ThS. Đào Ngọc Linh
Trường Đại học Thương mại
(Quanlynhanuoc.vn) – Phát triển “kinh tế xanh” là xu hướng tất yếu để phát triển bền vững của các nước trên thế giới. Ngành thủ công mỹ nghệ của Việt Nam cũng đang nhanh chóng bắt kịp xu hướng này. Song, việc triển khai sản xuất sạch hơn tại ngành này còn gặp nhiều thách thức. Bài viết khái quát thực trạng triển khai sản xuất sạch hơn trong ngành thủ công mỹ nghệ, từ đó đề xuất một số giải pháp thúc đẩy các doanh nghiệp triển khai, hướng tới phát triển bền vững trong tương lai.
Từ khóa: Thúc đẩy; sản xuất sạch hơn; thủ công mỹ nghệ; Việt Nam.
1. Đặt vấn đề
Ở các thời kỳ khác nhau, các quốc gia, tổ chức xã hội, cơ sở sản xuất – kinh doanh đã ứng phó với ô nhiễm sinh thái theo nhiều cách khác nhau. Một số doanh nghiệp đã coi nhẹ những vấn đề về môi trường, hoặc họ đã cố gắng “pha loãng” và phân tán ô nhiễm để trốn tránh sự phát hiện của chính quyền và xã hội. Hơn nữa, trong khi một số doanh nghiệp nhận thức được vấn đề về sản xuất và bảo vệ môi trường, họ thường sử dụng các phương pháp để xử lý và khắc phục thiệt hại, thay vì chủ động ngăn chặn. Đây là cách tiếp cận phổ biến của nhiều doanh nghiệp trên toàn cầu, bao gồm cả các doanh nghiệp ở Việt Nam.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và nhận thức về môi trường ngày càng tăng, các quốc gia trên thế giới đang nỗ lực nâng cao năng lực cạnh tranh thông qua “phát triển bền vững” và “kinh tế xanh”. Sự thay đổi này đòi hỏi các ngành công nghiệp mạnh ở các quốc gia phải liên tục đổi mới phương pháp sản xuất và vận hành để cải thiện năng suất và chất lượng, đồng thời giảm thiểu tác động đến môi trường. Do đó, các tổ chức kinh doanh đang ngày càng áp dụng phương pháp giải quyết hiệu quả các vấn đề môi trường bằng cách ngăn ngừa tác động môi trường và giảm chất thải tại nguồn thông qua sản xuất sạch hơn.
Đối với ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam, việc áp dụng sản xuất sạch hơn có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong bối cảnh phát triển bền vững và yêu cầu ngày càng cao của thị trường quốc tế đối với các sản phẩm thân thiện với môi trường. Ngành thủ công mỹ nghệ không chỉ đóng góp đáng kể vào nền kinh tế Việt Nam mà còn tạo ra nhiều việc làm, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống. Tuy nhiên, các phương pháp sản xuất truyền thống đôi khi gây ra những tác động tiêu cực đến môi trường, đòi hỏi sự chuyển đổi sang các phương pháp sản xuất sạch hơn để bảo đảm sự phát triển bền vững lâu dài.
2. Thực trạng triển khai sản xuất sạch hơn ngành thủ công mỹ nghệ ở Việt Nam
Trong thập kỷ qua, Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể trong việc nâng cao nhận thức và áp dụng mô hình sản xuất sạch hơn trong các doanh nghiệp công nghiệp nói chung. Quyết định số 1419/QĐ-TTg ngày 07/9/2009 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Chiến lược sản xuất sạch hơn trong công nghiệp đến năm 2020” đã đặt ra các mục tiêu cụ thể cho từng giai đoạn. Giai đoạn 2010 – 2015, mục tiêu là 50% cơ sở sản xuất công nghiệp nhận thức được lợi ích của sản xuất sạch hơn và 25% áp dụng sản xuất sạch hơn, đạt mức tiết kiệm 5 – 8% tiêu thụ năng lượng và nguyên vật liệu. Đến năm 2015, có 55% doanh nghiệp công nghiệp đã có nhận thức về sản xuất sạch hơn, 24% đã áp dụng sản xuất sạch hơn, trong đó 34% đạt mức giảm tiêu thụ nguyên nhiên liệu từ 5% trở lên. Giai đoạn 2016 – 2020, mục tiêu nâng cao hơn với 90% doanh nghiệp nhận thức và 50% áp dụng sản xuất sạch hơn, đạt mức tiết kiệm 8 – 13%.
