PGS.TS. Nguyễn Thị Ngọc Hoa
Học viện Báo chí và Tuyên truyền
(Quanlynhanuoc.vn) – Đổi mới đào tạo báo chí trong xu hướng chuyển đổi số là yêu cầu khách quan, tất yếu, cấp bách và là giải pháp then chốt nâng cao chất lượng đào tạo báo chí. Với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng đào tạo báo chí tại Học viện Báo chí và Tuyên truyền, trong bài viết này, làm rõ thêm sự cần thiết phải đổi mới đào tạo báo chí; phân tích thực trạng, nguyên nhân và giải pháp đổi mới đào tạo báo chí trong xu hướng chuyển đổi số ở Việt Nam.
Từ khóa: Sự cần thiết; đổi mới; đào tạo báo chí; chuyển đổi số; thực trạng; nguyên nhân; giải pháp.
1. Sự cần thiết phải đổi mới đào tạo báo chí trong xu hướng chuyển đổi số ở Việt Nam
“Chuyển đổi số là việc tích hợp công nghệ số vào tất cả các lĩnh vực của tổ chức, dẫn đến thay đổi căn bản về cách thức vận hành và cung cấp giá trị cho người dùng”1. Vì vậy, “Chuyển đổi số không chỉ là áp dụng công nghệ, mà còn là sự chuyển đổi tư duy quản lý, mô hình kinh doanh và văn hoá tổ chức”2. Xu hướng chuyển đổi số (digital transformation trend) là quá trình các tổ chức, doanh nghiệp, cơ quan nhà nước và lĩnh vực xã hội nói chung ứng dụng công nghệ số (như: trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), điện toán đám mây (Cloud Computing), Internet vạn vật (IOT)…) để thay đổi căn bản cách thức vận hành, quản lý, sản xuất và cung cấp dịch vụ, từ đó nâng cao hiệu quả, giảm chi phí, cải thiện trải nghiệm và tạo ra giá trị mới.
Xu hướng chuyển đổi số có một số đặc điểm nổi bật, đó là: chuyển đổi từ mô hình truyền thống sang mô hình số hóa. Thay thế quy trình thủ công bằng tự động hóa; từ giao tiếp trực tiếp sang giao tiếp qua nền tảng số. Dữ liệu trở thành tài sản chiến lược. Các tổ chức ngày càng chú trọng thu thập, phân tích và khai thác dữ liệu để đưa ra quyết định nhanh và chính xác hơn. Công nghệ lõi thúc đẩy sự thay đổi. AI, blockchain, big data, cloud computing, VR/AR… là những công nghệ trọng tâm của chuyển đổi số. Trải nghiệm người dùng là trung tâm. Các sản phẩm – dịch vụ số được thiết kế dựa trên nhu cầu và hành vi của người dùng, thay vì chỉ dựa vào khả năng nội bộ. Chuyển đổi mô hình quản trị và văn hóa tổ chức. Không chỉ là ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số còn đòi hỏi thay đổi tư duy, mô hình lãnh đạo, cách làm việc và văn hóa doanh nghiệp.
Các lĩnh vực chịu tác động mạnh của chuyển đổi số là báo chí – truyền thông: sản xuất nội dung số, dùng AI để viết tin tức, cá nhân hóa nội dung theo từng nhóm độc giả, sử dụng mạng xã hội, podcast, livestream để phát hành nội dung. Trong lĩnh vực giáo dục: ứng dụng hệ thống quản lý học tập (LMS), lớp học ảo, bài giảng điện tử, công nghệ AI hỗ trợ học cá nhân hóa. Ở lĩnh vực tài chính – ngân hàng: ngân hàng số, thanh toán không tiền mặt, phân tích hành vi người dùng qua dữ liệu lớn. Đặc biệt, Chính phủ – hành chính công: cổng dịch vụ công trực tuyến, hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia, tích hợp số hóa quy trình quản lý nhà nước.
Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và xu thế chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ, lĩnh vực báo chí – truyền thông cũng không nằm ngoài guồng quay thay đổi. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải đổi mới đào tạo báo chí nhằm thích ứng với những chuyển biến sâu sắc của môi trường thông tin hiện đại.
