ThS. Nguyễn Thị Tuyết Mai
Trường Đại học Công Đoàn
(Quanlynhanuoc.vn) – Bảo hiểm xã hội tự nguyện là một trong những chính sách an sinh xã hội có ý nghĩa sâu sắc nhằm góp phần giảm bớt khó khăn, rủi ro khi về già để ổn định cuộc sống khi hết tuổi lao động cho đối tượng tham gia là nông dân và lao động khu vực phi chính thức. Tuy nhiên, chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức, nhất là trong bối cảnh già hóa dân số nhanh và thị trường lao động biến động mạnh. Vì vậy, việc nghiên cứu và đưa ra các giải pháp thiết thực để phát triển, mở rộng bảo hiểm xã hội tự nguyện trong giai đoạn hiện nay là vô cùng cần thiết, góp phần hiện thực hóa mục tiêu bảo hiểm xã hội toàn dân.
Từ khóa: Bảo hiểm xã hội tự nguyện; phát triển; mở rộng; giải pháp; an sinh xã hội.
1. Sự cần thiết phải phát triển, mở rộng bảo hiểm xã hội tự nguyện trong giai đoạn hiện nay
Bảo hiểm xã hội tự nguyện là “của để dành khi về già”, là chính sách bảo hiểm ưu việt, nhân văn của Đảng và Nhà nước. Việc phát triển và mở rộng bảo hiểm xã hội tự nguyện không chỉ mang lại lợi ích trực tiếp cho từng cá nhân mà còn góp phần quan trọng vào sự ổn định và phát triển hệ thống an sinh xã hội bền vững.
Thứ nhất, bảo đảm an sinh xã hội toàn diện: bảo hiểm xã hội tự nguyện tạo điều kiện cho nhóm đối tượng tham gia là nông dân và lao động khu vực phi chính thức có điểm tựa vững chắc khi về già, ốm đau hoặc gặp rủi ro, góp phần hiện thực hóa mục tiêu bảo hiểm xã hội toàn dân mà Đảng và Nhà nước đã đề ra. Qua đó, góp phần giảm gánh nặng ngân sách nhà nước, như: giảm áp lực chi trả trợ cấp xã hội không thường xuyên từ ngân sách nhà nước, vốn đang ngày càng gia tăng do tốc độ già hóa dân số; hạn chế tình trạng người cao tuổi không có nguồn thu nhập ổn định, không có bảo hiểm y tế, buộc Nhà nước phải hỗ trợ đột xuất, cứu trợ thiên tai hoặc trợ cấp khó khăn; tăng tính chủ động, tự chịu trách nhiệm của người dân đối với tương lai của bản thân, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào các chính sách hỗ trợ. Như vậy, bảo hiểm xã hội tự nguyện đóng vai trò then chốt trong việc lấp đầy khoảng trống an sinh xã hội cho những đối tượng không thuộc diện tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc.
Thứ hai, thích ứng với xu thế già hóa dân số: Việt Nam chính thức bước vào giai đoạn già hóa dân số từ năm 20171. Dự báo đến năm 2036, Việt Nam bước vào thời kỳ dân số già, chuyển từ xã hội “già hóa” sang xã hội “già”; đến năm 2050, người từ 60 tuổi trở lên sẽ tăng lên hơn 25%2. Nếu không có hệ thống bảo hiểm xã hội bao phủ rộng khắp thì nhiều người cao tuổi sẽ rơi vào tình trạng không có lương hưu và không được bảo đảm về y tế. Vì vậy, việc khuyến khích người dân tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện từ sớm sẽ giảm gánh nặng phụ thuộc vào thế hệ sau, giúp củng cố mô hình “an sinh tự thân”; “già nhưng không nghèo” với chất lượng sống ổn định cho người cao tuổi.
Thứ ba, bảo hiểm xã hội tự nguyện góp phần xây dựng xã hội ổn định và phát triển. Khi mọi người đều có lương hưu, bảo hiểm y tế khi về già thì xã hội sẽ giảm rủi ro nghèo đói, bất ổn, từ đó tạo nền tảng ổn định kinh tế – chính trị lâu dài, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước.
