TS. Hoàng Anh Tuấn
ThS. Nguyễn Thị Quỳnh Hương
Trường Đại học Thương mại
(Quanlynhanuoc.vn) – Kinh tế nền tảng đã và đang tạo ra những thay đổi sâu sắc trong cơ cấu kinh tế và đời sống xã hội tại Việt Nam. Bài viết làm rõ mối quan hệ giữa kinh tế nền tảng với mục tiêu phát triển bền vững tại Việt Nam trên hai phương diện cơ hội và thách thức. Từ đó, bài viết đề xuất một số giải pháp nhằm khai thác tối đa tiềm năng của kinh tế nền tảng trong việc thúc đẩy một tương lai phát triển bền vững cho Việt Nam.
Từ khóa: Kinh tế nền tảng; mục tiêu; mối quan hệ; phát triển bền vững, Việt Nam.
1. Đặt vấn đề
Kinh tế nền tảng là một mô hình kinh tế dựa trên các nền tảng kỹ thuật số, tạo ra thị trường trực tuyến kết nối người mua và người bán, nhà cung cấp dịch vụ và người sử dụng. Tại Việt Nam, kinh tế nền tảng đang phát triển mạnh mẽ với sự tham gia của nhiều lĩnh vực, như: (1) Thương mại điện tử: Shopee, Lazada, Tiki,…; (2) Gọi xe và giao đồ ăn: Grab, Ahamove; Bee; (3) Du lịch và lưu trú: Agoda, Booking.com, Airbnb,…; Dịch vụ tài chính: ví điện tử MoMo, ZaloPay, VNPay,…; nội dung số và giải trí: YouTube, Netflix, Spotify,… Như vậy, kinh tế nền tảng giúp cuộc sống của con người thuận tiện hơn và đóng góp ngày càng lớn vào nền kinh tế. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa sự phát triển của kinh tế nền tảng và mục tiêu phát triển bền vững vẫn còn là một lĩnh vực cần được nghiên cứu sâu, đặc biệt, trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh cả chuyển đổi số và thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững quốc gia.
2. Mối quan hệ giữa kinh tế nền tảng và phát triển bền vững tại Việt Nam
Kinh tế nền tảng (Platform Economy) và các mục tiêu phát triển bền vững (Sustainable Development Goals) có mối quan hệ đa chiều và ngày càng trở nên quan trọng tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Kinh tế nền tảng, với đặc trưng là sự phát triển của các mô hình kinh doanh dựa trên công nghệ số, đang tạo ra cả cơ hội và thách thức đối với việc thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững của đất nước.
2.1. Cơ hội tạo ra của kinh tế nền tảng đối với phát triển bền vững
Kinh tế nền tảng trở thành một bộ phận không thể tách rời của nền kinh tế toàn cầu, mang đến những đột phá về mô hình kinh doanh, phương thức giao dịch và tương tác xã hội. Tại Việt Nam, sự trỗi dậy mạnh mẽ của kinh tế nền tảng với các ứng dụng đa dạng trong thương mại điện tử, vận tải công nghệ, dịch vụ trực tuyến đang tạo ra những cơ hội tăng trưởng kinh tế lớn.
(1) Thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tạo việc làm: kinh tế nền tảng thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tạo ra các ngành nghề mới và cơ hội việc làm linh hoạt, góp phần vào tăng trưởng kinh tế (SDG 8). Các nền tảng thương mại điện tử (Shoppee; Lazada; Tiktok; Shein, …); dịch vụ gọi xe công nghệ (Grab, Be, SM xanh); dịch vụ giao đồ ăn (Ahamove, SM xanh, Be, Grab); người sáng tạo nội dung số (Tiktoker, Youtuber, … ) đã tạo ra thu nhập cho một bộ phận lớn dân cư và thời gian làm việc của những công việc này cũng linh hoạt đã tạo điều kiện cho người lao động có thể kết hợp làm nhiều việc cùng một lúc. Một số kết quả đạt được, như: (1) Thương mại điện tử Việt Nam tiếp tục duy trì tốc độ tăng trưởng ấn tượng ở mức 18-25% mỗi năm. Năm 2024, quy mô thị trường đạt trên 25 tỷ USD, tăng 20% so với năm 2023, chiếm khoảng 9% tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng cả nước. Điều này cho thấy, người tiêu dùng ngày càng ưa chuộng các phương thức mua sắm trực tuyến1;(2) Tạo việc làm mới: thống kê của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam cuối năm 2021, khoảng 200.000 tài xế công nghệ (gồm cả xe máy, ô tô) đang làm việc có tính chất thường xuyên (thời gian từ 3 tháng liên tục) trong cả nước2.