Báo cáo tổng kết 10 năm thực hiện Quyết định số 1419/QĐ-TTg cho thấy, đến năm 2020, có 68,5% doanh nghiệp nhận thức được lợi ích của sản xuất sạch hơn và 46,9% cơ sở sản xuất đã áp dụng, với 12% trong số đó đạt mức tiết kiệm từ 8% trở lên. Tỷ lệ doanh nghiệp vừa và lớn có bộ phận chuyên trách về sản xuất sạch hơn cũng tăng lên 21%1.
Qua các giai đoạn, có thể thấy, việc thực hiện các kế hoạch và chiến lược sản xuất sạch hơn và tiêu dùng bền vững đã được tăng cường ở cấp quốc gia và địa phương. Chính phủ, các bộ, ngành đã ban hành các văn bản về xây dựng các chiến lược quốc gia về phát triển bền vững, thúc đẩy sản xuất sạch hơn và tiêu dùng bền vững trong các ngành công nghiệp. Cụ thể, như: Quyết định số 622/QĐ-TTg ngày 10/5/2017 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững; Quyết định số 1419/QĐ-TTg ngày 27/ 9/2012 đã tạo ra khung pháp lý quan trọng, đặt ra các mục tiêu và định hướng cho việc áp dụng Sản xuất sạch hơn trên cả nước. Tiếp đó, Quyết định số 889/QĐ-TTg ngày 24/6/2020 phê duyệt Chương trình hành động quốc gia về sản xuất và tiêu dùng bền vững giai đoạn 2021 – 2030; các bộ, ngành, địa phương cũng ban hành các chương trình, kế hoạch thúc đẩy sản xuất sạch hơn và tiêu dùng bền vững. Các chính sách này đã góp phần nâng cao nhận thức và thúc đẩy việc áp dụng sản xuất sạch hơn trong nhiều ngành.
Việt Nam đã có nhiều thành công về việc áp dụng sản xuất sạch hơn trong các ngành công nghiệp. Cụ thể, Daikin Việt Nam đã tiên phong sử dụng môi chất lạnh R32 thân thiện với môi trường, giảm đáng kể lượng khí thải nhà kính. Hay trong lĩnh vực dược phẩm, Công ty CP Dược phẩm Tipharco đã tiết kiệm được 28% lượng nước và giảm 30% lượng điện tiêu thụ nhờ áp dụng các giải pháp Sản xuất sạch hơn.
Trong ngành thủ công mỹ nghệ, nhiều làng nghề đã thành công trong việc áp dụng sản xuất sạch hơn, cụ thể như: điển hình có thể kể đến làng gốm Bát Tràng (Hà Nội), làng nghề mây tre đan Phú Vinh (Hà Nội) hay làng nghề dệt lụa Vạn Phúc (Hà Nội). Trước đây, các lò nung than truyền thống tại Bát Tràng gây ra ô nhiễm không khí nghiêm trọng. Nhờ sự chuyển đổi sang sử dụng lò nung gas hiện đại, làng nghề đã giảm đáng kể lượng khói bụi và các chất ô nhiễm khác, cải thiện môi trường sống và làm việc cho người dân tới 80%. Đồng thời, tại làng gốm Bát Tràng, một số cơ sở đã nghiên cứu và áp dụng các phương pháp phối liệu mới, sử dụng ít hóa chất độc hại hơn, cũng như cải tiến quy trình tạo hình giúp giảm lượng đất sét dư thừa. Một số xưởng gốm lớn cũng đã nghiên cứu, đầu tư hệ thống xử lý nước thải từ quá trình tráng men để tái sử dụng, giảm lượng nước thải ra môi trường. Điều này đã giúp cho quá trình sản xuất các sản phẩm truyền thống của Bát Tràng được cải thiện đáng kể hiệu quả thông qua nâng cao chất lượng sản phẩm, tiết kiệm chi phí, cũng như cải thiện điều kiện làm việc, từ đó tăng cường hình ảnh làng nghề.
