ThS. Lê Anh Quân
Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Thiết chế văn hóa là các cơ quan, đơn vị do Nhà nước hoặc cộng đồng thành lập nhằm đáp ứng nhu cầu sáng tạo và hưởng thụ văn hóa của Nhân dân, trong đó có thanh thiếu nhi. Nhà Thiếu nhi giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giáo dục toàn diện cho thế hệ trẻ về trí tuệ, thể chất, đạo đức và kỹ năng sống. Tuy nhiên, tổ chức bộ máy hiện nay còn thiếu thống nhất và ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động. Trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi số, thiết chế văn hóa cần được phát huy vai trò như một môi trường giáo dục lý tưởng, góp phần phát triển năng khiếu, rèn luyện kỹ năng, bồi dưỡng lý tưởng cách mạng và hình thành lối sống lành mạnh cho thiếu nhi. Do đó, cần có sự đầu tư đồng bộ và chuẩn hóa mô hình tổ chức nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống thiết chế này.
Từ khóa: Thiết chế văn hóa; thiếu nhi Việt Nam; nhà thiếu nhi; phát triển toàn diện; kỷ nguyên mới.
1. Hệ thống nhà thiếu nhi – thiết chế văn hóa dành cho thiếu nhi
Thiết chế văn hóa là thuật ngữ dùng để chỉ các cơ quan, đơn vị hoạt động trong lĩnh vực văn hóa được Nhà nước hoặc cộng đồng thành lập theo quy định của pháp luật và quy chế chuyên ngành, nhằm đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và sáng tạo văn hóa của nhân dân. Thiết chế văn hóa không chỉ là cơ sở vật chất, mà còn bao gồm đội ngũ nhân sự, bộ máy tổ chức, nguồn kinh phí và hệ thống quy chế vận hành. Sự hoạt động hiệu quả của các thiết chế này góp phần gìn giữ, trao truyền và lan tỏa các giá trị văn hóa, đồng thời bảo đảm nhu cầu sinh hoạt văn hóa của cộng đồng được đáp ứng thường xuyên và bền vững.
Đối với thanh thiếu nhi, các thiết chế văn hóa, như: bảo tàng, cung thiếu nhi, nhà thiếu nhi, trung tâm hoạt động thanh thiếu nhi không chỉ tổ chức các hoạt động văn hóa, thể thao, giải trí mà còn là công cụ quan trọng của tổ chức Đoàn, Hội, Đội trong công tác giáo dục chính trị, tư tưởng, lý tưởng cách mạng và kỹ năng sống cho thế hệ trẻ. Các thiết chế này giữ vai trò chủ lực trong việc triển khai các chương trình, hoạt động nhằm tuyên truyền chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, phổ biến đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước đến với thanh thiếu nhi; đồng thời cũng là nơi cung cấp tri thức lịch sử, văn hóa, phát triển năng khiếu, rèn luyện thể chất, giáo dục đạo đức và định hướng lối sống lành mạnh, văn minh cho thế hệ trẻ.
Nhà thiếu nhi là một thiết chế văn hóa – giáo dục dành riêng cho lứa tuổi thiếu nhi tại Việt Nam, hoạt động dưới sự quản lý của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh. Đây là nơi tổ chức các hoạt động ngoài nhà trường, văn hóa, nghệ thuật, thể dục – thể thao và kỹ năng sống cho trẻ em, góp phần định hướng phát triển toàn diện về trí tuệ, thể chất và nhân cách. Với hệ thống trải rộng khắp cả nước, từ cấp tỉnh đến cấp huyện, nhà Thiếu nhi trở thành không gian sinh hoạt bổ ích, an toàn và thân thiện, giúp các em khám phá sở thích, phát triển năng khiếu và rèn luyện tinh thần tập thể. Qua đó, nhà Thiếu nhi đóng vai trò quan trọng trong việc bồi dưỡng thế hệ măng non – những chủ nhân tương lai của đất nước. Hiện nay, bộ máy của Nhà Thiếu nhi cơ bản vẫn bảo đảm thực hiện theo các quy định của hướng dẫn và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan.
