ThS. Trần Thị Vinh
Học viện Chính trị khu vực IV
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh chuyển đổi số và sự phát triển mạnh mẽ của các nền tảng công nghệ, truyền thông đa phương tiện đã trở thành công cụ hữu hiệu trong tuyên truyền tôn giáo, tín ngưỡng. Với khả năng tích hợp văn bản, hình ảnh, âm thanh, video và tương tác trực tuyến, truyền thông đa phương tiện không chỉ góp phần nâng cao nhận thức, lan tỏa các giá trị đạo đức, giáo lý mà còn tạo ra không gian kết nối cộng đồng tín đồ. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích rõ rệt, hình thức truyền thông này cũng đặt ra thách thức trong kiểm soát thông tin sai lệch, xuyên tạc và chống phá chính sách tôn giáo của Nhà nước.
Từ khóa: Truyền thông đa phương tiện; tôn giáo, tín ngưỡng; đồng bằng sông Cửu Long.
1. Đặt vấn đề
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Tuyên truyền là đem một việc gì đó nói cho dân hiểu, dân nhớ, dân theo, dân làm”1. Chính vì vậy, tuyên truyền nói chung và tuyên truyền tín ngưỡng tôn giáo ở đồng bằng sông cửu Long nói riêng là vấn đề cơ bản, quan trọng, có ý nghĩa lâu dài đối với công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc ở nước ta. Công tác tuyên truyền những chủ trương, chính sánh đối với tín ngưỡng, tôn giáo của Đảng và Nhà nước ta trong thời gian qua luôn được coi trọng. Nghị quyết số 25 NQ-TW ngày 12/3/2003 Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa IX) về công tác tôn giáo đã xác định rõ công tác thông tin, tuyên truyền về tôn giáo tín ngưỡng vừa là nhiệm vụ trọng tâm, vừa là giải pháp quan trọng của công tác tôn giáo.
Thực hiện Đề án hỗ trợ thông tin, tuyên truyền về dân tộc, tôn giáo ban hành kèm theo Quyết định số 219/QĐ-TTg ngày 21/02/2019 của Thủ tướng Chính phủ, thời gian qua, công tác thông tin và tuyên truyền về tôn giáo, tín ngưỡng đã được cả chính quyền các cấp tại đồng bằng sông Cửu Long đặc biệt coi trọng. Nhờ sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông đa phương tiện công tác này đã chủ động và hiệu quả hơn trong việc thông tin, phản ánh thực tế ban hành và thực hiện các chủ trương, chính sách tôn trọng và bảo đảm quyền tự do, bình đẳng tôn giáo của Đảng và Nhà nước Việt Nam.
2. Vai trò của truyền thông đa phương tiện trong việc tuyên truyền tôn giáo, tín ngưỡng
Truyền thông đa phương tiện hiện nay được hiểu là hình thức truyền thông tích hợp nhiều phương tiện biểu đạt như văn bản, âm thanh, hình ảnh, video và dữ liệu số trên nền tảng công nghệ hiện đại. Truyền thông đa phương tiện sử dụng một cách toàn diện các phương tiện biểu đạt khác nhau, như: văn bản, âm thanh, ánh sáng, hình ảnh, điện… để hiển thị nội dung cụ thể của truyền thông theo cách toàn diện và đa chiều2. Sự linh hoạt và đa dạng trong hình thức thể hiện giúp truyền thông đa phương tiện trở thành công cụ hữu hiệu trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là tuyên truyền tôn giáo và tín ngưỡng. Trong đó, vai trò của truyền thông đa phương tiện thể hiện ở các khía cạnh:
Một là, giáo dục và nâng cao nhận thức. Truyền thông đa phương tiện góp phần phổ biến giáo lý, triết lý và các giá trị đạo đức cốt lõi của tôn giáo đến công chúng một cách sinh động, dễ tiếp cận. Các chương trình phóng sự, phim tài liệu, video thuyết giảng hoặc bài viết chuyên sâu giúp xóa bỏ định kiến, nâng cao hiểu biết và củng cố đức tin của tín đồ, đồng thời, lan tỏa những giá trị nhân văn tới cộng đồng rộng lớn hơn.