(2) Nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên: các nền tảng chia sẻ có thể giúp tận dụng tối đa các tài sản và nguồn lực hiện có, giảm thiểu lãng phí và khuyến khích tiêu dùng bền vững. Ví dụ: thay vì xây dựng đội xe riêng hay tuyển mới tài xế, VNPAY Taxi lựa chọn kết nối với hạ tầng có sẵn. Nền tảng VNPAY Taxi hiện liên kết với hơn 200 hãng taxi truyền thống và hiện đại trên toàn quốc, như: G7, Be Group, Xanh SM, Thanh Nga, Tiên Sa, Go Taxi, Lado Taxi, Sun Taxi… Nền tảng này chứng minh, việc “gọi taxi” không còn là “đặc quyền đô thị” mà đã trở thành tiện ích phổ cập cho người dân khắp các tỉnh thành, nơi nào có ngân hàng, nơi đó có thể gọi được xe3.
(3) Tiếp cận dịch vụ và thị trường dễ dàng hơn: kinh tế nền tảng giúp người tiêu dùng tiếp cận hàng hóa và dịch vụ một cách thuận tiện và với chi phí có thể thấp hơn; từ đó, cũng tạo điều kiện cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) tiếp cận thị trường rộng lớn hơn, vượt qua các rào cản địa lý.Tính đến năm 2023, số lượng người tiêu dùng mua sắm trực tuyến tại Việt Nam đã đạt 65 triệu người, tăng hơn 15% so với năm trước, với tổng chi tiêu trực tuyến đạt 16,5 tỷ USD4.
(4) Thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển công nghệ xanh: sự phát triển của kinh tế nền tảng dựa trên công nghệ số có thể thúc đẩy việc áp dụng các giải pháp công nghệ xanh, năng lượng thông minh, nông nghiệp công nghệ cao. Chẳng hạn: sự tiến bộ của tự động hóa trong nông nghiệp Việt Nam bao gồm việc sử dụng máy bay không người lái để phun thuốc trừ sâu, hệ thống tưới tiêu tự động dựa trên cảm biến độ ẩm đất, và các robot thu hoạch nông sản. Việc ứng dụng công nghệ tự động hóa vào các khâu như gieo trồng, chăm sóc, thu hoạch và chế biến đã giúp giảm thiểu sự phụ thuộc vào lao động thủ công, đồng thời tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên và giảm thiểu tác động đến môi trường5.
(5) Tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình: các nền tảng kỹ thuật số giúp thu thập và phân tích dữ liệu về tác động kinh tế, xã hội và môi trường của các hoạt động, từ đó nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình của các bên liên quan. Chẳng hạn: Vinamilk đã ứng dụng công nghệ Blockchain trong truy xuất nguồn gốc sữa. Mỗi hộp sữa Vinamilk Organic Gold có chứa một mã QR Code độc nhất như giấy khai sinh của từng sản phẩm, được in laser không thể tẩy xóa6.
Sáu là, mở rộng khả năng tiếp cận dịch vụ: kinh tế nền tảng giúp người dân ở vùng sâu vùng xa tiếp cận dễ dàng hơn với các dịch vụ y tế, giáo dục, tài chính,… thông qua các ứng dụng trực tuyến. Chẳng hạn: Ứng dụng eDoctor; Doctor Anywhere. Đây là các ứng dụng hữu ích giúp người dùng theo dõi, chăm sóc sức khỏe mọi lúc, cho phép người dân ở vùng sâu vùng xa, nơi có thể thiếu thốn bác sĩ và cơ sở y tế, được tư vấn từ xa bởi các chuyên gia y tế; ứng dụng học tiếng Anh, như: Elsa Speak; Duolingo đã mở ra cơ hội học tập cho học sinh ở những vùng khó khăn, nơi chất lượng giáo dục còn hạn chế; các ứng dụng ngân hàng số và ví điện tử, như: MoMo, ZaloPay, hay ViettelPay đã giúp người dân ở vùng sâu vùng xa tiếp cận với các dịch vụ tài chính một cách dễ dàng và thuận tiện hơn. Như vậy, kinh tế nền tảng đã phá vỡ các rào cản về địa lý, thời gian và chi phí, mang lại cơ hội tiếp cận dịch vụ cho người dân ở vùng sâu vùng xa, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân.