Thứ nhất, đổi mới đào tạo báo chí là yêu cầu tất yếu để thích ứng với sự thay đổi của công nghệ và môi trường truyền thông số. Sự phát triển của báo chí đa phương tiện, báo chí dữ liệu, AI và các nền tảng mạng xã hội đã làm thay đổi cách thức sản xuất và tiêu thụ tin tức. Người làm báo hiện nay bên cạnh có kỹ năng viết tin, bài truyền thống, còn phải biết kể chuyện bằng hình ảnh, âm thanh, video, biết sử dụng công cụ số, phân tích dữ liệu và tương tác với công chúng trên nền tảng số. Do đó, đào tạo báo chí cần tích hợp các kỹ năng số, công nghệ mới vào chương trình giảng dạy để đáp ứng yêu cầu thực tiễn nghề nghiệp hiện nay; đồng thời khẳng định: “Chuyển đổi số là xu thế tất yếu và đang tác động sâu rộng đến hoạt động báo chí. Người làm báo hiện đại không chỉ là người viết mà còn là người kể chuyện bằng đa phương tiện”3.
Thứ hai, đổi mới đào tạo là cơ sở để nâng cao năng lực cạnh tranh và thích nghi với thị trường lao động. Trong bối cảnh báo chí cạnh tranh gay gắt với mạng xã hội, nền tảng truyền thông mới và các mô hình truyền thông công nghệ (tech-media), sinh viên báo chí nếu không được trang bị kỹ năng số sẽ khó hòa nhập thị trường lao động. Các nhà tuyển dụng hiện nay ưu tiên ứng viên có kỹ năng làm báo tích hợp, khả năng xử lý công việc trên nền tảng số, hiểu biết về hành vi công chúng và công cụ truyền thông số.
Thứ ba, chuyển đổi số cũng làm gia tăng các vấn đề liên quan đến đạo đức báo chí, tin giả, thông tin sai lệch… khiến yêu cầu về đào tạo đạo đức nghề nghiệp, kỹ năng xác minh và xử lý thông tin trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Báo chí không chỉ là truyền tải thông tin mà còn là định hướng dư luận, phản biện xã hội. Trong môi trường số, điều này đòi hỏi người làm báo phải có năng lực phản biện, kỹ năng phân tích và khả năng sử dụng dữ liệu một cách có trách nhiệm.
Thứ tư, đổi mới đào tạo báo chí là để hiện thực hóa các định hướng lớn của Đảng và Nhà nước trong xu hướng chuyển đổi số quốc gia. Theo Chiến lược chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, báo chí là một trong những lĩnh vực trọng tâm cần chuyển đổi, trong đó “phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho báo chí, truyền thông trong kỷ nguyên số là điều kiện tiên quyết để thực hiện chuyển đổi số báo chí hiệu quả”4.
Từ những phân tích trên, có thể khẳng định rằng, đổi mới đào tạo báo chí trong xu hướng chuyển đổi số hiện nay là yêu cầu khách quan, cấp thiết nhằm tạo ra đội ngũ người làm báo có năng lực toàn diện, đáp ứng được đòi hỏi của môi trường báo chí hiện đại, góp phần nâng cao vai trò của báo chí cách mạng trong giai đoạn mới.
2. Thực trạng đổi mới đào tạo báo chí trong xu hướng chuyển đổi số ở Việt Nam
Trong bối cảnh chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ trên toàn cầu, đào tạo báo chí tại Việt Nam đã có những bước chuyển mình tích cực nhằm thích ứng với xu hướng mới. Tuy nhiên, quá trình đổi mới này vẫn đang đặt ra nhiều vấn đề cả về nội dung, phương pháp lẫn cơ sở vật chất, đội ngũ giảng viên và sự phối hợp với các cơ quan báo chí thực tiễn.
Về chương trình đào tạo, nhiều cơ sở đào tạo báo chí đã bước đầu tích hợp các nội dung liên quan đến chuyển đổi số vào chương trình giảng dạy, như: báo chí đa phương tiện, báo chí dữ liệu, truyền thông kỹ thuật số, ứng dụng AI trong báo chí… Các trường, như: Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh), Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông… đã có những bước điều chỉnh nội dung đào tạo để phù hợp với nhu cầu thực tiễn. Tuy nhiên, “Chương trình đào tạo báo chí tại nhiều trường vẫn chưa phản ánh đúng xu hướng sản xuất tin tức hiện đại, đặc biệt là khả năng tích hợp công nghệ số”5, nhiều nội dung vẫn mang tính giới thiệu, thiếu chiều sâu thực hành, chưa kịp thời cập nhật theo tốc độ thay đổi của công nghệ.
