Đại úy, ThS. Bùi Quang Long
Học viện Cảnh sát nhân dân
(Quanlynhanuoc.vn) – Gia đình có vai trò quan trọng đặc biệt đối với sự hình thành và phát triển nhân cách của mỗi thành viên mà ở đó nhân cách cá nhân được hình thành và phát triển. Vai trò của gia đình đối với sự chuẩn bị tâm lý cho phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù có tác động đặc biệt đến hiệu quả thi hành án và cổ vũ, động viên tinh thần giúp phạm nhân có động lực cải tạo, cố gắng phấn đấu, chấp hành tốt các nội quy, quy định của trại giam, tạo niềm tin vào tương lai được trở về với xã hội, với gia đình. Bên cạnh đó, gia đình là nơi tạo điều kiện thuận lợi để phạm nhân nhận thức được sai lầm, đoạn tuyệt với quá khứ tội lỗi, nỗ lực lao động, học tập sau khi chấp hành xong hình phạt tù trở về với gia đình và xã hội.
Từ khóa: Vai trò của gia đình; phạm nhân; chấp hành xong án phạt tù; tâm lý.
1. Đặt vấn đề
Gia đình có vai trò quan trọng đối với tâm lý của phạm nhân trong quá trình chấp hành án phạt tù nói chung và giai đoạn sắp chấp hành xong án phạt tù nói riêng. Gia đình là nơi thúc đẩy quá trình tái hòa nhập cộng đồng của phạm nhân giúp họ nhanh chóng trở lại cuộc sống bình thường, học tập, lao động, trở thành người có ích cho xã hội; giảm nguy cơ tái phạm tội; tạo niềm tin và chỗ dựa cả về vật chất và tinh thần cho phạm nhân.
Theo Luật Thi hành án hình sự năm 2019, trong khoảng thời gian hai tháng trước khi phạm nhân chấp hành xong án phạt tù hoặc sau khi có kết quả thẩm định nhất trí đề nghị đặc xá, tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan có thẩm quyền, các cơ sở giam giữ phạm nhân tổ chức tư vấn tâm lý, hỗ trợ các thủ tục pháp lý cho phạm nhân. Như vậy, phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù được hiểu là những người đang chấp hành hình phạt tù nhưng còn thời gian khoảng hai tháng trước khi chấp hành xong án phạt tù hoặc sau khi có kết quả thẩm định nhất trí đề nghị đặc xá, tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan có thẩm quyền. Đây được coi là bước cuối cùng để phạm nhân có thể trở về gia đình, xã hội. Làm tốt công tác tư tưởng, hỗ trợ, động viên, tạo niềm tin cho phạm nhân vào một tương lai tươi sáng, được hòa nhập cùng gia đình, xã hội giống như mọi công dân khác phụ thuộc rất lớn vào sự động viên tinh thần của các thành viên trong gia đình phạm nhân.
2. Vai trò của gia đình đối với sự chuẩn bị tâm lý cho phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù
Đối với công tác chuẩn bị tâm lý cho phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù, vai trò của gia đình được thể hiện như sau:
Thứ nhất, hỗ trợ tinh thần và động viên: gia đình chính là những người đầu tiên chào đón phạm nhân khi họ ra tù. Sự hiện diện và động viên của gia đình giúp phạm nhân duy trì tinh thần lạc quan và hy vọng. Những lời khích lệ động viên và tình cảm thương yêu từ gia đình giúp phạm nhân vượt qua khó khăn trong quá trình chấp hành án; đồng thời, còn đồng hành trong hành trình tái hòa nhập cộng đồng của phạm nhân.
Thứ hai, tạo điều kiện để tái hòa nhập xã hội: gia đình không chỉ là nơi phạm nhân tìm kiếm sự ổn định và an ủi mà còn giúp họ tìm kiếm cơ hội hòa nhập trở lại cộng đồng. Sự ủng hộ và chia sẻ của gia đình giúp phạm nhân cảm thấy được chấp nhận và hỗ trợ trong việc tìm kiếm việc làm hợp pháp và tham gia vào các hoạt động xã hội. Gia đình có thể giúp phạm nhân xây dựng lại mạng lưới xã hội và tạo ra môi trường ổn định để họ tái hòa nhập.
