TS. Trần Thị Nga
Trường Kinh tế, Đại học Công nghiệp Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh doanh nghiệp tư nhân chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế nhưng vẫn tồn tại nhiều hạn chế trong thực hiện đúng các chuẩn mực kế toán, việc nhận diện các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ là hết sức cần thiết. Kết quả nghiên cứu cho thấy, đa số kế toán viên có nhận thức đúng đắn, cam kết nghề nghiệp cao, và chủ động trong việc tuân thủ các chuẩn mực kế toán. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những yếu tố cản trở đến từ văn hóa tổ chức, đặc biệt là ở khía cạnh truyền thông nội bộ, cam kết minh bạch và sự nhất quán trong hành động của lãnh đạo. Từ đó, nghiên cứu đề xuất một số giải pháp nhằm xây dựng văn hóa tổ chức hỗ trợ việc tuân thủ chuẩn mực kế toán, góp phần nâng cao tính minh bạch và hiệu quả tài chính trong doanh nghiệp tư nhân.
Từ khóa: Văn hóa tổ chức, chuẩn mực kế toán, doanh nghiệp tư nhân.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh nền kinh tế ngày càng hội nhập và cạnh tranh khốc liệt, tính minh bạch và chính xác trong thông tin tài chính trở thành yếu tố then chốt để xây dựng niềm tin với các bên liên quan, đặc biệt là nhà đầu tư, cơ quan quản lý, và đối tác kinh doanh. Chuẩn mực kế toán được thiết lập nhằm bảo đảm tính nhất quán, trung thực và khách quan trong việc ghi nhận và trình bày thông tin tài chính.
Theo số liệu từ Cục Thống kê (GSO), tính đến năm 2023, cả nước có khoảng 940.000 doanh nghiệp đang hoạt động, trong đó phần lớn là doanh nghiệp tư nhân, bao gồm công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần và doanh nghiệp tư nhân. Số lượng doanh nghiệp đăng ký thành lập mới trong năm 2024 đạt hơn 157.200 doanh nghiệp, cho thấy xu hướng tăng trưởng ổn định của khu vực doanh nghiệp tư nhân. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu và báo cáo kiểm toán cho thấy rằng tình trạng không tuân thủ đầy đủ hoặc tuân thủ hình thức các chuẩn mực kế toán vẫn diễn ra phổ biến trong khu vực này. Điều này không chỉ gây ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng báo cáo tài chính mà còn tiềm ẩn rủi ro pháp lý, ảnh hưởng đến uy tín và sự phát triển bền vững của doanh nghiệp.
Một trong những yếu tố quan trọng nhưng ít được nghiên cứu sâu là văn hóa tổ chức – hệ thống các giá trị, niềm tin, và thực hành chung chi phối hành vi của các thành viên trong doanh nghiệp. Văn hóa tổ chức có thể tạo điều kiện thuận lợi cho việc tuân thủ nếu đề cao sự chính trực, minh bạch và trách nhiệm nghề nghiệp. Ngược lại, một văn hóa dung túng cho hành vi đối phó, thiếu cam kết với quy định pháp luật có thể khiến việc tuân thủ trở nên hình thức hoặc bị xem nhẹ. Vì vậy, nghiên cứu này sẽ góp phần cung cấp luận cứ thực tiễn cho việc nâng cao chất lượng quản trị và xây dựng văn hóa tổ chức gắn với tuân thủ pháp lý.
2. Cơ sở lý luận
Theo Thông tư số 200/2014/TT-BTC ngày 22/12/2014 quy định “chuẩn mực kế toán là hệ thống quy định và hướng dẫn nguyên tắc, phương pháp kế toán nhằm bảo đảm việc lập và trình bày báo cáo tài chính một cách trung thực, hợp lý, phản ánh đúng thực chất của các giao dịch kinh tế phát sinh”. Việc tuân thủ chuẩn mực kế toán đóng vai trò thiết yếu trong hoạt động tài chính – kế toán của doanh nghiệp, không chỉ mang tính chất pháp lý mà còn phản ánh đạo đức và năng lực nghề nghiệp. Trước hết, tuân thủ chuẩn mực giúp bảo đảm tính hợp pháp trong việc ghi nhận và báo cáo thông tin tài chính, từ đó tránh vi phạm các quy định của pháp luật về kế toán, thuế và các chuẩn mực nghề nghiệp liên quan. Bên cạnh đó, sự tuân thủ đầy đủ và nhất quán còn góp phần nâng cao độ tin cậy của báo cáo tài chính, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình kiểm toán và củng cố niềm tin từ phía nhà đầu tư cũng như các cơ quan quản lý.
Theo tổ chức Lao động quốc tế (ILO) thì: “Văn hoá tổ chức là sự trộn lẫn đặc biệt các giá trị, các tiêu chuẩn, thói quen và truyền thống, những thái độ ứng xử và lễ nghi mà toàn bộ chúng là duy nhất đối với một tổ chức đã biết”. Văn hóa tổ chức là hệ thống các giá trị, niềm tin, chuẩn mực và hành vi được chia sẻ trong tổ chức, có vai trò định hình cách thức các cá nhân trong doanh nghiệp suy nghĩ, hành động và ra quyết định. Trong lĩnh vực kế toán – nơi yêu cầu tính chính xác, minh bạch và tuân thủ pháp lý cao – văn hóa tổ chức giữ vai trò nền tảng định hướng hành vi nghề nghiệp của nhân viên.
Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, được thực hiện thông qua phỏng vấn sâu với 125 kế toán viên và 42 quản lý tài chính để khám phá vai trò của văn hóa tổ chức. Dữ liệu thu thập được phân tích bằng phần mềm excel với các kỹ thuật thống kê mô tả, so sánh và phân tích. Kết quả khảo sát giúp xác định mức độ ảnh hưởng của văn hóa tổ chức đến hành vi tuân thủ chuẩn mực kế toán.
3. Kết quả nghiên cứu
Trước hết, văn hóa tổ chức ảnh hưởng đến nhận thức và thái độ tuân thủ chuẩn mực kế toán của nhân viên. Văn hóa tổ chức giúp nhân viên đánh giá đâu là hành vi được chấp nhận, đâu là hành vi bị từ chối. Nếu tổ chức đề cao sự chính trực, minh bạch và trách nhiệm xã hội, thì nhân viên kế toán sẽ có xu hướng coi việc tuân thủ chuẩn mực là điều đương nhiên. Ngược lại, trong một tổ chức ưu tiên lợi ích kinh doanh ngắn hạn hoặc dung túng cho các hành vi không liêm chính, nhân viên sẽ dễ chấp nhận hành vi vi phạm quy định. Bên cạnh đó, văn hóa tổ chức cũng ảnh hưởng trực tiếp đến hành vi thực thi kế toán trong doanh nghiệp.
Trong nhiều trường hợp, kế toán viên không chỉ tuân theo quy định pháp luật, mà còn phải cân nhắc đến những “chuẩn mực văn hóa nội bộ” – những kỳ vọng ngầm định từ lãnh đạo và đồng nghiệp. Một yếu thuộc về văn hóa tổ chức chính là phong cách lãnh đạo, lãnh đạo là người truyền tải và duy trì văn hóa tổ chức, đồng thời tác động mạnh mẽ đến hành vi của các bộ phận chức năng, bao gồm kế toán. Nếu lãnh đạo thể hiện sự cam kết rõ ràng với nguyên tắc minh bạch và pháp lý, điều này sẽ tạo ra một môi trường làm việc khuyến khích tuân thủ. Ngược lại, nếu lãnh đạo cổ vũ hành vi lách luật để tối ưu hóa lợi nhuận, đội ngũ kế toán sẽ có xu hướng hành động theo, dù điều đó vi phạm chuẩn mực.
Theo một khảo sát của PwC Việt Nam năm 2023, có tới 67% kế toán viên tại doanh nghiệp tư nhân nhỏ thừa nhận rằng, văn hóa lãnh đạo ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định tuân thủ hay không tuân thủ các quy định kế toán. Bảng 1 dưới đây thể hiện chi tiết kết quả phỏng vấn liên quan tới văn hóa tổ chức.
Bảng: Kết quả khảo sát
| STT | Yếu tố | Rất không đồng ý | Không đồng ý | Bình thường | Đồng ý | Rất đồng ý |
| 1 | Tôi hiểu rõ các chuẩn mực kế toán mà doanh nghiệp phải áp dụng. | 0% | 0% | 2% | 93% | 5% |
| 2 | Tôi luôn cố gắng tuân thủ đầy đủ các chuẩn mực kế toán trong công việc hằng ngày. | 0% | 0% | 6% | 86% | 8% |
| 3 | Tôi được đào tạo hoặc cập nhật thường xuyên về các chuẩn mực kế toán mới. | 0% | 0% | 12% | 74% | 14% |
| 4 | Doanh nghiệp tôi đề cao sự minh bạch trong xử lý thông tin tài chính. | 0% | 2% | 70% | 27% | 1% |
| 5 | Lãnh đạo doanh nghiệp khuyến khích nhân viên tuân thủ các quy định và chuẩn mực pháp lý. | 0% | 0% | 13% | 72% | 15% |
| 6 | Trong tổ chức của tôi, giá trị đạo đức nghề nghiệp được coi trọng hơn thành tích ngắn hạn. | 0% | 0% | 15% | 70% | 15% |
| 7 | Doanh nghiệp có truyền thông nội bộ rõ ràng về trách nhiệm tài chính và tuân thủ. | 0% | 0% | 45% | 43% | 12% |
| 8 | Văn hóa tổ chức khuyến khích nhân viên chủ động báo cáo sai phạm nếu phát hiện. | 0% | 0% | 16% | 74% | 10% |
| 9 | Có sự nhất quán giữa lời nói và hành động của lãnh đạo về tuân thủ pháp luật. | 0% | 0% | 26% | 57% | 17% |
| 10 | Doanh nghiệp tôi tuân thủ chuẩn mực kế toán không chỉ vì yêu cầu kiểm toán hoặc cơ quan thuế. | 0% | 0% | 15% | 52% | 33% |