Như vậy, bảo hiểm xã hội tự nguyện là một chính sách an sinh xã hội nhân văn, mang ý nghĩa sâu sắc cả về kinh tế – xã hội và con người, là sợi dây kết nối trách nhiệm giữa cá nhân với cộng đồng, giữa hôm nay với tương lai. Đồng thời, bảo hiểm xã hội tự nguyện còn đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao chất lượng sống cho người cao tuổi, giảm thiểu bất bình đẳng xã hội và củng cố nền tảng ổn định, phát triển bền vững cho đất nước.
2. Thực trạng và thách thức trong thực hiện chính sách phát triển, mở rộng chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện
Chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện tại Việt Nam được triển khai từ năm 2006. Trong những năm gần đây, chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện đã có nhiều chuyển biến tích cực, nhất là sau khi Nghị quyết số 28-NQ/TW ngày 23/5/2018 của Ban Chấp hành trung ương (khóa VII) về cải cách chính sách bảo hiểm xã hội được ban hành; Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi năm 2024 (có hiệu lực từ ngày 01/7/2025) mở rộng quyền lợi cho người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện (giảm thời gian đóng tối thiểu và bổ sung chế độ trợ cấp thai sản) nên số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện ngày càng tăng. Theo thống kê của Bảo hiểm xã hội Việt Nam, tính đến cuối năm 2024, tổng số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện đạt gần 2,3 triệu người (cao gấp hơn 10 lần so với năm 2017). Đây là kết quả của nhiều nỗ lực trong cải cách thủ tục hành chính, tăng cường công tác truyền thông, cũng như chính sách hỗ trợ mức đóng cho một số nhóm đối tượng3.
Cùng với việc mở rộng chính sách, nhiều địa phương đã triển khai các giải pháp hỗ trợ, tư vấn, tuyên truyền để đưa bảo hiểm xã hội tự nguyện đến gần hơn với người dân. Chẳng hạn: tại tỉnh Tiền Giang, tính đến tháng 8/2024, bảo hiểm xã hội của tỉnh tổ chức hơn 650 hội nghị tuyên truyền, truyền thông khách hàng với hơn 22.400 người tham dự, qua đó phát triển được hơn 6.000 người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện, bảo hiểm y tế hộ gia đình4. Nhiều địa phương đã đạt và vượt chỉ tiêu về tỷ lệ người dân tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện. Ví dụ, tại Tỉnh Nam Định, năm 2024, số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện là 37.448 người, tăng 37.315 người (tăng hơn 50 lần) so với năm 2008 (năm bắt đầu triển khai bảo hiểm xã hội tự nguyện, chỉ có 133 người tham gia)5; tại huyện Càng Long (tỉnh Trà Vinh), tỷ lệ người dân tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện đạt 6,17% so với lực lượng lao động, hoàn thành 100% chỉ tiêu đề ra6; số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Yên Bái là 28.031 người, đạt tỷ lệ bao phủ khoảng 7,5%)7. Như vậy, số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện tăng đều qua các năm, cho thấy nhận thức của người dân đã dần được nâng cao, phản ánh hiệu quả của các giải pháp truyền thông, hỗ trợ chính sách và cải cách thủ tục hành chính mà ngành Bảo hiểm xã hội đã thực hiện.