Hai là, lan tỏa nhanh chóng thông điệp tôn giáo. Các nền tảng mạng xã hội như YouTube, TikTok hay Facebook cho phép truyền tải nội dung tôn giáo đến hàng triệu người trong thời gian ngắn. Tuy nhiên, chính sự lan truyền nhanh này cũng tiềm ẩn nguy cơ bị lợi dụng bởi các thế lực thù địch để phát tán thông tin sai lệch, xuyên tạc chính sách tôn giáo, gây chia rẽ và làm suy giảm niềm tin của tín đồ.
Ba là, kết nối và tương tác cộng đồng. Truyền thông đa phương tiện mở ra không gian đối thoại hai chiều giữa các tổ chức tôn giáo và tín đồ. Các diễn đàn trực tuyến, nhóm thảo luận, buổi livestream thuyết giảng cho phép người dùng đặt câu hỏi, chia sẻ trải nghiệm và gắn bó sâu hơn với đức tin của mình. Điều này đặc biệt có ý nghĩa với những người ở xa cơ sở thờ tự hoặc không thể trực tiếp tham gia sinh hoạt tôn giáo.
Như vậy, truyền thông đa phương tiện không chỉ là công cụ truyền tải thông tin, mà còn giữ vai trò định hướng dư luận, giáo dục đạo đức, cảnh báo thông tin xấu độc và củng cố niềm tin xã hội. Với phương châm “lấy cái đẹp dẹp cái xấu”, truyền thông góp phần tôn vinh những tấm gương sống tốt đời – đẹp đạo, đồng thời, phản bác những luận điệu sai trái, bảo vệ sự ổn định và đoàn kết trong cộng đồng tôn giáo.
3. Thực trạng truyền thông đa phương tiện với việc tuyên truyền tôn giáo, tín ngưỡng tại đồng bằng sông Cửu Long
Khái niệm truyền thông đa phương tiện hiện tại khái niệm này vẫn nhìn nhận theo nhiều cách khác nhau nhưng nhìn chung, nó thường được hiểu là hình thức truyền thông, mô hình báo chí, mô hình kinh doanh truyền thông được lập ra trên nền tảng khoa học – công nghệ3.
Đồng bằng sông Cửu Long có lịch sử khai phá lâu đời và đặc trưng bởi sự đa dạng dân tộc, tôn giáo. Đây là nơi sinh sống của người Kinh, Khmer, Hoa, Chăm và nhiều nhóm dân tộc thiểu số khác. 6tôn giáo lớn hiện diện trong vùng, gồm: Phật giáo, Công giáo, Tin lành, Phật giáo Hòa Hảo, Cao Đài và Hồi giáo, cùng với hệ thống tín ngưỡng dân gian phong phú, như: thờ cúng tổ tiên, thành hoàng, mẫu, thần tài, thổ địa và các tín ngưỡng nông nghiệp.
Đặc điểm nổi bật của khu vực là sự giao thoa văn hóa – tôn giáo, tạo nên các hình thức tín ngưỡng phong phú, độc đáo. Văn hóa sông nước đặc trưng với lễ hội sông nước, chợ nổi và sinh hoạt cộng đồng là điểm nhấn khác biệt so với các vùng khác, đồng thời là cái nôi của nhiều tôn giáo nội sinh.
Truyền thông tôn giáo ở đây đa dạng và linh hoạt, kết hợp giữa phương tiện truyền thống (truyền hình, phát thanh, báo chí) và hình thức dân gian (cải lương, hò, vè, sinh hoạt tại đình làng, nhà văn hóa). Bên cạnh đó, mạng xã hội cũng đóng vai trò ngày càng quan trọng trong lan tỏa hình ảnh sinh hoạt tín ngưỡng, thông qua các cá nhân có uy tín trong cộng đồng. Đặc biệt, truyền thông đa phương tiện đã phát huy rõ lợi thế trong bối cảnh đặc thù của khu vực:
Thứ nhất, nâng cao nhận thức cộng đồng về tôn giáo và tín ngưỡng.
