PGS.TS Nguyễn Văn Hậu
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Chuyển đổi số tác động đến mọi mặt của đời sống xã hội, bao gồm cả hệ thống quản lý công, dẫn đến sự chuyển đổi quan trọng của toàn bộ nhà nước. Những chuyển đổi quy mô lớn liên quan đến các thể chế cơ bản, đòi hỏi phải có những đánh giá khoa học bổ sung và điều chỉnh các lĩnh vực pháp lý khác nhau. Bài viết giới thiệu cơ sở pháp lý của nhà nước số, xem xét các yếu tố của chính phủ điện tử và chỉ ra mức độ ảnh hưởng của công nghệ số đối với hệ thống hành chính công ở Nga và một số nước khác.
Từ khóa: Cơ sở pháp lý, nhà nước số, chính phủ điện tử, chính phủ số.
1. Đặt vấn đề
Quá trình chuyển đổi số nói chung, ảnh hưởng đến nền tảng của truyền thông, chắc chắn sẽ dẫn đến sự biến đổi của hầu hết các mối quan hệ xã hội. Nhà nước cũng không thể đứng ngoài cuộc. Việc sử dụng công nghệ số trong hệ thống thực thi quyền lực nhà nước ngày càng thâm nhập sâu vào mọi cơ quan nhà nước. Tin học hóa ban đầu ở một giai đoạn nhất định đóng vai trò như một công cụ để cải thiện hoạt động nghề nghiệp, nhưng theo quy luật phát triển chung, dần dần số lượng bắt đầu quyết định những biến đổi về chất.
Công nghệ số cũng đẩy nhanh thủ tục hành chính, nâng cao chất lượng thực thi quyền lực và hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước. Việc thực hiện chúng (cũng như mức độ tham gia vào các hoạt động quản lý) đã đạt đến mức ảnh hưởng đến nền tảng của quyền lực. Điều này đã dẫn đến những khái niệm như bảo đảm chủ quyền kỹ thuật số – định nghĩa về sự độc quyền quyền lực trên không gian kỹ thuật số và khó có thể đồng nhất với các vật thể vật chất. Việc mở rộng chủ quyền sang thế giới ảo là một điểm mới của chủ nghĩa hợp hiến, đang cần có những nghiên cứu, do đó, ngày càng có nhiều ấn phẩm khoa học đề cập đến thuật ngữ “Nhà nước số”, đến mô hình quản lý chuyển đổi được cung cấp bởi các công nghệ kỹ thuật số khác nhau với các phương pháp tiếp cận sáng tạo để giải quyết các vấn đề xã hội.
Ở nhiều nước, có một thuật ngữ được sử dụng để mô tả quá trình hình thành mô hình quản lý mới là công nghệ của Chính phủ – GovTech. Để đánh giá quá trình chuyển đổi kỹ thuật số của Nhà nước, Ngân hàng Thế giới (WB) sử dụng chỉ số trưởng thành GovTech (GovTech Maturity Index – GTMI).
Quan điểm chính thức của WB dựa trên thực tế GovTech là một cách tiếp cận phổ quát để hình thành Chính phủ số, mục tiêu là nhằm hiện đại hóa khu vực công, kết quả của những cải cách sẽ tạo ra “một chính phủ đơn giản, hiệu quả và minh bạch, trong đó người dân là trung tâm của cải cách”. Đồng thời, WB cung cấp hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình trên thế giới để triển khai các giải pháp GovTech. WB giải thích: GovTech là một cách tiếp cận toàn diện của chính phủ nhằm hiện đại hóa khu vực công, kết hợp ba khía cạnh: lấy người dân làm trung tâm, tiếp cận phổ cập các dịch vụ của chính phủ và cách tiếp cận toàn chính phủ để chuyển đổi chính phủ số.
Báo cáo GTMI năm 2022 của WB, dựa trên thông tin nhận được từ 198 quốc gia, cung cấp mô tả ngắn gọn về các biện pháp thực hành tốt nhất được thực hiện ở từng quốc gia. Tuy nhiên, nhiều quốc gia, như: Oman, Mông Cổ, Ai Cập, Benin, Tanzania, Uganda, Uzbekistan không nằm trong số các quốc gia có nền kinh tế phát triển cao nhưng đã tích cực ứng dụng công nghệ số, điều này giúp họ thay đổi cách làm. Chẳng hạn, Uzbekistan đang tích cực triển khai chương trình thu hút “digital nomads” (Digital Nomads) – những chuyên gia sống ở một quốc gia nhưng làm việc từ xa ở một quốc gia khác.