Thứ ba, hỗ trợ trong việc học tập và phát triển kỹ năng: gia đình có thể giúp phạm nhân tìm kiếm cơ hội học tập và phát triển kỹ năng, họ được động viên và hỗ trợ trong việc tìm kiếm việc làm hợp pháp sau khi ra tù. Việc học tập và phát triển kỹ năng giúp phạm nhân tạo cơ hội mới và tăng khả năng tái hòa nhập xã hội.
Thứ tư, tạo sự ổn định và cổ vũ động viên tinh thần: gia đình là nơi phạm nhân có thể tìm kiếm sự ổn định và tình thương yêu, những lời khích lệ và sự hiện diện của gia đình giúp phạm nhân cảm thấy không bị cô đơn, tâm lý thoải mái trong cuộc sống hằng ngày. Gia đình có thể giúp phạm nhân thích nghi với cuộc sống bên ngoài và tạo môi trường ổn định để họ tái hòa nhập xã hội.
Thứ năm, tác động đến hình thành nhân cách phù hợp với chuẩn mực xã hội: gia đình là nơi phạm nhân hình thành nhân cách và giá trị. Môi trường gia đình có thể ảnh hưởng đến quan điểm, giới hạn tư duy và hành vi của phạm nhân.
3. Đánh giá chung về vai trò của gia đình đối với phạm nhân
Để phát huy hiệu quả vai trò của gia đình đối với phạm nhân, thời gian qua, lãnh đạo các trại giam đã thực hiện tốt công tác phối hợp giữa trại giam với gia đình phạm nhân nói chung, phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù nói riêng. Gia đình phạm nhân đã phát huy vai trò, trách nhiệm, phối hợp chặt chẽ với trại giam, cán bộ quản giáo trong việc nắm bắt tâm tư, tình cảm, động viên tinh thần, hỗ trợ vật chất và các nghĩa vụ pháp lý khác, luôn đồng hành với công tác quản lý của trại đối với con em mình. Mặt khác, trại giam cũng phối hợp chặt chẽ với gia đình trong quản lý, giáo dục phạm nhânchuẩn bị chấp hành xong hình phạt tù tạo điều kiện thuận lợi để phạm nhân học tập, có niềm tin vào gia đình, niềm tin vào tương lai, đoạn tuyệt với quá khứ tội lỗi để yên tâm trở về với gia đình, người thân và cộng đồng.
Cùng với sự chỉ đạo của Cục Cảnh sát Quản lý trại giam, cơ sở giáo dục bắt buộc, trường giáo dưỡng (C10), các trại giam đã tổ chức nhiều hội nghị gia đình phạm nhân nhằm tạo cơ hội cho gia đình đến thăm phạm nhân, gặp gỡ các cán bộ làm công tác quản lý, giáo dục phạm nhân để hiểu rõ hơn về quá trình chấp hành án của phạm nhân. Kết thúc hội nghị gia đình phạm nhân, các trại giam đã dành thời gian cho phạm nhân và thân nhân của họ được ngồi bên nhau cùng sẻ chia và cùng ăn những “Bữa cơm hạnh phúc”. Buổi gặp mặt giữa vợ với chồng, cha mẹ với con, bạn bè của những người đang chấp hành án được các trại giam tổ chức nghiêm túc trong không khí đầy xúc động, lưu luyến. Đây thực sự là cầu nối thắt chặt mối quan hệ giữa cán bộ trại giam và gia đình phạm nhân trong công tác quản lý, giáo dục phạm nhân, là nguồn cổ vũ, động viên to lớn đối với các phạm nhân, khơi dậy trong họ khát vọng và niềm tin hướng thiện, giúp họ an tâm học tập, cải tạo, sớm trở về đoàn tụ với gia đình và xã hội.
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt được, việc phát huy yếu tố gia đình trong công tác quản lý, giáo dục phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù còn bộc lộ một số hạn chế nhất định, như:
(1) Sự phối hợp giữa trại giam và gia đình trong quản lý, giáo dục phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù chưa được tiến hành đồng bộ, thường xuyên, còn phụ thuộc vào kế hoạch chung và tổ chức theo chương trình cụ thể;
(2) Một bộ phận cán bộ làm công tác quản lý, giáo dục phạm nhân trong diện sắp chấp hành xong hình phạt tù chưa nhận thức đầy đủ về vị trí, vai trò của việc phát huy yếu tố gia đình trong công tác quản lý, giáo dục những phạm nhân này;
(3) Một số trại giam chưa phát huy hết vai trò trong công tác quản lý, giáo dục phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù dẫn tới có những phạm nhân mặc dù chuẩn bị chấp hành xong án phạt tù nhưng vẫn vi phạm nội quy trại giam, có biểu hiện chống đối cán bộ;
(4) Công tác bảo đảm tái hòa nhập cộng đồng cho những phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù tại một số trại giam còn hạn chế, đặc biệt chưa phát huy hết yếu tố gia đình đến tâm lý của nhóm phạm nhân này.