Tại làng nghề mây tre đan Phú Vinh, trước đây quá trình luộc, ngâm tầm mây tre truyền thống cần sử dụng nhiều hóa chất để chống mối mọt, ẩm mốc, gây ô nhiễm nguồn nước và ảnh hưởng đến sức khỏe người lao động và lượng phế liệu mây tre thải ra môi trường cũng khá lớn. Nhận thấy những vấn đề trong quá trình sản xuất, các hộ sản xuất tại làng nghề đã triển khai các phương pháp xử lý nguyên liệu thân thiện với môi trường bằng cách thay thế dần các hóa chất độc hại bằng các dung dịch sinh học, các phương pháp xử lý nhiệt hoặc sử dụng các loại sơn, véc ni gốc nước an toàn hơn. Bên cạnh đó, các hộ sản xuất cũng đã cải tiến các công đoạn để giảm thiểu lượng nguyên liệu thừa, tái sử dụng các phần mây tre nhỏ cho các sản phẩm khác hoặc làm nguyên liệu đốt, tận dụng các đoạn mây tre để tạo ra các sản phẩm có kích thức và hình dáng khác nhau nhằm giảm thiểu phế thải. Sau khi áp dụng các giải pháp sản xuất sạch hơn, ô nhiễm nguồn nước tại làng nghề đã được giảm thiểu đáng kể, sức khỏe của người lao động được cải thiện hơn, các chất thải rắn được ghi nhận giảm số lượng thải ra môi trường từ 10 – 20 %. Có thể thấy, việc áp dụng sản xuất sạch hơn giúp làng nghề mây tre đan Phú Vinh phát triển theo hướng bền vững, thân thiện với môi trường.
Hay tại làng nghề dệt lụa Vạn Phúc từng ghi nhận một lượng lớn nước thải có thành phần hóa chất độc hại từ quá trình nhuộm lụa truyền thống thải ra môi trường, gây ô nhiễm nguồn nước và ảnh hưởng hệ sinh thái. Sau quá trình tìm hiểu, nghiên cứu, các loại thuốc nhuộm tự nhiên và thân thiện với môi trường có thành phần từ cây cỏ, khoáng chất tự nhiên được đưa vào sử dụng. Quy trình nhuộm cũng được áp dụng các kỹ thuật tiên tiến để giảm thiểu tối đa lượng hóa chất sử dụng và lượng nước thải ra. Theo đó, làng nghề dệt lụa đã cải tiến được các loại sản phẩm bằng cách mang lại các sản phẩm lụa có chất liệu tự nhiên, an toàn hơn cho người sử dụng, góp phần bảo vệ nguồn nước và hệ sinh thái khu vực làng nghề.
Nhìn chung, việc triển khai sản xuất sạch hơn trong ngành thủ công mỹ nghệ cho thấy có hiệu quả rõ rệt trong bảo vệ môi trường, nâng cao hiệu quả kinh tế và phát triển bền vững các làng nghề truyền thống. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều thách thức, rào cản mà các làng nghề cần đối mặt:
Một là, về tài chính. Phần lớn các cơ sở sản xuất thủ công mỹ nghệ có quy mô nhỏ, vốn đầu tư hạn hẹp, khó tiếp cận các nguồn vốn ưu đãi để đầu tư vào công nghệ và thiết bị sạch hơn. Hơn nữa, mục tiêu kinh tế thường được ưu tiên hàng đầu, đặc biệt đối với các cơ sở sản xuất nhỏ khiến cho việc đầu tư vào các giải pháp bảo vệ môi trường và việc sản xuất sạch hơn chưa được chú trọng đúng mức. Nhiều doanh nghiệp cũng chưa thực sự hiểu hết lợi ích kinh tế lâu dài của mô hình sản xuất sạch hơn mà chỉ coi đó là một chi phí phát sinh.
