Nguyễn Lê Nguyên Phương
Trường Đại học Thành Đông
(Quanlynhanuoc.vn) – Thu hút nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài là một chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước nhằm góp phần bổ sung cho sự phát triển của nền kinh tế, giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ mới, trình độ quản lý, mở rộng thị trường xuất khẩu và chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Cùng với quá trình cải cách hành chính, cải cách chính sách thuế đã đóng góp tích cực trong thu hút nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam. Bài viết đánh giá kết quả và hạn chế của quá trình cải cách chính sách thuế để thu hút nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài, từ đó đưa ra một số khuyến nghị cải cách trong thời gian tới.
Từ khoá: Cải cách; chính sách thuế; nguồn vốn; đầu tư trực tiếp nước ngoài; Bình Dương.
1. Đặt vấn đề
Việt Nam đã và đang thu hút nguồn vốn đầu tư nước ngoài (FDI) bằng nhiều chính sách ưu đãi để tạo lợi thế cạnh tranh, trong đó, chính sách ưu đãi thuế được đánh giá là một yếu tố quan trọng, ảnh hưởng lớn đến xu hướng và quyết định đầu tư của các doanh nghiệp đa quốc gia.
Ngày 29/11/2023, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết số 107/2023/QH15 về việc áp dụng thuế thu nhập doanh nghiệp bổ sung theo quy định chống xói mòn cơ sở thuế toàn cầu, áp dụng quy tắc thuế tối thiểu toàn cầu (GMT), thuế suất sẽ áp dụng là 15% với các doanh nghiệp đa quốc gia có tổng doanh thu hợp nhất từ 750 triệu Euro trở lên trong 2 năm của 4 năm liền kề nhất. Các nhà đầu tư thuộc diện chịu thuế sẽ buộc phải nộp GMT tại Việt Nam. Chính sách GMT đã đặt ra những thách thức mới ảnh hưởng trực tiếp đến thu hút FDI vào Việt Nam.
2. Đánh giá quá trình cải cách chính sách thuế để thu hút đầu tư nước ngoài vào Việt Nam thời gian qua
Việc cải cách chính sách thuế đã có những tác động rất tích cực đối với FDI và sau gần 40 năm, Việt Nam đã thu hút được gần 438,7 tỷ USD vốn FDI. Trong số này, đã có 274 tỷ USD được giải ngân, bằng 62,5% tổng vốn đầu tư đăng ký còn hiệu lực1. Đến nay, 129 quốc gia vùng lãnh thổ đã đầu tư vào Việt Nam. Các dự án FDI đã hiện diện tại 63/63 tỉnh, thành phố, vốn FDI cũng đã được đầu tư vào 19/21 ngành nghề sản xuất – kinh doanh của Việt Nam.
Khu vực doanh nghiệp có vốn FDI đã đóng góp đáng kể cho phát triển kinh tế – xã hội đất nước, số thu ngân sách nhà nước từ khu vực doanh nghiệp có vốn FDI luôn tăng trưởng ổn định. Giá trị nộp ngân sách tăng từ 1,8 tỷ USD giai đoạn 1994 – 2000 lên 14,2 tỷ USD giai đoạn 2001 – 2010. Giai đoạn 2011 – 2015 thu ngân sách từ khu vực FDI đạt 23,7 tỷ USD, chiếm gần 14% tổng thu ngân sách. Năm 2017, khu vực FDI đã đóng góp vào thu ngân sách gần 8 tỷ USD, chiếm 14,46% tổng thu ngân sách nhà nước, năm 2021 khu vực FDI đóng góp vào thu ngân sách khoảng 9,6 tỷ USD, chiếm 17% tổng thu ngân sách nhà nước2.
Các ưu đãi thuế xuất nhập khẩu cũng đã giúp tăng doanh số xuất khẩu qua các năm. Kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam đạt 162 tỷ USD vào năm 2015, gấp hơn 11 lần so với năm 2000 và 336 tỷ USD vào năm 2021 gấp hơn 2 lần năm 2015. Trong đó, năm 2015 xuất khẩu từ lĩnh vực FDI chiếm hơn 63% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam, tăng từ 47% vào năm 2000. Năm 2022, tổng kim ngạch xuất khẩu, nhập khẩu của doanh nghiệp có vốn FDI đạt 506,83 tỷ USD, trong đó xuất khẩu gần 274 tỷ USD, tăng gần 28,5 tỷ USD3.
Đặc biệt, một số dự án FDI lớn thường được Chính phủ ban hành các ưu đãi thuế cao, như các dự án Samsung tại Bắc Ninh và Thái Nguyên, đã đóng góp mạnh mẽ vào xuất khẩu của Việt Nam trong những năm gần đây. Năm 2015, tổng kim ngạch xuất khẩu từ các dự án Samsung đạt hơn 30 tỷ USD, chiếm 20% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam4. Năm 2022, Samsung xuất khẩu đạt 65 tỷ USD, chiếm 8,9% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam, đóng góp quan trọng vào quá trình phục hồi và phát triển kinh tế nước ta5.