Theo chỉ số GTMI, Liên bang Nga nằm trong nhóm các quốc gia có công nghệ số phát triển cao trong nền hành chính công. Điểm khởi đầu cho việc hình thành một nhà nước số ở Nga có thể được coi là việc Chính phủ áp dụng chương trình liên bang “Nước Nga điện tử (2002 – 2010)” vào năm 2002. Ngay sau đó, ngày 23/7/2003, các biện pháp thực hiện cải cách hành chính hệ quả của việc áp dụng chương trình này, vì các công nghệ quản lý mới chỉ có thể được thực hiện một cách hiệu quả khi tạo ra được một khuôn khổ thể chế phù hợp, với những công chức có năng lực và được đào tạo đặc biệt.
2. Cơ sở pháp lý về nhà nước số của một số quốc gia
Sự bảo đảm pháp lý của nhà nước số bắt đầu được xây dựng bằng việc phê duyệt nguyên tắc dịch vụ, khi Nhà nước tương tác với công dân và pháp nhân nhằm cung cấp dịch vụ công. Chẳng hạn, Luật Liên bang Nga số 210 ngày 27/7/2010 của Liên bang Nga về tổ chức cung cấp các dịch vụ nhà nước và cho thành phố chiếm vị trí trung tâm của các cơ quan, tổ chức có chức năng cung cấp các dịch vụ hành chính nhà nước. Luật Liên bang Nga số 210 cho phép cung cấp các dịch vụ nhà nước dưới dạng điện tử.
Tiếp sau đó, tại Nghị định số 861 ngày 24/10/2011 của Chính phủ Liên bang Nga “Về hệ thống thông tin nhà nước liên bang bảo đảm cung cấp các dịch vụ nhà nước và thành phố dưới dạng điện tử (thực thi các chức năng)”, trong đó thiết lập các quy tắc chung cho hoạt động của cổng thông tin “Dịch vụ nhà nước”. Theo đó, mỗi công dân Nga có trang cá nhân của riêng mình trên cổng thông tin này và có thể nhận được một số dịch vụ của Nhà nước mà không cần rời khỏi nhà, có quyền truy cập từ xa vào dữ liệu cá nhân của mình 24 giờ. Các tiện ích được cung cấp, như: lưu lịch sử ứng dụng; sao chép các tài liệu đã nộp trước đó để nộp đơn mới cho cơ quan có thẩm quyền; theo dõi lịch sử ứng dụng; nhận kết quả xét duyệt hồ sơ dưới dạng điện tử. Đến Nghị định số 236 ngày 26/3/2016 của Chính phủ Liên bang Nga đã phê chuẩn hoàn toàn các yêu cầu cung cấp dịch vụ của Nhà nước được thực hiện dưới dạng điện tử.
Khi hệ thống cung cấp các dịch vụ dưới dạng điện tử phát triển, việc số hóa hoạt động hành chính trong các cơ quan công quyền cũng tăng lên. Chính phủ điện tử bắt đầu gắn liền với việc số hóa quy trình cung cấp dịch vụ và được bao phủ bởi các quy định pháp lý, như: Luật Liên bang Nga tạo thuận lợi cho giao tiếp điện tử với các cơ quan Chính phủ (Đạo luật Chính phủ điện tử – E-GovG), theo đó, đoạn 1a định nghĩa chủ thể là các hoạt động tương tác điện tử trên các lĩnh vực giữa công dân với tòa án và các cơ quan hành chính (dịch vụ công).
Luật quy định chế độ pháp lý của E-ID – mã định danh cá nhân điện tử cho phép công dân xác thực trên không gian trực tuyến. Đồng thời, các phần 1-4 của Luật được dành riêng cho quy trình nhận E-ID, các quy tắc sử dụng và bảo mật. Tuy nhiên, không gian trực tuyến cần có thông tin nhận dạng đáng tin cậy để có thể liên kết thực hiện với các cơ quan công quyền và thực hiện các giao dịch dân sự khác.