Hai là, trình độ nhận thức về khoa học – kỹ thuật và bảo vệ môi trường của nhiều nghệ nhân và người lao động còn thấp, dẫn đến khó khăn trong việc tiếp cận và áp dụng các phương pháp sản xuất sạch hơn mới.
Ba là, đặc thù sản xuất của ngành thủ công mỹ nghệ thường mang tính nhỏ lẻ và phân tán với nhiều hộ gia đình tham gia sản xuất tại các làng nghề truyền thống. Điều này gây khó khăn cho việc quản lý, giám sát và triển khai các chương trình sản xuất sạch hơn một cách đồng bộ và hiệu quả.
Bốn là, về mặt kỹ thuật, nhiều cơ sở sản xuất thủ công mỹ nghệ còn yếu về kiểm toán và hạch toán nội bộ, không đo lường được mức độ lãng phí tài nguyên và chi phí do chất thải gây ra, do đó, chưa thấy được sự cần thiết của việc áp dụng sản xuất sạch hơn.
Năm là, việc phổ biến kiến thức và tư vấn về sản xuất sạch hơn trong ngành cũng còn hạn chế, với số lượng chuyên gia tư vấn chuyên ngành còn thiếu. Ngoài ra, các yếu tố văn hóa và tập quán sản xuất truyền thống đôi khi cũng tạo ra sự trì trệ trong việc thay đổi các phương pháp sản xuất đã tồn tại lâu đời.
Sáu là, sự phức tạp của chuỗi cung ứng nguyên liệu, đặc biệt là việc bảo đảm nguồn gốc bền vững và thân thiện với môi trường của nguyên liệu cũng là thách thức không nhỏ.
3. Một số giải pháp
Thứ nhất, đối với Chính phủ, cần mục tiêu và lộ trình rõ ràng về thúc đẩy sản xuất sạch hơn cho ngành thủ công mỹ nghệ. Phân bổ nguồn vốn và thiết lập các cơ chế hỗ trợ tài chính qua các hình thức, như: tài trợ, trợ cấp hay vay ưu đãi dành cho các doanh nghiệp và hộ sản xuất thủ công mỹ nghệ để họ có thể đầu tư vào công nghệ và các mô hình sản xuất sạch hơn phù hợp. Đồng thời, cần tăng cường các chương trình hỗ trợ kỹ thuật và thành lập các trung tâm đào tạo chuyên biệt để nâng cao năng lực cho các nghệ nhân và hộ sản xuất nhỏ về các phương pháp sản xuất sạch hơn phù hợp với ngành nghề của họ. Chính phủ cần cải thiện các quy định về môi trường và tăng cường giám sát tại các làng nghề, bảo đảm thực thi nhất quán và cung cấp hỗ trợ cho các doanh nghiệp tuân thủ.
Thứ hai, đối với các hiệp hội ngành nghề, cần hiểu rõ vai trò tích cực trong việc nâng cao nhận thức về sản xuất sạch hơn cho các thành viên thông qua các hội thảo, tọa đàm và phổ biến thông tin. Các hiệp hội ngành nghề cần tạo điều kiện chia sẻ các mô hình sản xuất sạch hơn và công bố các kết quả nghiên cứu điển hình về việc áp dụng sản xuất sạch hơn thành công trong ngành thủ công mỹ nghệ. Từ đó, thúc đẩy các doanh nghiệp, hộ sản xuất triển khai các mô hình sản xuất sạch hơn. Đồng thời, các hiệp hội ngành nghề cũng cần tăng cường hợp tác với các tổ chức nghiên cứu và cơ quan nhà nước để phát triển và quảng bá các công nghệ và giải pháp sản xuất sạch hơn phù hợp với từng ngành nghề thủ công cụ thể cũng như hỗ trợ việc thành lập và củng cố các hợp tác xã thủ công mỹ nghệ để tạo điều kiện cho việc áp dụng tập thể các mô hình sản xuất sạch hơn.
