Nguyễn Thị Thu Nhi
NCS Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP. Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Bình Phước là tỉnh thuộc vùng Đông Nam Bộ, nổi tiếng với sự đa dạng về văn hóa và di sản của các dân tộc thiểu số. Trong bối cảnh phát triển du lịch bền vững, việc phát huy giá trị di sản văn hóa tộc người đóng vai trò quan trọng không chỉ trong việc bảo tồn và phát triển văn hóa địa phương mà còn góp phần thúc đẩy kinh tế – xã hội của tỉnh. Bài viết phân tích sự đa dạng trong văn hóa tộc người, từ đó, đưa ra hàm ý chính sách nhằm phát huy giá trị di sản văn hoá tộc người trong phát triển du lịch bền vững tại Bình Phước hiện nay.
Từ khóa: Di sản văn hóa; bảo tồn; phát triển; dân tộc thiểu số; Bình Phước.
1. Đặt vấn đề
Bình Phước có vị trí địa lý chiến lược, có các tuyến giao thông kết nối hết sức thuận lợi và giữ vai trò quan trọng. Với vị trí địa lý, đặc điểm về tự nhiên khí hậu, thổ nhưỡng và truyền thống lịch sử, văn hóa của địa phương đã tạo nên nguồn tài nguyên du lịch tương đối đa dạng, phong phú. Bên cạnh đó, với đặc trưng đa dạng về văn hóa các dân tộc thiểu số, như: S’tiêng, Mnông, Khmer, Chơ Ro…, do đó, tiềm năng phát triển du lịch văn hóa cộng đồng tại Bình Phước là rất lớn.
Tuy nhiên, để phát huy các giá trị này một cách bền vững, vừa mang lại lợi ích kinh tế, vừa bảo tồn được bản sắc văn hóa truyền thống đang là thách thức. Trong bối cảnh đó, cần xác định rõ vai trò của di sản văn hóa trong việc tạo dựng sản phẩm du lịch độc đáo và đề xuất các giải pháp nhằm đồng bộ hóa quá trình bảo tồn văn hóa với phát triển kinh tế – xã hội của địa phương.
2. Sự đa dạng trong văn hóa tộc người tỉnh Bình Phước
Bình Phước được xem là địa phương hiện đang sở hữu số lượng người dân tộc thiểu số cao nhất trong vùng Đông Nam Bộ, với 41 dân tộc thiểu số (198.884 người), chiếm 19,67% dân số toàn tỉnh: người Kinh (80,34%), S’tiêng (9,72%), Tày (2,5%), Nùng (2,4%), Khmer (1,94%), M’nông (1,09%),còn lại là các dân tộc khác1.
Với sự hiện diện của 41 dân tộc thiểu số, Bình Phước trở thành một “Mosaic văn hóa”2, nơi tương tác và giao thoa của các nền văn hóa độc đáo. Mỗi dân tộc mang trong mình những nét văn hóa riêng, từ ngôn ngữ, phong tục, truyền thống đến nghệ thuật và thậm chí cả đặc sản ẩm thực. Người Nùng có những món ăn được sử dụng phổ biến trong các lễ hội truyền thống, như: khâu nhục, xôi bảy màu, thịt gừng. Trong mâm cỗ đóng tết của người Tày, không thể thiếu bánh khẩu sli (bánh khảo) và bánh cốm. Người S’tiêng, M’nông có các món cơm ống, lá nhíp, đọt mây nướng. Người Khomer có món ăn 3 lá xanh nấu từ nội tạng của bò… Người S’tiêng có nghề làm rượu cần với hương vị mang dấu ấn riêng của cộng đồng này và được khá nhiều du khách yêu thích.
Bên cạnh đó, các lễ hội truyền thống của người dân tộc thiểu số ở Bình Phước cũng vô cùng đa dạng. Ở lĩnh vực nghệ thuật trình diễn dân gian, Bình Phước là nơi hội tụ nhiều loại hình nghệ thuật độc đáo, có giá trị. Người S’tiêng, Mơnông có hệ thống nhạc cụ, gồm: cồng chiêng, khèn, sáo, đàn tre rất đa dạng. Dân ca của người S’tiêng với những yếu tố tự nhiên, ngọt ngào mang âm hưởng núi rừng làm say đắm lòng người. Người Tày và Nùng có nghệ thuật hát then, đàn tính; người Thái có múa sạp; người Khơme có dàn nhạc ngũ âm… Các nghề thủ công, như: dệt thổ cẩm của người M’nông hay nghề đan gùi của đồng bào S’tiêng không chỉ là phương tiện sinh sống mà còn chứa đựng những giá trị tinh thần, phản ánh thế giới quan, vũ trụ và mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên. Những giá trị văn hóa này không chỉ làm phong phú thêm bản sắc văn hóa của Bình Phước mà còn là niềm tự hào của cộng đồng các dân tộc thiểu số và tạo ra sức hút khá lớn đối với du khách.