Nghị định số 1699 ngày 19/9/2013 của Chính phủ Liên bang Nga đã phê duyệt quy định cấp chứng minh nhân dân cho công dân Liên bang Nga dưới dạng thẻ nhựa có phương tiện lưu trữ điện tử và kế hoạch hành động để thực hiện quy định này. Khi bắt đầu triển khai, nhiều người tỏ ra rất lạc quan về quá trình triển khai. Năm 2014, Dự án Liên bang “Hành chính công số” đã đưa ra chương trình “Nhà nước thông tin”, trong đó việc đưa chứng minh nhân dân số vào sử dụng được coi là yếu tố thúc đẩy sự tương tác giữa nhà nước và xã hội. Các con số cho thấy, hơn một nửa dân số Liên bang Nga có danh tính kỹ thuật số. Tuy nhiên, có một số nhầm lẫn (một phần), ID số được xác định bằng chữ ký số điện tử.
Trong bối cảnh số hóa đang gia tăng và nghiên cứu kinh nghiệm của các quốc gia có nhiều hệ thống để xác thực công dân điện tử và cũng có những khác biệt nhất định nên có thể chia giấy tờ thành ba loại: căn cước công dân, Mobil-ID và Web eID.
Web eID sử dụng ở Ý, Estonia, Phần Lan, Bỉ, Croatia và các nước liên minh châu Âu (EU). Song, vấn đề có liên quan đến không gian châu Âu đó là tính tương thích của các bản đồ quốc gia trong một lĩnh vực pháp lý duy nhất. Theo Quy định số 2019/1157 ngày 20/6/2019 của Nghị viện và Hội đồng châu Âu về tăng cường bảo mật giấy tờ tùy thân của công dân EU và giấy tờ cư trú cấp cho công dân Liên minh, các thành viên trong gia đình họ được thực hiện quyền tự do đi lại dựa vào việc áp dụng chứng minh thư điện tử phổ thông vào năm 2026.
Vào tháng 3/2022, Chính phủ Trung Quốc cũng tuyên bố cấp thẻ căn cước điện tử cho mọi công dân Trung Quốc trong vòng một năm để mọi người có thể nhanh chóng truy cập Internet và các dịch vụ.
Với pháp luật của Áo, trong phần 5 của Đạo luật Chính phủ điện tử quy định các tính năng quản lý tài liệu điện tử. Đoạn 20 quy định, phiên bản in của tài liệu điện tử (được xác nhận bằng chữ ký số điện tử) có hiệu lực pháp lý chính thức. Tài liệu phải chứa liên kết đến một trang trên Internet có thể xác minh tài liệu giấy dưới dạng tài liệu điện tử gốc.
Ở Pháp, Luật số 2016 – 1321 ngày 07/10/2016 về cộng hòa số không được coi là một luật đặc biệt duy nhất. Mục đích là để thực hiện những thay đổi và có thể cần bổ sung mang tính hệ thống đối với các quy định hiện hành nhằm điều chỉnh cho phù hợp với thực tế kỹ thuật số mới. Những thay đổi chính, như: luồng tài liệu hành chính không chỉ bao gồm tài liệu giấy mà còn bao gồm các tệp và mã nguồn; khả năng gửi tài liệu ở dạng điện tử đã được xác định, cho phép chúng được xử lý và sử dụng nhiều lần; chuyển tài liệu dưới dạng điện tử là miễn phí (nếu thực hiện được hình thức chuyển này thì cũng cần thông báo về các thông số kỹ thuật của tài liệu để làm quen).
Quy tắc chung áp dụng cho các tài nguyên truy cập mở được số hóa, khi một hành vi pháp lý riêng lẻ được thông qua dựa trên xử lý thuật toán sẽ phát sinh nghĩa vụ thông báo cho các bên liên quan. Ngoài ra, cần có thông báo (theo yêu cầu) nêu rõ các quy tắc quản lý việc xử lý, cũng như nghĩa vụ của các cơ quan công quyền được thiết lập để đưa ra quyết định quản lý; thành phần và thủ tục cho các hoạt động của một cơ quan hành chính độc lập được quy định cụ thể, có nhiệm vụ “thúc đẩy việc thực thi chủ quyền quốc gia trên không gian mạng cũng như các quyền và quyền tự do cá nhân, của tổ chức mà Cộng hòa bảo vệ. Các thông tin với quyền truy cập mở được xác định/được gọi là “dữ liệu mở”.