Thứ ba, đối với các doanh nghiệp, hộ sản xuất thủ công mỹ nghệ, cần chủ động tìm kiếm thông tin và tham gia các chương trình đào tạo về sản xuất sạch hơn. Khám phá các cơ hội để cải thiện hiệu quả sử dụng tài nguyên và giảm thiểu chất thải trong quá trình sản xuất. Cần cân nhắc việc thành lập hoặc tham gia các hợp tác xã để cùng nhau đầu tư vào công nghệ sạch hơn và chia sẻ kiến thức. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp và hộ sản xuất cần thường xuyên tìm hiểu về tiềm năng của việc đạt được các chứng nhận và nhãn sinh thái để nâng cao khả năng tiếp thị sản phẩm, cũng như ưu tiên việc sử dụng các nguyên liệu có nguồn gốc bền vững để triển khai các mô hình sản xuất sạch hơn hiệu quả hơn trong tương lai.
4. Kết luận
Sản xuất sạch hơn được áp dụng rộng rãi tại các cơ sở sản xuất công nghiệp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu, nhiên liệu, vật liệu; giảm thiểu phát thải và hạn chế mức độ gia tăng ô nhiễm; bảo vệ, cải thiện chất lượng môi trường sức khỏe con người và bảo đảm phát triển bền vững. Việc thúc đẩy sản xuất sạch hơn trong ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam cần sự phối hợp giữa Chính phủ qua hỗ trợ chính sách và tài chính;các hiệp hội thông qua nâng cao nhận thức và chia sẻ kinh nghiệm; các doanh nghiệp, hộ sản xuất chủ động áp dụng. Sự hợp tác này sẽ bảo đảm ngành phát triển bền vững và thân thiện với môi trường.
Chú thích:
1. Chương trình hành động quốc gia về sản xuất và tiêu dùng bền vững giai đoạn 2021 – 2030 hướng đến nền kinh tế tuần hoàn. https://tapchimoitruong.vn/chuyen-muc-3/chuong-trinh-hanh-dong-quoc-gia-ve-san-xuat-va-tieu-dung-ben-vung-giai-doan-2021–2030-huong-den-nen-kinh-te-tuan-hoan-26568
Tài liệu tham khảo:
1. Thủ tướng Chính phủ (2009). Quyết định số 1419/QĐ-TTg ngày 07/9/2009 phê duyệt “Chiến lược sản xuất sạch hơn trong công nghiệp đến năm 2020”.
2. Doanh nghiệp đã nhận thức rõ hơn vai trò của sản xuất sạch hơn trong doanh nghiệp. https://baotainguyenmoitruong.vn/doanh-nghiep-da-nhan-thuc-ro-hon-vai-tro-cua-san-xuat-sach-hon-trong-doanh-nghiep-317074.html
3. Giải pháp thúc đẩy doanh nghiệp sản xuất sạch trong công nghiệp. https://www.mof.gov.vn/webcenter/portal/vclvcstc/pages_r/l/chi-tiet-tin?
4. Giảm ô nhiễm tại làng nghề qua việc sản xuất sạch hơn. https://moitruongachau.com/vn/giam-o-nhiem-tai-lang-nghe-qua-viec-san-xuat-sach-hon.html
5. Làng nghề Việt Nam – sản xuất sạch hơn và tiết kiệm năng lượng hướng tới phát triển bền vững. https://langngheviet.com.vn/lang-nghe-viet-nam-san-xuat-sach-hon-va-tiet-kiem-nang-luong-huong-toi-phat-trien-ben-vung-28667-28667.html
6. Rào cản đối với áp dụng sản xuất sạch hơn tại Việt Nam. https://nhandan.vn/rao-can-doi-voi-ap-dung-san-xuat-sach-hon-tai-viet-nam-post564058.html
7. Sản xuất sạch hơn trên toàn quốc trong thời gian qua. https://ttkhuyencong.bacgiang.gov.vn/tiet-kiem-nang-luong/san-xuat-sach-hon-tren-toan-quoc-trong-thoi-gian-qua