Tuy nhiên, mục tiêu phát triển, mở rộng bảo hiểm xã hội tự nguyện vẫn còn nhiều thách thức:
(1) Năm 2024, tình hình thất nghiệp ở nhóm thanh niên 15-24 còn ở mức cao, phần lớn lực lượng lao động này chưa có điều kiện tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện8, nghĩa là lực lượng này vẫn nằm ngoài mạng lưới an sinh. Vì vậy, mục tiêu bảo hiểm xã hội toàn dân vẫn còn là một chặng đường dài;
(2) Nhận thức của người lao động về lợi ích của bảo hiểm xã hội tự nguyện còn hạn chế, nhiều người chưa có hiểu biết rõ ràng về chính sách bảo hiểm xã hội; thói quen phòng ngừa rủi ro chưa được hình thành, người lao động chỉ thực sự thấy cần bảo hiểm khi rủi ro hoặc sự cố xảy ra9;
(3) Đời sống của bà con nhân dân, nhất là người dân ở vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số còn gặp nhiều khó khăn, thu nhập bình quân đầu người rất thấp, tỷ lệ hộ nghèo khá cao. Vì thế, việc tuyên truyền, vận động để bà con hiểu, chủ động trích một phần thu nhập tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện nhằm được hưởng lương hưu khi về già luôn là thách thức với ngành Bảo hiểm xã hội10;
(4) Thu nhập chuẩn nghèo đa chiều mới tăng lên gấp đôi khiến mức đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện cũng tăng lên hơn gấp đôi. Đây là mức đóng còn cao so với thu nhập của nhiều nhóm lao động;
(5) Thói quen và tâm lý “ăn xổi”: một bộ phận người dân chưa có thói quen tích lũy dài hạn cho tuổi già. Họ có xu hướng ưu tiên chi tiêu trước mắt hơn là đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội cho hàng chục năm sau.
3. Một số giải pháp
Thứ nhất, tăng cường thêm mức hỗ trợ của Nhà nước cho người có thu nhập thấp để họ có thể tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện, như: người nghèo được hỗ trợ 70%; cận nghèo 50%. Đồng thời, đa dạng hóa mức đóng – mức hưởng: cho phép người tham gia lựa chọn linh hoạt theo khả năng tài chính (mức đóng tối thiểu theo chuẩn nghèo hoặc mức cao hơn để nhận lương hưu cao hơn).
Thứ hai, ưu tiên truyền thông bằng tiếng dân tộc, phối hợp với già làng, người có uy tín ở vùng dân tộc thiểu số để tuyên truyền về tính ưu việt của chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện; đồng thời, đẩy mạnh truyền thông đa nền tảng, sát thực tế và cảm xúc về việc tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện, như: đưa ra các dẫn chứng và các tình huống cụ thể về cuộc sống, hoàn cảnh của người già không có lương hưu, người lao động mất sức không có nguồn thu nhập. Có thể tổ chức các chương trình tiết kiệm nhỏ – tích lũy dài, chẳng hạn: mô hình “mỗi ngày 10.000 đồng” đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện, mô hình này mang thông điệp “tuổi già là điều chắc chắn – cần chuẩn bị từ sớm”.
Thứ ba, tạo cơ chế, chính sách thuận lợi để các trung tâm dịch vụ việc làm, công ty tạo việc làm ổn định cho người lao động, từ đó làm cơ sở để họ có thu nhập tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện.
Thứ tư, cần thiết kế các mức đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện linh hoạt hơn, chẳng hạn: giảm tạm thời mức đóng tối thiểu đối với nhóm bị ảnh hưởng bởi tăng chuẩn nghèo; Nhà nước hỗ trợ phần chênh lệch tăng thêm so với mức đóng cũ trong giai đoạn chuyển tiếp (ví dụ: giai đoạn 2025 – 2027); hoặc có thể áp dụng cơ chế “đóng trước – nghỉ sau”, như: đóng một khoản bảo hiểm xã hội khi có thu nhập cao, sau đó được “nghỉ” đóng trong thời gian khó khăn mà không mất quyền lợi.
4. Kết luận
Bảo hiểm xã hội tự nguyện là một chính sách an sinh xã hội ưu việt, là cầu nối quan trọng để bảo đảm cuộc sống ổn định khi về già cho hàng triệu nông dân và lao động khu vực phi chính thức. Bảo hiểm xã hội tự nguyện đóng vai trò then chốt trong việc giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước, đặc biệt cần thiết trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh chóng. Những thành quả ban đầu với số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện tăng gấp hơn 10 lần trong 7 năm qua thể hiện nhận thức ngày càng cao của người dân. Tuy nhiên, mục tiêu bảo hiểm xã hội toàn dân vẫn còn là một chặng đường dài với nhiều thách thức. Vì vậy, để tiếp tục phát triển và mở rộng bảo hiểm xã hội tự nguyện, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, các tổ chức xã hội và bản thân người dân.