2. Tổ chức bộ máy nhà thiếu nhi các cấp: thực trạng và một số bất cập
Hệ thống nhà thiếu nhi hiện nay được tổ chức tương đối đồng bộ ở cả cấp tỉnh và cấp huyện, đảm nhiệm vai trò là thiết chế văn hóa – giáo dục ngoài nhà trường dành cho thiếu nhi. Tuy nhiên, trên thực tế, việc tổ chức bộ máy lãnh đạo và nhân sự chuyên trách tại các đơn vị vẫn còn những điểm chưa thống nhất, cần tiếp tục được quan tâm kiện toàn.
Ở cấp tỉnh, nhà thiếu nhi được bố trí gồm giám đốc và từ một đến hai phó giám đốc, do Ban Thường vụ tỉnh, thành Đoàn bổ nhiệm theo quy định. Ngoài ra, các phòng chuyên, môn nghiệp vụ, như: phòng nghiệp vụ và bồi dưỡng năng khiếu, phòng phương pháp công tác Đội, phòng hành chính – tài vụ – quản trị… được thành lập để tổ chức các hoạt động chuyên môn, phục vụ cho công tác giáo dục, bồi dưỡng kỹ năng và phát triển năng khiếu cho thiếu nhi. Tuy nhiên, số lượng phòng chuyên môn và cơ cấu tổ chức ở mỗi địa phương vẫn còn chênh lệch rõ rệt. Có đơn vị chỉ có hai phòng chuyên môn, trong khi một số nơi được thiết kế tổ chức tới 10 phòng.
Tại cấp huyện, bộ máy lãnh đạo nhà Thiếu nhi chủ yếu do cán bộ Đoàn kiêm nhiệm, gồm một giám đốc và một phó giám đốc. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều đơn vị chưa bố trí đủ lãnh đạo theo quy định, thậm chí một số nơi vẫn chưa thành lập đầy đủ bộ máy. Đặc biệt, nguồn nhân lực chuyên trách còn rất hạn chế về số lượng và kinh nghiệm tổ chức hoạt động dành cho thiếu nhi.
Thực trạng thiếu thống nhất trong tổ chức bộ máy và đội ngũ nhân sự giữa các nhà Thiếu nhi hiện nay là một trong những nguyên nhân ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động và khả năng lan tỏa của thiết chế văn hóa này. Bên cạnh đó, “Công tác xã hội hóa đặc biệt hiệu quả nhất là trong xây dựng cơ sở hạ tầng các thiết chế văn hóa và tổ chức các hoạt động văn hóa, thể thao. Khi thực hiện tốt phương thức “Nhà nước và Nhân dân cùng làm”1, Vì vậy, cần có sự chỉ đạo thống nhất, đầu tư đồng bộ và các chính sách cụ thể để chuẩn hóa mô hình tổ chức, củng cố đội ngũ cán bộ chuyên trách, từng bước nâng cao hiệu quả hoạt động của nhà Thiếu nhi trong việc giáo dục lý tưởng, đạo đức và lối sống cho thiếu nhi.
3. Thiết chế văn hóa – Môi trường toàn diện giáo dục lý tưởng, đạo đức, lối sống cho thiếu nhi trong kỷ nguyên mới
Trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển mạnh mẽ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, cùng với sự hội nhập sâu rộng trên nhiều lĩnh vực, công tác giáo dục, bồi dưỡng và phát triển toàn diện cho thiếu nhi Việt Nam đang đứng trước nhiều yêu cầu cấp thiết. Không chỉ đơn thuần dừng lại ở việc trang bị kiến thức, giáo dục thiếu nhi trong thời đại mới cần hướng đến mục tiêu hình thành lớp măng non có bản lĩnh, lý tưởng sống đẹp, kỹ năng thích ứng linh hoạt với môi trường sống số, và khả năng sáng tạo trong nền kinh tế tri thức.