Về phương pháp giảng dạy, các trường đã bắt đầu chuyển sang hình thức đào tạo kết hợp (blended learning), tăng cường giảng dạy qua các nền tảng trực tuyến, sử dụng phần mềm đồ họa, dựng phim, sản xuất podcast… Tuy nhiên, việc triển khai phương pháp mới còn gặp khó khăn do thiếu thiết bị hiện đại, đường truyền không ổn định và năng lực số của một bộ phận giảng viên còn hạn chế. Hơn nữa, “không phải tất cả giảng viên đều sẵn sàng và thành thạo trong việc sử dụng công cụ kỹ thuật số để giảng dạy báo chí”6.
Hoạt động hợp tác giữa nhà trường và cơ quan báo chí đã được tăng cường nhằm nâng cao tính thực tiễn trong đào tạo. Nhiều sinh viên có cơ hội thực tập, trải nghiệm tại các tòa soạn, tham gia sản xuất nội dung trên nền tảng số. Tuy nhiên, cơ chế phối hợp còn thiếu tính ổn định, chưa có quy trình đào tạo chung giữa trường và doanh nghiệp báo chí, khiến cho việc chuyển giao kỹ năng thực hành vẫn mang tính ngắn hạn, rời rạc.
Về nguồn lực phục vụ đào tạo, hiện nay vẫn tồn tại khoảng cách lớn giữa các cơ sở đào tạo lớn ở trung ương với các trường địa phương, đặc biệt là về thiết bị, phòng lab truyền thông số, hệ thống phần mềm dựng phim, xử lý dữ liệu… Trong khi đó, ngân sách dành cho đổi mới đào tạo báo chí còn hạn chế, chưa có chính sách riêng hỗ trợ đầu tư cho đào tạo báo chí số.
Đổi mới đào tạo báo chí trong xu hướng chuyển đổi số ở Việt Nam đã có chuyển biến rõ nét ở một số cơ sở tiên phong song vẫn chưa đồng bộ và toàn diện. Nhu cầu cấp bách hiện nay là hoàn thiện chương trình đào tạo tích hợp số, nâng cao năng lực đội ngũ giảng viên, hiện đại hóa cơ sở vật chất và thiết lập cơ chế phối hợp hiệu quả giữa nhà trường với các cơ quan báo chí – truyền thông.
Tuy nhiên, thực tế đổi mới đào tạo báo chí còn thiếu đồng bộ, chậm thích ứng với yêu cầu chuyển đổi số bắt nguồn từ cả nguyên nhân khách quan và chủ quan. Quá trình chuyển đổi số trên phạm vi toàn quốc vẫn đang trong giai đoạn đầu, đặc biệt là trong khối giáo dục và báo chí – truyền thông. Nhiều công nghệ mới, như AI, blockchain, báo chí dữ liệu, nền tảng phân tích dữ liệu lớn… dù đã được nhắc đến nhưng còn chưa phổ biến trong thực tiễn sản xuất tin tức ở Việt Nam, khiến cho việc tích hợp vào giảng dạy vẫn còn mang tính thử nghiệm. Bên cạnh đó, “nền tảng công nghệ chuyển đổi số quốc gia chưa thực sự hoàn chỉnh, tạo ra độ trễ trong việc chuyển giao vào giáo dục nghề báo”7.
Cơ chế đầu tư công cho giáo dục đại học nói chung và đào tạo báo chí nói riêng còn hạn chế, đặc biệt là đối với các thiết bị kỹ thuật số chuyên biệt (phòng lab dựng phim, phần mềm phân tích dữ liệu, thiết bị sản xuất đa phương tiện…). Nhiều trường gặp khó khăn trong việc tiếp cận các nguồn lực công nghệ do thiếu ngân sách đầu tư hoặc chưa có chính sách riêng cho ngành Báo chí trong chương trình chuyển đổi số giáo dục.