3. Thực trạng phát triển du lịch dựa trên những giá trị văn hóa tộc người tại Bình Phước
Thứ nhất, chính sách phát triển du lịch gắn với di sản văn hóa tộc người.
Những năm qua, Bình Phước đã ban hành nhiều chính sách nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, qua đó, thúc đẩy sự phát triển của du lịch địa phương. Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Phước đã ban hành các văn bản, như: Quyết định số 2194/QĐ‑UBND ngày 25/11/2022 phê duyệt Đề án “Phát triển du lịch tỉnh Bình Phước giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030”, trong đó nhấn mạnh phát triển du lịch văn hóa – cộng đồng, đặc biệt qua các sản phẩm trải nghiệm văn hóa dân tộc, lễ hội truyền thống và homestay gắn với bản sắc M’nông; Quyết định số 08/QĐ‑UBND ngày 02/01/2024 phê duyệt Đề án “Quản lý, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế rừng gắn với phát triển du lịch tỉnh Bình Phước giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030”, Đề án hướng tới khai thác tiềm năng rừng đặc dụng như Vườn Quốc gia Bù Gia Mập kết hợp các hoạt động du lịch sinh thái, văn hóa dân tộc và ẩm thực truyền thống của người M’nông, S’tiêng; Kế hoạch số 169/KH‑UBND ngày 13/5/2024 triển khai thực hiện Chỉ thị số 08/CT‑TTg ngày 23/02/2024 của Thủ tướng Chính phủ về phát triển du lịch toàn diện, nhanh và bền vững trong thời gian tới.
Bên cạnh đó, Bình Phước đã xây dựng và tổ chức hoạt động hiệu quả các tuyến du lịch nội tỉnh với các sản phẩm du lịch đặc trưng theo các tuyến đường Quốc lộ 14, ĐT 741, Quốc lộ 13, đặc biệt là tuyến du lịch quốc tế TP. Hồ Chí Minh – Bình Phước – Campuchia – Lào – Thái Lan nhằm thu hút đông đảo du khách đến với Bình Phước. Thành lập và đi vào hoạt động Hiệp hội Du lịch tỉnh Bình Phước, công nhận 2 khu du lịch cấp tỉnh và 3 điểm du lịch. Việc đặt ra lộ trình phát triển ngành Du lịch là điểm tựa lớn để các giá trị văn hóa tộc người đa dạng ở Bình Phước có cơ hội phát huy lợi thế để phát triển.
Ngoài ra, Bình Phước đã đầu tư vào việc phát triển nguồn nhân lực phục vụ du lịch thông qua các chương trình đào tạo chuyên biệt cho đồng bào dân tộc thiểu số về kỹ năng quản lý homestay, hướng dẫn du lịch và sản xuất các sản phẩm thủ công mỹ nghệ phục vụ du khách. Điều này không chỉ tạo ra công ăn việc làm mà còn trao quyền cho các cộng đồng dân tộc thiểu số trong việc bảo tồn và truyền bá văn hóa của họ. Các chương trình tập huấn được thiết kế phù hợp với đặc điểm văn hóa và nhu cầu cụ thể của từng nhóm dân tộc, bảo đảm sự tham gia tích cực và hiệu quả của người dân địa phương.
Thứ hai, hoạt động bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa dân tộc.