2.2. Thách thức của kinh tế nền tảng đối với phát triển bền vững
Một là, tác động đến thị trường lao động và chất lượng việc làm: nền kinh tế nền tảng tạo ra nhiều công việc tự do, bán thời gian và cơ hội tăng thêm thu nhập cho người lao động. Tuy nhiên, những công việc này thường thiếu các chế độ bảo hiểm xã hội, y tế và các quyền lợi lao động cơ bản khác. Điều này có thể dẫn đến sự bấp bênh về thu nhập và an sinh xã hội cho một bộ phận lớn lực lượng lao động. Chẳng hạn: Grab có khoảng 120.000 – 130.000 tài xế trên toàn quốc, nhưng hầu hết đều không được đóng bảo hiểm xã hội, làm ảnh hưởng rất lớn đến an sinh xã hội. Trong đợt dịch Covid – 19, hàng trăm nghìn tài xế của Grab đã bị ảnh hưởng, không có thu nhập nên phải nằm trong diện được Chính phủ trợ cấp. Như vậy, có thể thấy rằng, Grab đang kinh doanh thu lợi nhuận, nhưng trách nhiệm an sinh xã hội lại đẩy cho Nhà nước7. Đây là lỗ hổng pháp lý cần được quản lý chặt chẽ để ngân sách không bị thất thoát.
Hai là, bấp bênh về thu nhập: mặc dù có cơ hội tăng thu nhập, nhưng thu nhập của người lao động rất bấnh bênh. Chẳng hạn: tài xế và nhân viên giao hàng phụ thuộc nhiều vào số lượng cuốc xe/đơn hàng, chính sách chiết khấu và thưởng của các nền tảng (thường xuyên thay đổi); phụ thuộc vào các yếu tố khách quan, như: thời tiết, tình hình giao thông. Điều này tạo ra sự bấp bênh về thu nhập, khó có thể bảo đảm một cuộc sống ổn định lâu dài.
Ba là, tác động đến môi trường. Sự phát triển của các dịch vụ giao hàng tận nơi, gọi xe công nghệ dẫn đến gia tăng lượng khí thải từ phương tiện giao thông. Trung bình mỗi năm hoạt động vận tải ở Việt Nam phát thải hơn 50 triệu tấn CO2, trong đó vận tải đường bộ chiếm tỷ trọng 85% lượng khí phát thải (lượng phát thải này được dự báo tăng trung bình 6 – 7% mỗi năm)8. Bên cạnh đó, việc thúc đẩy tiêu dùng từ các nền tảng thương mại điện tử thường dẫn đến việc người dùng mua sắm các thiết bị mới thường xuyên hơn (do có nhiều mẫu mã mới, giá cả cạnh tranh, khuyến mãi hấp dẫn) làm rút ngắn vòng đời của các sản phẩm điện tử và do đó làm gia tăng lượng chất thải điện tử. Mỗi năm cả nước phát sinh khoảng 100.000 tấn rác thải điện tử, con số này được dự báo sẽ tăng lên 250.000 tấn vào năm 2025, chỉ tính riêng rác thải từ tivi và linh kiện điện tử. Đây là loại chất thải có tốc độ gia tăng nhanh nhất hiện nay, gây áp lực lớn đối với công tác quản lý và xử lý môi trường9.
Bốn là, thu hẹp không gian cho các mô hình kinh doanh truyền thống. Sự trỗi dậy của các nền tảng đã gây ra áp lực cạnh tranh lớn đối với các doanh nghiệp truyền thống, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Điều này đỏi hỏi các doanh nghiệp phải đổi mới và thích ứng để tồn tại và phát triển bền vững. Tại Việt Nam, từ khi Grab và sau đó là Be, Gojek xuất hiện, các hãng taxi truyền thống như Vinasun, Mai Linh đã gặp nhiều khó khăn. Tính đến cuối năm 2024, Vinasun có 2.418 xe hoạt động taxi, giảm 6,6% so với cùng kỳ năm 2023. Trong đó, đầu tư mới 806 xe hybrid thay thế xe xăng, dẫn đến công nợ phải trả đến ngày 31/12/2024 có số dư vay ngân hàng và nợ thuê tài chính để mua phương tiện vận tải là 553,72 tỷ đồng, tăng 264,13% so với 202310.