Tại Cộng hòa Liên bang Đức, Đạo luật về thúc đẩy chính phủ điện tử có hiệu lực ngày 25/7/2013, trong đó yêu cầu thông tin về các hoạt động của từng cơ quan chính phủ (bao gồm các tập đoàn và pháp nhân theo luật) phải được đăng trên Internet. Mỗi cơ quan, tổ chức phải cung cấp khả năng truyền dữ liệu điện tử. Các cơ quan chức năng cũng đưa ra tiêu chuẩn cho thanh toán điện tử (bao gồm cả việc cung cấp hóa đơn cho các nghĩa vụ phát sinh từ hợp đồng của chính phủ). Việc chuyển tất cả các tài liệu giấy sang định dạng điện tử với việc tiêu hủy phương tiện giấy sau đó được thiết lập. Khả năng gửi các khiếu nại chính thức khác nhau thông qua cổng thông tin liên bang là cố định.
Một số biện pháp được đưa ra để bảo vệ quyền của công dân, như: việc truy cập vào các tài liệu dự thảo được lưu trữ trên cổng thông tin và đăng tải trước khi ban hành chính thức đều bị cấm. Bản nháp chỉ có thể được lưu cho mục đích gửi các ứng dụng khác của chính người dùng. Khi rút đơn, dữ liệu nộp đơn cũng bị xóa. Luật thiết lập các quy tắc cho việc lưu hành điện tử “dữ liệu liên bang mở”, không đưa ra khái niệm chính thức về chính phủ điện tử. Chỉ trên trang web của một số cơ quan liên bang mới có bình luận theo đó chính phủ điện tử đề cập đến việc quản lý các tương tác liên quan đến quản lý và điều hành bằng cách sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông qua mạng điện tử.
Đáng chú ý là trải nghiệm đầu tiên về việc áp dụng luật đặc biệt về công nghệ số ở Đức đã được thực hiện ở cấp tiểu bang (chủ thể của Liên bang) – Luật Bavaria ngày 22/7/2022 “về số hóa”. Luật quy định mở rộng đối tượng điều chỉnh bằng cách thúc đẩy số hóa trong khoa học và giáo dục, tiếp cận bình đẳng với các ngành nghề kỹ thuật số, tăng cường các kỹ năng kỹ thuật số cơ bản trong xã hội, kinh doanh và quản lý, thúc đẩy các dịch vụ kỹ thuật số, tăng cường an ninh công nghệ thông tin trong quản lý nhà nước và kinh tế. Điều 5 của Luật thiết lập việc số hóa bắt buộc tất cả các quy trình quản lý công (luồng tài liệu hành chính).
Các quyền con người số cơ bản được xác định: quyền truy cập Internet miễn phí; quyền có năng lực pháp lý số và năng lực pháp lý; quyền tự quyết số; quyền có danh tính số của chính mình; quyền liên lạc với các cơ quan công quyền ở định dạng số; quyền cung cấp di động các dịch vụ số của Chính phủ; bảo đảm dữ liệu mở cho các mục đích hành chính công. Khái niệm về nhân quyền số thường không được chấp nhận vì bản thân số hóa đôi khi được coi là một mối đe dọa, làm giảm mức độ an toàn công cộng. Điều này cần thiết phải củng cố các quyền con người số trong phạm vi công cộng.
Liên bang Nga đã thông qua các tài liệu chiến lược cơ bản nhằm định hướng quốc gia cho sự phát triển số hóa, như: Nghị định của Tổng thống Liên bang Nga số 203 ngày 9/5/2017 phê duyệt Chiến lược phát triển xã hội thông tin ở Liên bang Nga giai đoạn 2017 – 2030; Lệnh của Chính phủ Liên bang Nga số 2516 ngày 25/12/2013 phê duyệt khái niệm xây dựng cơ chế cung cấp các dịch vụ nhà nước và thành phố dưới hình thức điện tử; Nghị định của Tổng thống Liên bang Nga số 490 ngày 10/10/2019 phê duyệt Chiến lược quốc gia về phát triển trí tuệ nhân tạo giai đoạn đến năm 2030. Nền kinh tế số được chỉ định là dự án quốc gia của Tổng thống Liên bang Nga tại Nghị định số 204 ngày 07/5/2018 về các mục tiêu quốc gia và mục tiêu chiến lược phát triển Liên bang Nga trong giai đoạn đến năm 2024 và được phê duyệt trong biên bản họp Đoàn chủ tịch Hội đồng của Chủ tịch Liên bang Nga về các dự án quốc gia và phát triển chiến lược ngày 04/6/2019. Những tài liệu này tập trung vào việc điều chỉnh những khía cạnh được nêu trong pháp luật về chính phủ điện tử.