Hoạt động bảo tồn văn hóa dân tộc tại Bình Phước trong những năm gần đây có nhiều chuyển biến tích cực, thể hiện qua các chương trình hành động cụ thể của chính quyền địa phương, các cơ quan chuyên môn và cộng đồng dân cư. Tỉnh đã chủ động thực hiện công tác kiểm kê, lập hồ sơ và đề xuất công nhận các giá trị văn hóa phi vật thể tiêu biểu vào Danh mục di sản văn hóa quốc gia, gồm:25 di sản, trong đó có 1 di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại và 7 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Trong chiến lược phát triển, Bình Phước đã xác định văn hóa là “sức mạnh mềm”, động lực quan trọng giúp tỉnh ngày càng phát triển mạnh mẽ, góp phần làm phong phú thêm bức tranh chung của nền văn hóa và bức tranh du lịch Việt Nam. Trong đó có thể kể đến tri thức dân gian “Kỹ thuật chế biến rượu cần của người S’tiêng”, lễ hội Dua Tpeng (Phá bàu) của người Khmer tại xã Lộc Khánh (huyện Lộc Ninh), cùng các ngành nghề truyền thống, như: nghề dệt thổ cẩm của người M’nông, nghề đan gùi, làm rượu cần của người S’tiêng. Việc tôn vinh các nghề truyền thống không chỉ góp phần gìn giữ tri thức bản địa mà còn khuyến khích cộng đồng phục dựng, thực hành và chuyển giao các giá trị văn hóa một cách sống động và liên tục.
Một số hoạt động có tính lan tỏa cao, như: xây dựng bộ sưu tập vật dụng truyền thống của người S’tiêng, tổ chức trưng bày và giới thiệu di sản văn hóa tại Bảo tàng tỉnh đã thu hút hàng nghìn lượt khách trong và ngoài tỉnh đến tham quan, học tập và trải nghiệm. Bên cạnh đó, tỉnh cũng đặc biệt chú trọng đến việc duy trì các lễ hội, nghi lễ truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số. Các lễ hội, như: lễ Mừng lúa mới, lễ hội cầu mưa, lễ hội cồng chiêng của người S’tiêng; Tết cổ truyền Chôl Chnăm Thmây, Lễ Sencedolta của người Khmer; Tết Ramưwan và Lễ Ramadhan của đồng bào Chăm được tổ chức theo hình thức phù hợp với bối cảnh xã hội và tình hình thực tế, vừa bảo đảm giá trị truyền thống, vừa bảo đảm an toàn, tiết kiệm và ý nghĩa.
Ngoài các hoạt động mang tính nghi lễ, tỉnh Bình Phước còn đẩy mạnh tuyên truyền, cổ động trực quan và tổ chức các sự kiện văn hóa – thể thao phục vụ nhiệm vụ chính trị tại địa phương. Các chương trình văn nghệ, hội thi, hội thao được tổ chức nhân dịp lễ, tết và các sự kiện lớn cũng là dịp để cộng đồng dân tộc thể hiện bản sắc; qua đó, làm sâu sắc thêm mối quan hệ giữa văn hóa và chính trị trong phát triển bền vững.
Thứ ba, hoạt động quảng bá, tuyên truyền du lịch gắn với di sản văn hóa tộc người.
Năm 2024, Bình Phước đã triển khai kế hoạch tổ chức không gian trưng bày và quảng bá văn hóa – du lịch – ẩm thực, trong đó xây dựng các điểm trưng bày đặc sắc giới thiệu sản phẩm dệt thổ cẩm, nhạc cụ dân tộc, trang phục truyền thống và các giá trị văn hóa độc đáo đến du khách trong và ngoài nước. Bên cạnh đó, Bình Phước cũng tích cực thông tin về các lễ hội, bản sắc văn hóa đặc sắc của các dân tộc trong tỉnh trên Cổng Thông tin Du lịch Việt Nam, đồng thời đặt mục tiêu đến năm 2025 sẽ hoàn thiện bộ nhận diện thương hiệu du lịch Bình Phước.
Thời gian qua, Bình Phước tổ chức thường niên sự kiện “Liên hoan Văn hóa – Thể thao – Du lịch các dân tộc thiểu số”. Thông qua các tiết mục dân ca, múa truyền thống và trình diễn nghề thủ công, du khách có cơ hội trải nghiệm trực tiếp và tương tác với cộng đồng các dân tộc thiểu số tại Trung tâm Văn hóa tỉnh Bình Phước. Đồng thời, Bình Phước cũng tổ chức hội chợ du lịch và thổ cẩm tại thành phố Đồng Xoài và Sóc Bom Bo, nơi các sản phẩm dệt thổ cẩm S’tiêng và trang phục lễ hội M’nông được trưng bày, bán trực tiếp, kết hợp với việc giới thiệu và bán tour tham quan bản làng, dịch vụ homestay văn hóa. Bên cạnh đó, chiến dịch số và livestream được triển khai thông qua sự phối hợp giữa Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch với các KOLs và travel bloggers, thực hiện chuỗi video “Hành trình bản sắc” quay tại các địa điểm, như: Lộc Ninh, Lộc Tây, Bù Gia Mập; quảng bá trên các nền tảng mạng xã hội, như: Facebook, YouTube và TikTok nhằm tạo hiệu ứng lan tỏa trong giới trẻ.