Thị trường lao động báo chí – truyền thông tại Việt Nam còn chưa ổn định, xu hướng nghề nghiệp thay đổi nhanh chóng khiến các cơ sở đào tạo gặp khó khăn trong việc định hình rõ các chuẩn đầu ra mới cho sinh viên. Các mô hình làm báo tích hợp, báo chí dữ liệu, truyền thông tương tác… tuy đang nổi lên nhưng chưa hình thành một hệ sinh thái nghề nghiệp bền vững để đào tạo theo kịp.
Nhiều cơ sở đào tạo báo chí vẫn còn lúng túng trong việc định hướng chiến lược đổi mới chương trình đào tạo theo hướng số hóa. Tư duy cải cách còn mang tính cục bộ, chủ yếu dừng lại ở việc cập nhật nội dung mới vào môn học cũ, chưa xây dựng được chương trình tích hợp toàn diện, liên ngành, liên nền tảng. Thực tế, “Việc đổi mới còn mang tính chắp vá, thiếu hệ thống, dẫn đến hiệu quả thực tế không cao”8. Đội ngũ giảng viên còn thiếu kỹ năng và kinh nghiệm tác nghiệp trên môi trường số. Nhiều người xuất thân từ nền báo chí truyền thống, chưa được bồi dưỡng đầy đủ về công nghệ mới hoặc phương pháp giảng dạy hiện đại. Điều này dẫn đến tình trạng giảng viên khó đáp ứng được yêu cầu giảng dạy các kỹ năng như dựng video bằng phần mềm mới, lập trình cơ bản cho báo chí dữ liệu, ứng dụng AI trong xử lý tin tức…
Mối liên kết giữa cơ sở đào tạo với các cơ quan báo chí trong thực hành nghề nghiệp chưa bền chặt. Nhiều hoạt động thực tập vẫn mang tính hình thức, không có sự phối hợp xây dựng chương trình đào tạo từ phía tòa soạn. Trong khi đó, các cơ quan báo chí cũng chưa thực sự xem đây là trách nhiệm đào tạo nguồn nhân lực trong kỷ nguyên số. Những nguyên nhân khách quan và chủ quan đã và đang tạo ra những rào cản cho quá trình đổi mới đào tạo báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số ở Việt Nam. Việc nhận diện đúng các nguyên nhân sẽ giúp xác định các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao chất lượng đào tạo và năng lực số cho sinh viên báo chí.
3. Giải pháp đổi mới đào tạo báo chí trong xu hướng chuyển đổi số ở Việt Nam
Để đáp ứng yêu cầu phát triển của báo chí trong thời đại số, các cơ sở đào tạo cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp chiến lược, từ đổi mới chương trình, nâng cao năng lực giảng viên, tăng cường hợp tác thực tiễn đến hiện đại hóa hạ tầng công nghệ – kỹ thuật.
Một là, hoàn thiện chương trình đào tạo theo hướng tích hợp số.
Chương trình đào tạo cần được xây dựng lại theo hướng tích hợp liên ngành, linh hoạt và cập nhật thường xuyên. Trong đó, các học phần về báo chí dữ liệu, truyền thông số, kỹ thuật xử lý âm thanh – hình ảnh, tương tác công chúng số, ứng dụng AI trong báo chí… phải trở thành nội dung cốt lõi. Các môn học không chỉ dừng ở lý thuyết mà cần tổ chức thực hành trên các nền tảng thật, gắn với sản phẩm truyền thông cụ thể. “Việc phát triển chương trình đào tạo tích hợp kỹ năng báo chí với công nghệ thông tin và tư duy phản biện là yêu cầu cấp thiết trong xu hướng chuyển đổi số”9.
Hai là, nâng cao năng lực số cho đội ngũ giảng viên.
Cần xây dựng các chương trình đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng số, kỹ năng giảng dạy tích hợp công nghệ cho giảng viên báo chí. Nhà trường có thể phối hợp với các chuyên gia công nghệ, các cơ quan báo chí số, doanh nghiệp công nghệ để tổ chức khóa học ngắn hạn, tập huấn chuyên sâu, đồng thời tạo điều kiện cho giảng viên đi thực tế tại các tòa soạn hiện đại. Ngoài ra, nên xây dựng các nhóm giảng viên – nhà báo – kỹ sư công nghệ để cùng thiết kế học liệu, học phần số hóa, từ đó tạo môi trường trao đổi liên ngành hiệu quả.