Năm là, các vấn đề về đạo đức và bảo mật dữ liệu: việc thu thập và sử dụng lượng lớn dữ liệu cá nhân trên các nền tảng đã đặt ra những thách thức về quyền riêng tư, bảo mật dữ liệu và các vấn đề đạo đức liên quan đến trí tuệ nhân tạo (AI) và thuật toán. Theo kết quả khảo sát của Hiệp hội An ninh mạng năm 2024, 73,99% người dùng nhận định bị lộ lọt do họ cung cấp thông tin khi mua hàng trực tuyến11.
Sáu là, sự thống trị của các nền tảng lớn (Shoppee, Lazada, Ticktok, …) đã dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh, chèn ép các doanh nghiệp nhỏ hơn. Chiến lược của các nền tảng lớn là: trợ giá sâu, bán hàng dưới giá vốn để thu hút người dùng (cho dù bị lỗ) đã khiến các doanh nghiệp nhỏ, startup hoặc sàn thương mại điện tử nội địa khó cạnh tranh nổi. Chẳng hạn: Shopee và Lazada thường xuyên tung ra các chương trình khuyến mãi lớn (lấy các ngày/tháng trùng nhau để khuyến mại (ví dụ: ngày 1/1, 2/2, 3/3, ….), trợ giá vận chuyển (freeship mọi đơn), hoặc chiến lược kinh doanh Flash Sale (kích thích nhu cầu mua sắm của khách hàng bằng cách cung cấp các sản phẩm với mức giá cực kỳ ưu đãi trong một khoảng thời gian giới hạn. Sản phẩm trong Flash Sale thường được giảm giá sâu, có thể từ 50% – 90% so với giá gốc).
3. Một số giải pháp
Để khai thác tối đa tiềm năng và giảm thiểu những thách thức của kinh tế nền tảng đối với phát triển bền vững, cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp sau:
Thứ nhất, việc triển khai kinh tế nền tảng hướng đến phát triển bền vững ở Việt Nam vẫn đang trong giai đoạn đầu. Để đạt được những thành tựu lớn hơn và giải quyết các thách thức tiềm ẩn (vấn đề lao động, cạnh tranh, bảo vệ dữ liệu, tác động môi trường), cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ, doanh nghiệp và cộng đồng trong việc xây dựng một hệ sinh thái kinh tế nền tảng văn minh, hiệu quả và bền vững.
Thứ hai, khung pháp lý và chính sách phù hợp: Chính phủ cần xây dựng các quy định và chính sách để quản lý kinh tế nền tảng một cách hiệu quả, bảo đảm cạnh tranh lành mạnh, bảo vệ quyền lợi của người lao động và người tiêu dùng, và giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.
Thứ ba, đầu tư vào kỹ năng số và cơ sở hạ tầng: Cần có các chương trình đào tạo và nâng cao kỹ năng số cho người dân, đặc biệt là các nhóm yếu thế, để họ có thể tham gia và hưởng lợi từ kinh tế nền tảng. Đồng thời, cần phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật số hiện đại và rộng khắp.
Thứ tư, khuyến khích các nền tảng áp dụng các giải pháp công nghệ và mô hình kinh doanh thân thiện với môi trường. Chẳng hạn, như: thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, sử dụng năng lượng tái tạo và giảm thiểu chất thải.
Thứ năm, cần nghiên cứu và triển khai các mô hình an sinh xã hội phù hợp với đặc thù của lực lượng lao động trong nền kinh tế nền tảng.
Thứ sáu, tăng cường quản lý dữ liệu và bảo vệ quyền riêng tư: xây dựng các quy định và cơ chế giám sát hiệu quả để bảo vệ dữ liệu cá nhân của người dùng trên các nền tảng.