Hệ thống ấn phẩm truyền thông đa ngữ, bao gồm: tờ rơi, bản đồ, cẩm nang được biên soạn bằng tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Khmer được phát tại các cửa khẩu quốc tế, như: Bờ Y, Hoa Lư và sân bay Tân Sơn Nhất, hướng đến việc thu hút khách quốc tế tham quan và trải nghiệm văn hóa dân tộc. Ngoài ra, đã phối hợp chặt chẽ với các địa phương trong vùng Đông Nam Bộ và quốc tế thông qua hoạt động “Về nguồn Đông Nam Bộ” nối Bình Phước với Bình Dương, Đồng Nai và các nước láng giềng, như: Lào, Campuchia qua cửa khẩu Hoa Lư – Bờ Y. Các hoạt động này được kết hợp với việc tổ chức roadshow tại TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội nhằm kêu gọi phát triển tour tuyến gắn với giá trị văn hóa dân tộc đặc trưng của vùng.
Bên cạnh những kết quả đạt được, việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa tộc người trong phát triển du lịch ở Bình Phước vẫn còn một số hạn chế: nguồn kinh phí đầu tư cho công tác tu bổ, tôn tạo di tích và phát triển hạ tầng du lịch cộng đồng chưa tương xứng với nhu cầu thực tế; việc huy động nguồn lực từ xã hội hóa còn gặp nhiều khó khăn do chưa xây dựng được cơ chế đủ hấp dẫn để thu hút các nhà đầu tư; tình trạng thiếu hụt nguồn nhân lực chuyên môn trong lĩnh vực bảo tồn di sản và phát triển du lịch đang là một thách thức lớn; sự phối hợp giữa chính quyền địa phương, doanh nghiệp du lịch và cộng đồng dân tộc thiểu số còn thiếu chặt chẽ và chưa đồng bộ; công tác quản lý khách tham quan tại các điểm du lịch văn hóa cộng đồng còn nhiều bất cập, như: tình trạng quá tải, mất trật tự, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống thường nhật và nghi thức tín ngưỡng vốn thiêng liêng của cộng đồng dân tộc bản địa.
4. Một số giải pháp
Thứ nhất, để du lịch tại Bình Phước phát triển theo hướng bền vững, cần đạt được “mục tiêu kép” vừa tạo ra giá trị kinh tế cho cộng đồng dân tộc thiểu số, vừa bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đặc hữu. Với hệ sinh thái văn hóa phong phú và sự gắn kết cộng đồng cao, Bình Phước có điều kiện thuận lợi để xây dựng các sản phẩm du lịch văn hóa hấp dẫn, tạo sức hút đối với du khách trong và ngoài nước. Việc thiết kế các chương trình du lịch trải nghiệm, trong đó du khách trực tiếp tham gia lễ hội, thưởng thức ẩm thực, học nghề truyền thống hoặc lưu trú cùng người dân sẽ giúp chuyển đổi mô hình du lịch từ thụ động sang tương tác. Hình thức này không chỉ tạo ra nguồn thu ổn định cho cộng đồng mà còn thúc đẩy giao lưu, hiểu biết và tôn trọng sự đa dạng văn hóa, góp phần hình thành nhận thức du lịch bền vững, lấy cộng đồng làm trung tâm và di sản làm nền tảng.
Thứ hai, cần khai thác hiệu quả thế mạnh của du lịch văn hóa như một hình thức “xuất khẩu tại chỗ” các sản phẩm nông sản và đặc sản địa phương mang đậm bản sắc tộc người. Việc lồng ghép trải nghiệm ẩm thực vào tour du lịch không chỉ giúp đa dạng hóa sản phẩm mà còn tạo cơ hội quảng bá nông sản địa phương một cách tự nhiên, hiệu quả, qua đó, nâng cao giá trị kinh tế và danh tiếng văn hóa vùng, miền.
Thứ ba, chính sách phát triển du lịch cần hướng đến việc kiến tạo và khẳng định bản sắc văn hóa tộc người như một trụ cột của sản phẩm du lịch địa phương. Trên cơ sở tri thức dân gian và sinh kế truyền thống, các mô hình du lịch cộng đồng cần được xây dựng theo hướng lấy văn hóa bản địa làm trung tâm, tăng cường tính tương tác giữa cộng đồng và du khách. Các mô hình như “du lịch thuận thiên”, “du lịch sinh thái – nông nghiệp – văn hóa” tại sóc Bom Bo, Vườn quốc gia Bù Gia Mập hay các vườn trái cây kết hợp trải nghiệm nghề truyền thống… là minh chứng cho hướng đi này. Đây không chỉ là xu hướng phát triển bền vững mà còn góp phần lan tỏa giá trị di sản trong thời đại hội nhập mà vẫn giữ được tính độc đáo.