Thông qua thư viện số, sách báo điện tử, video, mạng xã hội, truyền thông đa phương tiện đã giúp người dân dễ tiếp cận thông tin, hiểu rõ hơn về lịch sử, giáo lý và giá trị nhân văn của các tôn giáo như Phật giáo, Công giáo, Cao Đài, Hòa Hảo. Nội dung được xây dựng phù hợp với đặc điểm vùng miền: nhấn mạnh vào tình làng nghĩa xóm, đạo lý dân gian gắn với niềm tin tôn giáo. Các trang web chính thức, kênh YouTube, TikTok của các tổ chức tôn giáo, chức sắc đăng tải video thuyết giảng, giới thiệu lễ hội như vía Bà Chúa Xứ, Kỳ Yên đình thần, góp phần phổ biến tri thức tôn giáo và quảng bá văn hóa địa phương.
Thứ hai, lan tỏa nhanh chóng thông điệp và giá trị đạo đức.
Truyền thông đa phương tiện cho phép truyền tải các nội dung giáo dục về lòng từ bi, bác ái, sẻ chia… thông qua hình thức hấp dẫn như phim ngắn, video, khóa học trực tuyến, radio. Tại đồng bằng sông Cửu Long, nơi địa bàn dân cư rộng, giao thông phức tạp có ưu thế vượt trội về tốc độ và phạm vi lan tỏa giúp kết nối hiệu quả giữa trung tâm tôn giáo và người dân. Những hình ảnh về hoạt động thiện nguyện, cứu trợ, bảo vệ môi trường được chia sẻ rộng rãi đã khẳng định vai trò tích cực của tôn giáo trong đời sống xã hội, lan tỏa tinh thần “tốt đời đẹp đạo”.
Thứ ba, tăng cường tương tác và kết nối cộng đồng.
Các nền tảng mạng xã hội như Facebook, Zalo, YouTube đã tạo ra môi trường tương tác hai chiều, nơi chức sắc và tín đồ có thể trao đổi giáo lý, tổ chức thảo luận, chia sẻ trải nghiệm sống đạo. Nhóm cộng đồng trực tuyến giúp những tín đồ ở xa cơ sở thờ tự vẫn duy trì sinh hoạt tôn giáo. Các ứng dụng di động cung cấp kinh sách, lịch lễ, lời nguyện cũng hỗ trợ người dân thực hành đức tin thuận tiện hơn, góp phần củng cố đời sống tinh thần và tăng cường kết nối trong xã hội đa tôn giáo.
Mạng xã hội dù là kênh truyền thông hiệu quả nhưng lại tiềm ẩn nguy cơ bị lợi dụng. Một số tổ chức, hội nhóm phản động, cực đoan đã sử dụng các phương thức tinh vi nhằm dụ dỗ thanh thiếu niên và đồng bào dân tộc thiểu số, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, tham gia vào các hội nhóm có yếu tố nước ngoài, truyền bá tà đạo, cổ súy lối sống phản văn hóa, như: phủ nhận tổ tiên, chối bỏ quan hệ gia đình. Tốc độ lan truyền nhanh chóng của thông tin trên môi trường số khiến các nội dung sai lệch, xuyên tạc, kích động dễ dàng phát tán rộng rãi, gây ảnh hưởng tiêu cực đến an ninh văn hóa và trật tự xã hội.
Nguyên nhân chủ yếu là do ở một số địa phương, cơ quan chức năng chưa nhận thức đầy đủ về vai trò và tính cấp thiết của truyền thông trong công tác tôn giáo. Công tác quản lý truyền thông xã hội còn lúng túng, thiếu đồng bộ; nội dung tuyên truyền thiếu chiều sâu, đơn điệu, chưa theo kịp diễn biến thực tiễn. Bên cạnh đó, năng lực tiếp nhận và xử lý thông tin của một bộ phận công chúng còn hạn chế, dẫn đến việc tiếp cận thông tin sai lệch mà không có khả năng phản biện hoặc sàng lọc hiệu quả.
4. Một số khuyến nghị
Một là, nâng cao nhận thức và trách nhiệm của các ngành, các cấp, cùng các chủ thể liên quan.