Thiếu nhi hiện nay đang lớn lên trong môi trường xã hội biến động nhanh, nhiều yếu tố văn hóa ngoại lai, cùng sự tác động mạnh mẽ của mạng xã hội và công nghệ số. Điều này, yêu cầu đòi hỏi một mô hình giáo dục toàn diện, vừa truyền cảm hứng về giá trị văn hóa, lịch sử dân tộc, vừa phát triển kỹ năng sống, khả năng tư duy phản biện, làm việc nhóm, tinh thần công dân số và tình yêu Tổ quốc. Theo Quy hoạch tổng thể phát triển hệ thống thiết chế văn hóa, thể thao cơ sở giai đoạn 2013 – 2020, định hướng đến năm 2030 (Quyết định số 2164/QĐ-TTg ngày 11/11/2013 phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển hệ thống thiết chế văn hóa, thể thao cơ sở giai đoạn 2013 – 2020, định hướng đến năm 2030), hệ thống thiết chế văn hóa này phải dành 30% thời lượng hoạt động cho trẻ em.
Trong bối cảnh đó, các thiết chế văn hóa, như: nhà thiếu nhi, cung thiếu nhi, trung tâm hoạt động Thanh thiếu nhi giữ vai trò đặc biệt quan trọng, tạo nên môi trường bổ trợ, lan tỏa và củng cố giá trị giáo dục qua nhiều phương diện cụ thể:
Thứ nhất, thiết chế văn hóa là không gian giáo dục lý tưởng cách mạng và truyền thống yêu nước cho thiếu nhi
Các thiết chế văn hóa đóng vai trò như “địa chỉ đỏ” giúp thiếu nhi tiếp cận và thấm nhuần truyền thống cách mạng, lịch sử dân tộc thông qua các hoạt động như: tham quan bảo tàng, triển lãm, sân khấu hóa lịch sử, tổ chức hành trình về nguồn, tìm hiểu các anh hùng liệt sĩ, các sự kiện trọng đại của đất nước… Bảo tàng Tuổi trẻ Việt Nam, điển hình là đơn vị có nhiều đổi mới trong truyền thông lịch sử, ứng dụng công nghệ số, đã thực hiện hàng trăm triển lãm, chương trình tương tác trong và ngoài nước, góp phần trực quan hóa giá trị lịch sử, truyền thống vẻ vang của Đoàn, Hội, Đội đến gần hơn với thế hệ trẻ.
Thứ hai, là môi trường phát triển đạo đức, lối sống, kỹ năng sống lành mạnh cho thiếu nhi.
Thiết chế văn hóa là nơi tổ chức các chương trình bồi dưỡng đạo đức, rèn luyện nhân cách, nâng cao kỹ năng sống phù hợp với tâm sinh lý lứa tuổi thiếu nhi như: tuyên truyền pháp luật, phòng chống bạo lực học đường, xâm hại trẻ em, phòng chống đuối nước, kỹ năng thoát hiểm, sơ cấp cứu, kỹ năng giao tiếp, kỹ năng lãnh đạo, làm việc nhóm… Các mô hình, như: câu lạc bộ quyền trẻ em, câu lạc bộ kỹ năng sống, trại kỹ năng, trại huấn luyện công tác Đội… không chỉ giúp thiếu nhi sống tích cực mà còn rèn luyện tính tự chủ, khả năng phản xạ và tinh thần trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội.
Thứ ba, là nơi phát triển năng khiếu, nuôi dưỡng tâm hồn và định hướng thẩm mỹ cho thiếu nhi.
Một trong những thế mạnh nổi bật của hệ thống thiết chế văn hóa là tổ chức các lớp học, câu lạc bộ năng khiếu nghệ thuật, thể thao, khoa học dành cho thiếu nhi. Các loại hình nghệ thuật truyền thống (hát dân ca, đàn tranh, đàn bầu, múa dân gian…) được lồng ghép cùng các bộ môn hiện đại (múa đương đại, hiphop, khiêu vũ thể thao…) giúp thiếu nhi phát triển hài hòa cả về tâm hồn, thể chất và tư duy sáng tạo. Đặc biệt, tại nhiều địa phương, các mô hình “Mầm non năng khiếu”, “Bán trú năng khiếu”, “Câu lạc bộ Phóng viên nhỏ”, “Câu lạc bộ Khăn hồng tình nguyện” đã được tổ chức thành hệ thống bài bản, góp phần phát hiện, ươm mầm tài năng trẻ và bồi dưỡng sự tự tin, cảm thụ văn hóa thẩm mỹ cho thiếu nhi.