Thứ tư, cùng với việc bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể, cần chú trọng nâng cấp hệ thống cơ sở vật chất, hạ tầng phục vụ du lịch tại các khu vực có đông đồng bào dân tộc thiểu số. Hạ tầng du lịch còn khiêm tốn đang là một điểm nghẽn làm giảm sức hấp dẫn và khả năng lưu trú của du khách. Do đó, cần có chính sách ưu đãi đầu tư phát triển cơ sở lưu trú quy mô nhỏ, thân thiện với môi trường và phù hợp với điều kiện vùng sâu, vùng xa; đồng thời, hỗ trợ cộng đồng địa phương tham gia vào quá trình cung cấp dịch vụ lưu trú, ẩm thực và hướng dẫn viên.
Thứ năm, đẩy mạnh các chính sách xúc tiến du lịch theo hướng sáng tạo, hiệu quả và phát huy nội lực cộng đồng. Việc xây dựng hệ thống nhận diện thương hiệu du lịch văn hóa Bình Phước, tổ chức cuộc thi thiết kế logo, khẩu hiệu (slogan) mang bản sắc tộc người, nâng cấp website du lịch với nội dung phong phú, hình ảnh hấp dẫn là những công cụ quảng bá hữu hiệu. Bên cạnh đó, việc tuyên truyền du lịch qua chính người dân địa phương – những “đại sứ văn hóa bản địa” cần được khuyến khích thông qua giáo dục, hoạt động ngoại khóa và mô hình “học sinh – hướng dẫn viên tương lai” trong trường học. Đây là hướng tiếp cận bền vững, vừa nâng cao nhận thức văn hóa cộng đồng, vừa khơi dậy tinh thần tự hào, gắn bó với quê hương trong thế hệ trẻ.
5. Kết luận
Di sản văn hóa tộc người tại Bình Phước là nguồn tài nguyên quý giá, có tiềm năng to lớn trong phát triển du lịch bền vững. Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả giá trị này đòi hỏi sự nỗ lực của các cấp, các ngành và đặc biệt là sự tham gia tích cực của cộng đồng dân tộc thiểu số – chủ nhân thực sự của các giá trị văn hóa truyền thống. Phát triển du lịch bền vững dựa trên di sản văn hóa tộc người không chỉ mang lại lợi ích kinh tế cho địa phương mà còn góp phần bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, tạo sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số và xây dựng Bình Phước phát triển toàn diện, bền vững trong tương lai.
Chú thích:
1. Ban Dân tộc tỉnh Bình Phước (2021). Báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ công tác dân tộc năm 2021, phương hướng nhiệm vụ năm 2022, ngày 31/12/2021.
2. Mosaic văn hoá (Cultural mosaic): là sự tổng hợp các sắc tộc, ngôn ngữ và văn hóa cùng tồn tại trong xã hội. Khái niệm được đề xuất nhằm miêu tả một dạng chủ nghĩa đa văn hóa. Nó khác biệt với các hệ thống khác như melting pot (nồi lẩu văn hóa), vốn thường được dùng để chỉ đến các quốc gia kiểu hòa nhập vào xã hội.
Tài liệu tham khảo:
1. Thủ tướng Chính phủ (2021). Chỉ thị số 08/CT-TTg ngày 23/02/2024 về phát triển du lịch toàn diện, nhanh và bền vững thời gian tới.
2. Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Phước (2022). Quyết định số 2194/QĐ‑UBND ngày 25/11/2022 phê duyệt Đề án “Phát triển du lịch tỉnh Bình Phước giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030”.
3. Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Phước (2024). Quyết định số 08/QĐ‑UBND ngày 02/01/2024 phê duyệt Đề án “Quản lý, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế rừng gắn với phát triển du lịch tỉnh Bình Phước giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030”.
4. Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể quốc gia trên địa bàn tỉnh Bình Định.https://www.quanlynhanuoc.vn/2025/02/25/bao-ton-va-phat-huy-di-san-van-hoa-phi-vat-the-quoc-gia-tren-dia-ban-tinh-binh-dinh/