Công tác quản lý nhà nước về tôn giáo tín ngưỡng là chức năng nhiệm vụ quan trọng của Bộ Dân tộc và Tôn giáo, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch ở các địa phương. Để thực hiện tốt công tác giáo dục tuyên truyền tín ngưỡng, tôn giáo một cách chính thống và hiệu quả, các cơ quan này cần phối hợp chặt chẽ với các cơ quan truyền thông, cơ quan chuyên trách, các cơ quan nghiên cứu và cơ sở đào tạo. Những đơn vị này vừa là chủ thể lãnh đạo quá trình tuyên truyền trên các phương tiện truyền thông, vừa là chủ thể trực tiếp thực hiện công tác tuyên truyền về giá trị tốt đẹp của tôn giáo, tín ngưỡng.
Việc tuyên truyền trên các phương tiện truyền thông phải được thực hiện thường xuyên, kịp thời, có trọng tâm, trọng điểm và đặc biệt phải phù hợp với đặc điểm của từng địa phương, vùng miền (thôn, ấp) ở đồng bằng sông Cửu Long. Đồng thời, cần tăng cường phối hợp chặt chẽ giữa các ban, ngành, có sự kết nối giữa các đơn vị, tổ chức thực hiện tuyên truyền tôn giáo, tín ngưỡng. Cần kiện toàn tổ chức nhân sự, nâng cao năng lực chuyên môn và bồi dưỡng phẩm chất đạo đức cho những người làm trong lĩnh vực truyền thông tôn giáo, đặc biệt là đội ngũ nhà giáo, cán bộ nghiên cứu và giảng viên tại các cơ sở đào tạo liên quan.
Hai là, đổi mới nội dung và hình thức thông tin, tuyên truyền.
Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Đổi mới nội dung, phương thức tuyên truyền, vận động, sử dụng có hiệu quả các phương tiện truyền thông đại chúng, mạng xã hội theo hướng thiết thực”3. Theođó, đổi mới nội dung và hình thức thông tin, truyền thông tín ngưỡng, tôn giáo là nhiệm vụ trọng tâm của cơ quan tuyên truyền và quản lý nhà nước. Bộ Dân tộc và Tôn giáo, Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương các địa phương và Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cần định hướng những nội dung và hình thức tuyên truyền phù hợp với trình độ nhận thức và điều kiện tiếp nhận thông tin của người dân vùng đồng bằng sông Cửu Long.
Cụ thể, cần phối kết hợp nhiều loại hình nghệ thuật vào công tác tuyên truyền, giáo dục về tôn giáo, tín ngưỡng trên các phương diện truyền thông đa phương tiện. Ví dụ: lồng ghép giá trị đạo đức lối sống “tốt đời đẹp đạo” vào phim truyền hình, các chương trình phát thanh, truyền hình; phối hợp với báo đài thường xuyên giới thiệu những mô hình, câu chuyện điển hình về sự đóng góp tích cực của tín ngưỡng tôn giáo vào đời sống cộng đồng. Bên cạnh đó, xây dựng các chương trình, chuyên trang, chuyên mục, phóng sự, tiểu phẩm, kịch bản sân khấu, phim truyền hình ngắn về tín ngưỡng, tôn giáo. Vận hành và lồng ghép thông tin một cách hiệu quả trên các trang điện tử, tờ in và các nền tảng mạng xã hội. Đặc biệt, cần đẩy mạnh công tác truyền thông về các giá trị nhân văn của tín ngưỡng, tôn giáo, đồng thời tuyên truyền pháp luật liên quan đến tôn giáo, tín ngưỡng nhằm ngăn chặn các hoạt động mê tín dị đoan, lệch chuẩn, cực đoan.
Ba là, đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại cho công tác truyền thông.