Ba là, hiện đại hóa cơ sở vật chất và hạ tầng kỹ thuật.
Nhà nước cần có chính sách đầu tư chiều sâu cho một số trung tâm đào tạo báo chí trọng điểm, trang bị phòng lab truyền thông số, phần mềm dựng phim – dựng hình chuyên nghiệp, thiết bị sản xuất tin tức đa phương tiện. Ngoài ra, cần ứng dụng hệ thống học trực tuyến, lớp học mô phỏng toà soạn số, studio thực hành livestream, podcast… tạo điều kiện cho sinh viên làm quen với môi trường tác nghiệp hiện đại.
Bốn là, đẩy mạnh hợp tác giữa nhà trường và cơ quan báo chí – doanh nghiệp công nghệ.
Thiết lập cơ chế phối hợp chính thức giữa trường đại học và cơ quan báo chí để đồng thiết kế chương trình đào tạo, tổ chức thực tập thực tế, triển khai các dự án truyền thông số cho sinh viên. Bên cạnh đó, mời nhà báo đang hoạt động trong môi trường số, kỹ sư truyền thông, chuyên gia AI… tham gia giảng dạy với tư cách giảng viên thỉnh giảng sẽ giúp tăng tính thực tiễn, cập nhật cho chương trình. “Hợp tác giữa nhà trường và tòa soạn báo chí là chìa khóa để kết nối đào tạo với yêu cầu thực tiễn trong môi trường truyền thông kỹ thuật số”10.
Năm là, tăng cường nghiên cứu khoa học và phát triển học liệu số.
Các trường cần khuyến khích giảng viên, học viên, sinh viên thực hiện nghiên cứu khoa học ứng dụng trong lĩnh vực báo chí số, như: phân tích hành vi công chúng trên nền tảng số, ứng dụng AI trong sản xuất tin tức, xác minh thông tin trên mạng xã hội… Đồng thời, xây dựng kho học liệu mở, tài nguyên giáo dục số và tổ chức các diễn đàn học thuật trực tuyến để lan tỏa tri thức trong cộng đồng đào tạo báo chí.
Để đổi mới đào tạo báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số, cần một chiến lược toàn diện với sự tham gia của cả nhà nước, cơ sở giáo dục, cơ quan báo chí và doanh nghiệp công nghệ. Chỉ khi gắn kết được đào tạo – thực tiễn – công nghệ, quá trình đổi mới mới thật sự hiệu quả và bền vững.
Chú thích:
1. George Westerman, Didier Bonnet, Andrew McAfee, Leading Digital (2014). Turning Technology into Business Transformation. Harvard Business Review Press, Boston, tr. 5 – 6.
2. Nguyễn Hữu Đức (2022). Chuyển đổi số – xu thế tất yếu của thời đại. Tạp chí Cộng sản, số 4/2022, tr. 25 – 26.
3. Viện Nghiên cứu Truyền thông quốc tế (2023). Báo chí trong kỷ nguyên số: Xu hướng và thách thức. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 45.
4. Chính phủ (2020). Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 03/6/2020 về việc phê duyệt Chương trình chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030.
5. Nguyễn Thị Trường Giang (chủ biên) (2022). Đào tạo báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 77.
6. Nguyễn Thị Tuyết Minh (2023). Thực trạng và giải pháp đổi mới phương pháp giảng dạy báo chí theo hướng số hóa. Tạp chí Lý luận chính trị, số 2/2023, tr. 45 – 46.
7. Lê Văn Tùng (2022). Giải pháp nâng cao chất lượng đào tạo báo chí trong thời đại số. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 93.
8. Trần Quang Minh (chủ biên) (2023). Chuyển đổi số và đổi mới giáo dục báo chí – truyền thông ở Việt Nam. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 54.
9. Nguyễn Văn Hùng (2024). Thách thức trong đổi mới đào tạo báo chí hiện nay. Tạp chí Giáo dục lý luận, số 1/2024, tr. 33 – 34.
10. Phạm Thị Thu Hằng (2023). Đào tạo báo chí theo hướng tích hợp số trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 10/2023, tr. 65 – 66.