4. Một số biện pháp nhằm phát huy hiệu quả vai trò của gia đình đối với phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù
Một là, nâng cao nhận thức cho cán bộ, chiến sĩ công tác tại các trại giam về vai trò của gia đình trong công tác quản lý và giáo dục phạm nhân. Cán bộ, chiến sĩ cần nhận thức về vị trí và tầm quan trọng của gia đình trong việc hỗ trợ phạm nhân, đặc biệt, gia đình đóng vai trò quan trọng đối với phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù trong việc chuẩn bị cho sự tái hòa nhập cộng đồng.
Trong quá trình chuẩn bị chấp hành xong án phạt tù, nhiều phạm nhân thuộc nhóm này gặp phải những khó khăn liên quan đến cuộc sống ăn, ở và sinh hoạt tại trại giam. Họ cũng lo lắng về cuộc sống sau khi trở về với cộng đồng sau nhiều năm chấp hành hình phạt tù. Do vậy, cán bộ, chiến sĩ làm công tác quản lý, giáo dục phạm nhân cần phải phối hợp chặt chẽ với gia đình để tác động đến tâm lý, tình cảm và thái độ chấp hành án của phạm nhân; tạo điều kiện để họ yên tâm sau khi tái hòa nhập cộng đồng và trở về với gia đình.
Hai là, tăng cường sự phối hợp giữa trại giam và gia đình phạm nhân. Trong quá trình chấp hành án phạt tù, việc tái hòa nhập xã hội của phạm nhân không chỉ phụ thuộc vào công tác quản lý và giáo dục tại trại giam mà còn phụ thuộc vào sự hỗ trợ và phối hợp chặt chẽ với gia đình. Các trại giam cần tạo môi trường thuận lợi để phối hợp với gia đình phạm nhân, từ đó tạo niềm tin vào tương lai cho họ. Thực tế đã chứng minh, trại giam nào có sự phối hợp chặt chẽ với gia đình phạm nhân thì công tác quản lý, giáo dục và hình thành niềm tin vào tương lai sẽ đạt kết quả cao. Vì vậy, cần tập trung vào một số biện pháp cụ thể, như:
(1) Kết hợp chặt chẽ với gia đình phạm nhân trong việc động viên và khích lệ phạm nhân phấn đấu lao động cải tạo tốt. Gia đình là nguồn động viên quan trọng, giúp phạm nhân duy trì tinh thần lạc quan và hy vọng trong quá trình chấp hành án.
(2) Cán bộ, chiến sĩ cần thông qua gia đình để động viên, khích lệ phạm nhân, tạo niềm tin cho họ vào tương lai; nắm bắt đặc điểm lai lịch, nhân thân và hoàn cảnh gia đình của phạm nhân; phối hợp với gia đình để tìm hiểu rõ hơn về phạm nhân, từ đó, xây dựng phương pháp quản lý, giáo dục phù hợp với từng trường hợp; giữ mối liên lạc với gia đình và thông báo kết quả quá trình chấp hành án của phạm nhân.
(3) Gia đình cần được thông báo về tình hình của phạm nhân, từ đó, đón nhận con em mình sau khi họ trở về với gia đình và cộng đồng, mối liên lạc này giúp gia đình yên tâm và tạo sự ổn định cho phạm nhân.
(4) Cần tổ chức các hội nghị gia đình phạm nhân trong quá trình giáo giục, cải tạo, đặc biệt, cần tổ chức ngày hội gặp mặt, đoàn tụ gia đình cho người đã chấp hành xong án phạt tù. Một mặt, tạo tâm lý cho họ thấy được sự quan tâm của trại giam và gia đình, mặt khác, lan tỏa tâm lý tích cực cho các phạm nhân khác chuẩn bị vào diện sắp chấp hành xong hình phạt tù.