Bên cạnh những kết quả đạt được, việc thu hút vốn FDI còn một số hạn chế sau:
Thứ nhất, chính sách thuế ở nước ta chỉ tập trung vào các hình thức ưu đãi dựa trên thu nhập, hầu như chưa có các hình thức ưu đãi dựa trên chi phí; do đó chưa thực sự khuyến khích các hoạt động FDI thực chất có lợi ích lâu dài. Việc phụ thuộc quá nhiều vào chính sách ưu đãi thuế dựa trên thu nhập có thể phản tác dụng, do công tác quản lý thuế ở nước ta vẫn còn nhiều hạn chế, tạo ra các “kẽ hở” để các doanh nghiệp thực hiện các hành vi dịch chuyển lợi nhuận.
Thứ hai, chính sách ưu đãi thuế ở nước ta chưa đáp ứng yêu cầu trong bối cảnh áp dụng chính sách thuế tối thiểu toàn cầu. Chính sách ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp hiện hành ở nước ta không còn nhiều ý nghĩa, gián tiếp ảnh hưởng đến sức hấp dẫn của môi trường đầu tư Việt Nam, đặc biệt là trong thu hút các tập đoàn, nhà đầu tư chiến lược và các doanh nghiệp vệ tinh thuộc chuỗi cung ứng toàn cầu của các nhà đầu tư này.
Thứ ba, các ưu đãi thuế được quy định tại nhiều luật thuế khác nhau, gây ra vướng mắc, khó khăn trong quá trình thực thi áp dụng chính sách ưu đãi và gia tăng chi phí tuân thủ của doanh nghiệp. Sự phức tạp này có nguy cơ khiến cho việc thực thi các chính sách ưu đãi kém hiệu quả hơn và cản trở các nỗ lực cải cách chính sách thuế.
3. Kết quả thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài tại tỉnh Hải Dương và một số khuyến nghị
Hải Dương xác định thu hút FDI là động lực chính để bảo đảm tăng trưởng kinh tế, để có được dấu ấn nổi bật trong thu hút đầu tư, tỉnh đã thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 08-NQ/TU ngày 19/8/2021 của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh về cải thiện mạnh mẽ môi trường đầu tư, kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh giai đoạn 2021 – 2025. Thời gian qua, tỉnh cũng thực hiện đồng bộ nhiều chính sách để thu hút FDI, như: cải cách thủ tục hành chính, chia sẻ tháo gỡ vướng mắc, đồng hành cùng doanh nghiệp. Đặc biệt, tỉnh đã tăng cường xúc tiến, thu hút các dự án FDI có quy mô lớn, công nghệ cao, nhất là các ngành công nghiệp chế biến, chế tạo, điện tử, bán dẫn, trí tuệ nhân tạo, hydrogen…
Năm 2024, tỉnh đã thu hút 816,88 triệu USD vốn FDI, xếp thứ 15 trên toàn quốc về thu hút FDI. Cũng trong năm 2024, tỉnh đã cấp mới 70 dự án với tổng vốn đạt 457,7 triệu USD, các dự án chủ yếu trong ngành công nghiệp chế biến, chế tạo đến từ nhà đầu tư Trung Quốc: 31 dự án, Hồng Kong (Trung Quốc): 17 dự án, Đài Loan (Trung Quốc): 5 dự án. Theo báo cáo của Sở Tài chính tỉnh Hải Dương, 4 tháng đầu năm 2025, thu hút vốn đầu tư FDI đạt 157,7 triệu USD, tăng 33,5% so với cùng kỳ năm trước. Có 13 dự án FDI mới với tổng vốn đầu tư 62 triệu USD; điều chỉnh 23 lượt dự án với tổng số vốn tăng thêm 91,2 triệu USD; 6 lượt dự án góp vốn, mua cổ phần với số vốn là 4,5 triệu USD. Trong chiến lược thu hút đầu tư FDI thời gian tới, tỉnh Hải Dương cũng sẽ ưu tiên các ngành công nghiệp mũi nhọn như sản xuất mạch tích hợp bán dẫn, công nghệ thiết kế và chế tạo linh kiện, vi mạch điện tử tích hợp, điện tử linh hoạt, vật liệu bán dẫn và các sản phẩm công nghệ cao6.