Kết quả khảo sát các kế toán viên trong các doanh nghiệp tư nhân, kết quả chỉ ra đội ngũ này có nhận thức rất tốt về chuẩn mực kế toán và thể hiện nỗ lực cá nhân mạnh mẽ trong việc tuân thủ. Tuy nhiên, chỉ 14% “rất đồng ý” với việc được đào tạo thường xuyên, cho thấy doanh nghiệp chưa đầu tư nhiều vào đào tạo chuyên môn định kỳ. Phần lớn người trả lời cảm nhận tích cực về sự ủng hộ của lãnh đạo với tuân thủ, cũng như giá trị đạo đức nghề được đề cao. Tuy nhiên, mức đồng ý thấp hơn ở câu 4 và câu 9, cho thấy: tính minh bạch chưa thực sự nổi bật trong văn hóa tổ chức (chỉ 1% rất đồng ý). Sự nhất quán giữa lời nói và hành động của lãnh đạo còn hạn chế, có thể ảnh hưởng đến niềm tin nội bộ. Dù có xu hướng tích cực trong việc khuyến khích nhân viên chủ động phản ánh sai phạm (câu 8), nhưng chỉ có 12% rất đồng ý rằng truyền thông nội bộ rõ ràng (câu 7). Điều này cho thấy, doanh nghiệp chưa xây dựng hiệu quả hệ thống truyền thông nội bộ về tuân thủ và trách nhiệm tài chính – một điểm yếu cần cải thiện. Đây là tín hiệu rất tích cực: phần lớn nhân viên cho rằng tuân thủ chuẩn mực kế toán là giá trị nội tại, không chỉ để đối phó với kiểm toán hay cơ quan thuế. Điều này khẳng định hiệu quả của giáo dục nghề nghiệp và ảnh hưởng tích cực từ văn hóa tổ chức.
Với mức độ đồng thuận cao (85 – 98%) ở các câu hỏi liên quan đến nhận thức cá nhân, đạo đức nghề và nỗ lực tuân thủ cho thấy, đội ngũ kế toán trong doanh nghiệp tư nhân có trách nhiệm cao và thái độ tích cực với chuẩn mực nghề nghiệp. Tuy nhiên, một số vấn đề về hệ thống (truyền thông nội bộ, cam kết minh bạch) vẫn cần cải thiện, thể hiện ở mức “rất đồng ý” còn khá khiêm tốn ở các yếu tố này.
4. Kết luận
Kết quả nghiên cứu cho thấy, văn hóa tổ chức có ảnh hưởng đáng kể đến việc thực hiện chuẩn mực kế toán trong các doanh nghiệp tư nhân. Cụ thể, những tổ chức đề cao sự minh bạch, chính trực và đạo đức nghề nghiệp thường tạo ra môi trường thuận lợi cho việc tuân thủ các chuẩn mực kế toán. Bên cạnh đó, vai trò của lãnh đạo được thể hiện rõ trong việc định hướng hành vi nhân viên thông qua phong cách lãnh đạo và mức độ nhất quán giữa tuyên bố và hành động thực tế. Tuy nhiên, một số hạn chế như hệ thống truyền thông nội bộ chưa hiệu quả, chưa nhất quán trong điều hành và thiếu các chương trình đào tạo thường xuyên về chuẩn mực mới vẫn là những rào cản tiềm ẩn đối với sự tuân thủ bền vững.
Từ những phát hiện trên, nghiên cứu nhấn mạnh rằng việc xây dựng một nền văn hóa tổ chức dựa trên các giá trị minh bạch, chính trực và cam kết với pháp luật sẽ góp phần cải thiện hành vi tuân thủ kế toán của đội ngũ nhân sự. Đồng thời, lãnh đạo doanh nghiệp cần thể hiện vai trò tiên phong và thống nhất trong lời nói và hành động nhằm tạo ra môi trường làm việc chuẩn mực, minh bạch và có trách nhiệm. Những hàm ý thực tiễn này là cơ sở quan trọng để doanh nghiệp tư nhân không chỉ tuân thủ quy định pháp luật mà còn nâng cao uy tín và khả năng phát triển bền vững trên thị trường.
Tài liệu tham khảo:
1. Bộ Tài chính (2014). Thông tư số 200/2014/TT-BTC ngày 22/12/2014 hướng dẫn chế độ kế toán doanh nghiệp.
2. Tổng cục Thống kê (2023). Niên giám thống kê Việt Nam năm 2023. https://www.gso.gov.vn.
3. PwC Việt Nam (2023). Khảo sát về tuân thủ chuẩn mực và đạo đức nghề nghiệp kế toán tại doanh nghiệp tư nhân Việt Nam.
https://www.pwc.com/vn.
4. International Federation of Accountants – IFAC (2022). Code of Ethics for Professional Accountants. https://www.ifac.org.
5. International Labour Organization – ILO (2015). Enterprise Culture and Ethical Standards in Business. Geneva: ILO Publications. https://www.ilo.org.