Ba là, tiếp tục hướng dẫn gia đình phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù thực hiện các biện pháp tác động đến tâm lý phạm nhân để họ yên tâm học tập, an tâm cải tạo, chấp hành tốt nội quy, kỷ luật trong thời gian còn lại ở trại giam. Đây là biện pháp quan trọng đối với việc phối hợp với gia đình phạm nhân để nâng cao hiệu quả công tác quản lý, giáo dục phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù. Do mỗi phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù có đặc điểm tâm lý không như nhau, thái độ với quá trình chấp hành hình phạt tù là khác nhau, có phạm nhân nhận thức rõ về hành vi phạm tội, tích cực cố gắng trong giáo dục, cải tạo tốt những ngày còn lại ở trại giam; có phạm nhân còn chưa cố gắng, không nhận thức rõ về hành vi phạm tội, có tâm lý chán nản, không chấp hành tốt các quy định của trại giam mặt dù sắp chấp hành xong hình phạt tù… Cán bộ quản lý, giáo dục cần gặp gỡ và hướng dẫn gia đình cách thức, nội dung cần trao đổi, tác động tới người thân của mình tích cực, cố gắng hơn trong quá trình giáo dục, cải tạo thời gian còn lại.
Bên cạnh đó, cán bộ trại giam phải hướng dẫn để gia đình phạm nhân thể hiện thái độ yêu thương, quan tâm, giúp đỡ cả về vật chất đối với phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù trong điều kiện hoàn cảnh cho phép để phạm nhân yên tâm giáo dục, cải tạo thời gian còn lại để trở về với vòng tay yêu thương của người thân và gia đình.
Bốn là, đầu tư cơ sở vật chất đáp ứng yêu cầu thăm gặp giữa gia đình và phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù phù hợp với tình hình thực tế các trại giam và theo quy định của pháp luật. Các trại giam cần quan tâm xây dựng, trang trí các địa điểm thăm gặp, đón phạm nhân khang trang, sạch đẹp và mang tính giáo dục. Các địa điểm đón phạm nhân khi chấp hành xong hình phạt tù được bố trí nơi bảo đảm an toàn cho công tác quản lý và bảo đảm không khí “đoàn tụ”. Thực hiện tốt nội dung này cũng là động lực để gia đình phạm nhân sắp chấp hành xong hình phạt tù tổ chức hoạt động đóncon em mình về với gia đình và cộng đồng cũng là động lực để phạm nhân chấp hành xong hình phạt tù yên tâm trở về với cộng đồng xã hội.
5. Kết luận
Gia đình có vai trò quan trọng trong công tác chuẩn bị tâm lý cho phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù. Sau khi chấp hành xong án phạt tù, gia đình là nơi quản lý, hướng dẫn, giáo dục lại để phạm nhân sớm tái hòa nhập với cộng đồng. Nhận thức được vai trò quan trọng của gia đình đối với công tác quản lý giáo dục phạm nhân nói chung và với phạm nhân sắp chấp hành xong án phạt tù nói riêng với sự phối hợp chặt chẽ của lực lượng cảnh sát trại giam và gia đình trong việc quản lý, giáo dục phạm nhân một cách có hiệu quả, chắc chắn sẽ giúp cho mỗi phạm nhân sớm tái hòa nhập và trở thành người có ích cho xã hội.
Tài liệu tham khảo:
1. Chính phủ (2020). Nghị định số 49/2020/NĐ-CP ngày 17/4/2020 về tái hòa nhập cộng đồng cho người chấp hành xong hình phạt tù.
2. Chính phủ (2020). Nghị định số 133/2020/NĐ-CP ngày 09/11/2020 về hướng dẫn chi tiết một số điều của Luật Thi hành án hình sự năm 2019.
3. Học viện Cảnh sát nhân dân (2016). Hội thảo khoa học: Ứng dụng khoa học Tâm lý – Giáo dục trong quản lý, giáo dục phạm nhân ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay”. https://hvcsnd.edu.vn/tin-tuc-su-kien/hoat-dong-cua-hoc-vien/ung-dung-khoa-hoc-tam-ly-giao-duc-trong-quan-ly-giao-duc-pham-nhan-o-viet-nam-trong-giai-doan-hien-nay-7345
4. Quốc hội (2013). Hiến pháp năm 2013.
5. Quốc hội (2013). Luật Thi hành án hình sự năm 2019.
6. Quốc hội (2015). Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).