4. Kết luận
Kinh tế nền tảng mang lại những cơ hội to lớn nhưng cũng đặt ra không ít thách thức đối với mục tiêu phát triển bền vững tại Việt Nam. Mối quan hệ giữa hai lĩnh vực này là phức tạp và đa chiều. Để tối đa hóa lợi ích và giảm thiểu tác động tiêu cực, Việt Nam cần một cách tiếp cận tổng thể, cân bằng và chủ động. Việc hoàn thiện thể chế, đầu tư hạ tầng và con người, khuyến khích các mô hình kinh doanh có trách nhiệm và tăng cường hợp tác các bên là những yếu tố then chốt để định hướng sự phát triển của kinh tế nền tảng hài hòa với các mục tiêu phát triển bền vững quốc gia, hướng tới một tương lai thịnh vượng, công bằng và bền vững về môi trường.
Chú thích:
1. Thương mại điện tử đầy khởi sắc, đóng góp vào kinh tế số đất nước.https://consosukien.vn/thuong-mai-dien-tu-day-khoi-sac-dong-gop-vao-kinh-te-so-dat-nuoc.htm.
2. Hàng chục nghìn cơ hội việc làm khi VinFast ra mắt “xe ôm” điện. http://laodongcongdoan.vn/hang-chuc-nghin-co-hoi-viec-lam-khi-vinfast-ra-mat-xe-om-dien-98447.html.
3. Đặt xe trên app ngân hàng: Cách người Việt ở mọi tỉnh, thành đang dịch chuyển thông minh hơn. https://tienphong.vn/dat-xe-tren-app-ngan-hang-cach-nguoi-viet-o-moi-tinh-thanh-dang-dich-chuyen-thong-minh-hon-post1742508.tpo.
4. Overview and trends of Vietnam’s e-commerce industry in2023. https://viracresearch.com/vietnams-e-commerce-industry-in-2023.
5. Tự động hóa – chìa khóa vàng cho việc sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả.https://tietkiemnangluong.com.vn/tin-tuc/giai-bao-chi-tknl/t42446.
6. Truy xuất nguồn gốc/ Phần mềm truy xuất nguồn gốc ứng dụng công nghệ blockchain hàng đầu Việt Nam. https://bytesoft.vn/truy-xuat-nguon-goc.
7. Hơn 120.000 tài xế Grab không được đóng BHXH: kiến nghị Quốc hội làm rõ. https://binhphuoc.baohiemxahoi.gov.vn/tintuc/Pages/bao-hiem-xa-hoi.aspx?CateID=0&ItemID=4294.
8. Khoảng 95% tổng lượng phát thải do vận chuyển hàng hóa tại Việt Nam đến từ vận chuyển đường bộ. https://thoibaotaichinhvietnam.vn/khoang-95-tong-luong-phat-thai-do-van-chuyen-hang-hoa-tai-viet-nam-den-tu-van-chuyen-duong-bo-170338.html.
9. Mỗi năm Việt Nam phát sinh khoảng 100.000 tấn rác thải điện tử. https://vtv.vn/xa-hoi/moi-nam-viet-nam-phat-sinh-khoang-100000-tan-rac-thai-dien-tu-20241118143630819.htm.
10. Lãnh đạo Vinasun nói về chiến lược cạnh tranh. https://nld.com.vn/lanh-dao-vinasun-giai-thich-vi-sao-khong-chon-xe-dien-196250424152036623.htm.
11. Nguy cơ lộ lọt thông tin cá nhân qua sàn thương mại điện tử. https://cand.com.vn/Ho-so-Interpol/nguy-co-lo-lot-thong-tin-ca-nhan-qua-san-thuong-mai-dien-tu-i760575.
Tài liệu tham khảo:
1. Bộ Công Thương (2023). Sách trắng Thương mại điện tử Việt Nam năm 2023. H. NXB Công Thương.
2. Nguồn lực mới trong kỷ nguyên kinh tế nền tảng. https://doanhnhansaigon.vn/nguon-luc-moi-trong-ky-nguyen-kinh-te-nen-tang-306062.html.
3. Bảo vệ pháp lý cho lao động tự do trong nền kinh tế nền tảng. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/03/26/bao-ve-phap-ly-cho-lao-dong-tu-do-trong-kinh-te-nen-tang.