Việc thiếu cách tiếp cận thống nhất trong việc điều chỉnh pháp lý về chuyển giao công nghệ đã dẫn đến việc các nhà lập pháp chọn sự thận trọng làm cơ sở cho việc thông qua luật mới. Con đường “thử và sai” được thực hiện theo Luật Liên bang Nga số 58 ngày 31/7/2020 về các chế độ pháp lý thử nghiệm trong lĩnh vực đổi mới kỹ thuật số ở Liên bang Nga. Theo Điều 3 của Luật, mục tiêu của chế độ pháp lý thử nghiệm. là: hình thành các loại hình, hình thức, phương thức mới để thực hiện các hoạt động kinh tế; sự phát triển của cạnh tranh; nâng cao hiệu quả quản lý công; tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển và thực hiện đổi mới số,…
Trong quá trình xây dựng các quy định của Luật, trên cơ sở các nghị định của Chính phủ Liên bang Nga, các lĩnh vực áp dụng thử nghiệm thiết lập các thông số đặc biệt đã được vạch ra. Do đó, các chế độ pháp lý đối với hệ thống máy bay không người lái, chức năng của trợ lý kỹ thuật số y tế,… đều được xác định. Mỗi nghị quyết của Chính phủ xác định các thực thể cấu thành của Liên bang Nga được phép thử nghiệm. Tổng thời gian thử nghiệm pháp lý là 3 năm, nhưng các nghị định của chính phủ thường giới hạn ở mức 2 năm do Luật có hiệu lực từ đầu năm 2021, thời hạn hiệu lực là đầu năm 2024. Tổng hợp kết quả thử nghiệm làm cơ sở đưa ra các quyết định lâu dài để những thay đổi cần thiết về mặt pháp lý được thực hiện một cách chính đáng và kịp thời.
3. Kết luận
Như vậy, nhà nước số phần lớn liên quan đến sự phát triển của số hóa, thâm nhập vào tất cả các lĩnh vực công, trong đó hành chính công cũng không ngoại lệ. Cách tiếp cận ban đầu dựa trên việc giới thiệu mô hình chính phủ điện tử, không chỉ bao gồm luồng tài liệu điện tử trong hệ thống cơ quan công quyền mà còn bao gồm sự tương tác giữa cá nhân và Nhà nước dựa trên công nghệ thông tin và truyền thông mới. Tuy nhiên, phạm vi phổ biến của số hóa, sự phát triển nhanh chóng và tác động nhanh chóng của nó đến các mối quan hệ chính trị và kinh tế, dẫn đến việc đánh giá lại vai trò của Nhà nước trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội. Nhà nước số luôn trở nên khác biệt về chất lượng; ý nghĩa của nó vẫn chưa được cộng đồng khoa học pháp lý thống nhất hiểu rõ.
Tài liệu tham khảo:
1. Quy định số 2019/1157 ngày 20/6/2019 của Nghị viện và Hội đồng châu Âu về tăng cường bảo vệ giấy tờ tùy thân của công dân Liên minh châu Âu.
2. Luật Liên bang số 58 ngày 31/7/2020 về các chế độ pháp lý thử nghiệm trong lĩnh vực đổi mới kỹ thuật số ở Liên bang Nga.
3. Tổng thống Liên bang Nga (2017). Nghị định số 203 ngày 9/5/2017 phê duyệt Chiến lược phát triển xã hội thông tin ở Liên bang Nga giai đoạn 2017 – 2030.
4. https://esj.pnzgu.ru/files/esj.pnzgu.ru/romanovskaya_ov_2024_2_08.pdf.