Cơ sở vật chất và trang thiết bị hiện đại là công cụ không thể thiếu để hiện thực hóa các thông tin tuyên truyền về tín ngưỡng, tôn giáo đến với công chúng một cách hiệu quả và hấp dẫn. Do đó, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng như Bộ Dân tộc và Tôn giáo đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ công tác truyền thông tôn giáo, tín ngưỡng. Điều này bao gồm cả việc xây dựng thông số, hiện đại, bài bản, xây dựng các cơ quan báo chí, tổ hợp truyền thông chủ lực đủ mạnh để thực hiện tốt chức năng thông tin, tuyên truyền cần thiết. Cơ sở vật chất tốt cũng giúp tăng cường năng lực quản lý không gian mạng, đấu tranh chống lại các thể lực thù địch lợi dụng không gian mạng để lôi kéo, dụ dỗ công chúng tham gia các hội nhóm đi ngược với những giá trị đạo đức làm giảm đi những giá trị tốt đẹp của tôn giáo, tín ngưỡng. Bên cạnh đó, việc đầu tư còn nâng cao chất lượng nguồn thông tin đăng tải trên truyền thông đa phương tiện, bảo đảm tính chính thống và khách quan.
Bốn là, nắm bắt nguyện vọng, tâm lý các tầng lớp công chúng. Phát huy vai trò của các chức sắc tôn giáo.
Cần thường xuyên nắm bắt tâm tư, nguyện vọng, đặc biệt tâm lý, trình độ dân trí và thói quen tiếp nhận thông tin của các tầng lớp công chúng, đặc biệt là các cộng đồng tín ngưỡng, tôn giáo ở đồng bằng sông Cửu Long. Có cơ chế bảo vệ các cá nhân dám lên tiếng tố cáo các vụ việc vi phạm pháp luật, trái thuần phong mỹ tục liên quan đến tôn giáo. Đồng thời, có những biện pháp xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm pháp luật trên không gian mạng liên quan đến hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng. Đồng thời, cần tăng cường tuyên truyền Luật An ninh mạng cho công chúng khi tham gia mạng xã hội, để họ nâng cao nhận thức không chia sẻ, không “like” những thông tin chưa được kiểm chứng. Bên cạnh đó, cần kịp thời tuyên dương các tập thể và cá nhân có thành tích xuất sắc trong hoạt động truyền thông và phát huy các giá trị tốt đẹp của tôn giáo, tín ngưỡng.
4. Kết luận
Những năm qua, truyền thông đa phương tiện đã đóng vai trò quan trọng đối với đời sống xã hội trong việc giáo dục, tuyên truyền và lưu giữ giá trị tín ngưỡng, tôn giáo tại Việt Nam nói chung và ở đồng bằng sông Cửu Long nói riêng. Bằng việc sử dụng các thiết bị truyền thông hiện đại và tích hợp các tiện ích đáp ứng nhu cầu sử dụng, truyền thông đã tạo nên hiệu ứng xã hội, lan tỏa, dẫn dắt dư luận xã hội, tác động đến nhận thức, thái độ và hành vi của cả cộng đồng về các giá trị nhân văn mà tín ngưỡng, tôn giáo mang lại. Để phát huy những mặt tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực trong việc tuyên truyền tín ngưỡng tôn giáo ở Việt Nam cần sự chung tay hơn nữa của toàn bộ hệ thống chính trịvà toàn thể nhân dân cả nước để cộng đồng tín ngưỡng, tôn giáo trở thành hạt nhân tích cực, lưu giữ, phát huy các giá trị cao đẹp, góp phần hình thành nhân cách con người Việt Nam phát triển trong khối đại đoàn kết toàn dân tộc.
Chú thích:
1. Hồ Chí Minh Toàn tập (2002). Tập 5. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 191.
2. Vũ Văn Phong (2023). Vai trò, trách nhiệm của Nhà nước đối với việc công bố thông tin về các cuộc khủng hoảng trong bối cảnh truyền thông đa phương tiện. Tạp chí Thông tin khoa học chính trị, số 06 (2023).
3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 191.
Tài liệu tham khảo:
1. Nguyễn Văn Dững (chủ biên), Đỗ Thị Thu Hằng: Truyền thông – lý thuyết và kỹ năng cơ bản. H. NXB. Lý luận chính trị, 2012.
2. Hồ Chí Minh toàn tập (1996). Tập 9. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật.
3. Hồ Chí Minh toàn tập (2002). Tập 5. H. NXB Chính trị quốc gia.
4. Quốc hội (2016). Luật Tín ngưỡng, tôn giáo năm 2016.
5. Thủ tướng Chính phủ (2021). Quyết định số 2238/QĐ-TTg ngày 30/12/2021 phê duyệt Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2030.