Chú thích:
1. Già hóa dân số và người cao tuổi ở Viêt Nam: thực trạng, dự báo và gợi ý chính sách. https://vietnam.unfpa.org/vi/publications/già-hóa-dân-số-và-người-cao-tuổi-ở-viêt-nam-thực-trạng-dự-báo-và-gợi-ý-chính-sách?
2. Già hóa dân số. https://vietnam.unfpa.org/vi/topics/gi%C3%A0-h%C3%B3a-d%C3%A2n-s%E1%BB%91.
3. Bảo hiểm xã hội tự nguyện – lựa chọn thiết thực cho người lao động tự do. https://baohiemxahoi.gov.vn/tintuc/Pages/linh-vuc-bao-hiem-xa-hoi.
4. Hơn 95% dân số Tiền Giang tham gia bảo hiểm y tế. https://baophapluat.vn/hon-95-dan-so-tien-giang-tham-gia-bao-hiem-y-te-post526522.html.
5. Bảo hiểm xã hội tỉnh Nam Định tiếp tục xứng đáng với niềm tin và mong đợi của Nhân dân. https://ansinhxahoionline.tapchibaohiemxahoi.gov.vn/longform/bhxh-tinh-nam-dinh-tiep-tuc-xung-dang-voi-niem-tin-va-mong-doi-cua-nhan-dan-133825.html
6. Năm 2024: tạo khí thế thi đua sôi nổi, lan tỏa toàn Đảng bộ huyện trong thực hiện nhiệm vụ chính trị. https://www.baotravinh.vn/ trong-tinh/nam-2024-tao-khi-the-thi-dua-soi-noi-lan-toa-toan-dang-bo-huyen-trong-thuc-hien-nhiem-vu-chinh-tri-34147.html.
7. UBND tỉnh Yên Bái: chỉ đạo tăng cường thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế trên địa bàn tỉnh. https://baohiemxahoi.gov.vn/tintuc/Pages/linh-vuc-bao-hiem-xa-hoi.aspx?.
8. Lao động phi chính thức vẫn chiếm tỷ trọng lớn. https://nhandan.vn/lao-dong-phi-chinh-thuc-van-chiem-ty-trong-lon-post814295.
9. Mở rộng diện thụ hưởng chính sách, thu hút đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện. https://quochoi.vn/pages/tim-kiem.aspx?ItemID=85839.
10. Phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện: còn nhiều thách thức. https://baodaklak.vn/chinh-sach-xa-hoi/chinh-sach-bhxh-bhyt/202405/phat-trien-bao-hiem-xa-hoi-tu-nguyen-con-nhieu-thach-thuc-4331ffd.
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2018). Nghị quyết số 28 – NQ/TW ngày 23/5/2018 về cải cách chính sách bảo hiểm xã hội.
2. Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014.
3. Luật Bảo hiểm xã hội năm 2024.
4. Tạo việc làm bền vững cho lao động phi chính thức. https://nld.com.vn/ tao-viec-lam-ben-vung-cho-lao-dong-phi-chinh-thuc-196241005190245989.htm
5. Thu hút người cao tuổi tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện. https://thoibaotaichinhvietnam.vn/thu-hut-nguoi-cao-tuoi-tham-gia-bao-hiem-xa-hoi-tu-nguyen-26568.html.
6. Thực trạng và giải pháp phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn tỉnh Hưng Yên. https://kinhtevadubao.vn/ thuc-trang-va-giai-phap-phat-trien-bao-hiem-xa-hoi-tu-nguyen-tren-dia-ban-tinh-hung-yen-31224.html.