Những năm qua, tỉnh Hải Dương đã tạo môi trường thu hút đầu tư thông thoáng, cởi mở với thông điệp “Mở cửa chào đón các nhà đầu tư”. Tuy nhiên, thu hút FDI tại tỉnh cũng đang đối mặt với rất nhiều thách thức, như: sự biến động thị trường và yêu cầu ngày càng cao về chất lượng sản phẩm; sức ép cạnh tranh từ các tỉnh, thành phố lân cận, như: Bắc Ninh, Bắc Giang. Bên cạnh đó, sự biến động kinh tế toàn cầu, sự tác động của Thuế tối thiểu toàn cầu lên ưu đãi đầu tư làm ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của các công ty đa quốc gia vào tỉnh Hải Dương. Do đó, tỉnh Hải Dương cần có những giải pháp chiến lược để thu hút mạnh mẽ đầu tư nước ngoài, bao gồm:
Thứ nhất, xác định rõ ràng, cụ thể mục tiêu và các lĩnh vực, ngành cần ưu đãi thuế; tiến hành rà soát tổng thể danh mục ngành, nghề, địa bàn ưu đãi đầu tư gắn với việc đánh giá hiệu quả của các chính sách ưu đãi về thuế trên các phương diện quy mô vốn đầu tư, quy mô vốn thực hiện, tỷ lệ vốn thực hiện trên vốn đầu tư, số việc làm tạo ra, kim ngạch xuất khẩu… trong mối tương quan với chi phí thuế.
Thứ hai, rà soát tổng thể các chính sách thuế để thu hút vốn FDI đang được áp dụng trên địa bàn tỉnh để có điều chỉnh, sửa đổi, bổ sung cho phù hợp, hướng đến xây dựng, áp dụng một hệ thống chính sách thuế tốt với chi phí tuân thủ thấp.
Thứ ba, tiếp tục cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh, cải cách thủ tục hành chính, nâng cao hiệu quả của quá trình tổ chức thực hiện chính sách ưu đãi thuế là yêu cầu thường xuyên, liên tục, có ý nghĩa quyết định đến việc thu hút FDI vào tỉnh Hải Dương, yếu tố bảo đảm cho cải cách chính sách thuế được thực thi đúng và đầy đủ trên thực tế.
Thứ tư, thu hút FDI phải phù hợp với lợi thế, điều kiện, trình độ phát triển và quy hoạch của tỉnh trong mối liên kết vùng, bảo đảm hiệu quả tổng thể kinh tế – xã hội – môi trường. Tỉnh cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách để tạo động lực mới cho thu hút và sử dụng FDI vào các khu công nghiệp, khu chế xuất, khu kinh tế, khu công nghệ cao, khu nông nghiệp công nghệ cao. Xây dựng môi trường kinh doanh 4.0 ứng với nhu cầu kinh doanh trong kỷ nguyên số.
Thứ năm, xây dựng thương hiệu cấp tỉnh về môi trường đầu tư, khắc phục điểm nghẽn về thể chế, nguồn nhân lực. Ban hành cơ chế, chính sách để chủ động hỗ trợ thúc đẩy phát triển và nâng tầm doanh nghiệp địa phương, đẩy mạnh phát triển công nghiệp hỗ trợ và tạo sự liên kết, lan tỏa giữa doanh nghiệp FDI với doanh nghiệp trong nước, bảo đảm hài hòa giữa tăng trưởng xuất khẩu với đầu tư phát triển sản phẩm, dịch vụ có giá trị gia tăng, sử dụng nguồn nguyên liệu nội địa, phát triển công nghiệp hỗ trợ, đào tạo nguồn nhân lực cho địa phương.
Chú thích:
1. 35 năm, Việt Nam thu hút được gần 438,7 tỷ USD vốn đầu tư nước ngoài. https://baodautu.vn/35-nam-viet-nam-thu-hut-duoc-gan-4387-ty-usd-von-dau-tu-nuoc-ngoai-d181198.html
2. 30 năm đầu tư nước ngoài vào Việt Nam. https://trungtamwto.vn/chuyen-de/12063-30-nam-dau-tu-nuoc-ngoai-vao-viet-nam
3. Khu vực FDI xuất khẩu gần 274 tỷ USD trong năm 2022. https://baodautu.vn/khu-vuc-fdi-xuat-khau-gan-274-ty-usd-trong-nam-2022-d182291.html
4. Tổng cục Thống kê (2023). Niên giám Thống kê Việt Nam năm 2023. H. NXB Thống kê, tr. 124.
5. Xuất khẩu đạt 65 tỷ USD, Samsung được gia hạn doanh nghiệp ưu tiên tại Việt Nam?https://vneconomy.vn/xuat-khau-dat-65-ty-usd-samsung-duoc-gia-han-doanh-nghiep-uu-tien-tai-viet-nam.htm
6. Tỉnh Hải Dương đặt mục tiêu thu hút 1 tỷ USD vốn FDI vào các khu công nghiệp trong năm 2025. https://vneconomy.vn/tinh-hai-duong-dat-muc-tieu-thu-hut-1-ty-usd-von-fdi-vao-cac-khu-cong-nghiep-trong-nam-2025.htm