Thứ tư, là điểm kết nối các hoạt động Đoàn – Đội, mở rộng không gian giáo dục ngoài nhà trường.
Các thiết chế văn hóa còn giữ vai trò là trung tâm hướng dẫn, bồi dưỡng phương pháp công tác Đoàn, Hội, Đội cho cán bộ phụ trách và chỉ huy Đội. Hoạt động thường xuyên, như: tập huấn, chuyển giao mô hình, giao lưu liên đội, hội trại… đã góp phần xây dựng hệ thống sinh hoạt Đội ngoài nhà trường phong phú, thu hút thiếu nhi tham gia. Đây cũng là giải pháp hiệu quả để tập hợp thiếu nhi tại cộng đồng, nhất là tại địa bàn dân cư, vùng sâu, vùng xa – nơi thiếu còn thiếu sân chơi và cơ hội phát triển kỹ năng.
Thứ năm, là thiết chế văn hóa cộng đồng, góp phần tạo dựng môi trường sống văn minh cho thiếu nhi.
Với chức năng là nơi tổ chức các hoạt động vui chơi, văn nghệ, thể thao định kỳ, các thiết chế văn hóa tạo nên môi trường văn hóa lành mạnh, giàu bản sắc dân tộc, qua đó hình thành lối sống tích cực, văn minh cho thiếu nhi. Các chương trình, như: liên hoan nghệ thuật, trò chơi dân gian, hội thi kể chuyện Bác Hồ, tuyên truyền măng non, múa dân vũ… tổ chức gắn với các ngày lễ lớn không chỉ là hoạt động giải trí mà còn là phương tiện giáo dục giá trị truyền thống, ý thức cộng đồng và tinh thần đoàn kết.
4. Kết luận
Trong kỷ nguyên số, khi thiếu nhi dễ bị tác động bởi mặt trái của mạng xã hội và sự suy giảm tương tác trực tiếp, vai trò của các thiết chế văn hóa càng trở nên quan trọng. Đây không chỉ là nơi phát triển năng lực cá nhân mà còn là thiết chế giáo dục mang tính chiến lược, giúp thiếu nhi hình thành nhân cách, lý tưởng và lối sống lành mạnh.
Việc đầu tư đồng bộ, khai thác hiệu quả hệ thống thiết chế văn hóa, đặc biệt ở cấp cơ sở, sẽ là tiền đề quan trọng để xây dựng một thế hệ thiếu nhi Việt Nam phát triển toàn diện, vừa giàu trí tuệ, bản lĩnh, vừa thấm nhuần giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hội nhập quốc tế và đổi mới hiện nay.
Chú thích:
1. Tăng cường thiết chế văn hóa thể thao cho thiếu nhi. https://daibieunhandan.vn/tang-cuong-thiet-che-van-hoa-the-thao-cho-thieu-nhi-post373077.html
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Tổ chức Trung ương và Ban Bí thư Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh (2024). Báo cáo tổng kết Hướng dẫn liên tịch số 15-HDLT/BTCTW-TƯĐTNCSHCM ngày 29/11/2002 hướng dẫn liên tịch về chức năng, nhiệm vụ, tổ chức bộ máy, biên chế của Nhà Thiếu nhi ở các địa phương, Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, tháng 12/2024.
2. Ban Tuyên giáo Trung ương (2024). Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh (2024). Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc gia “Tăng cường giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống cho thế hệ trẻ trong bối cảnh chuyển đổi số”, tháng 10/2024.
3. Thủ tướng Chính phủ (2013). Quyết định số 2164/QĐ-TTg ngày 11/11/2013 phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển hệ thống thiết chế văn hóa, thể thao cơ sở giai đoạn 2013 – 2020, định hướng đến năm 2030.
