TS. Hoàng Thị Bích Toàn
Trường Cao đẳng Xây dựng số 1
(Quanlynhanuoc.vn) – Đạo đức gia đình hiện nay đang có sự dịch chuyển mạnh mẽ nhưng tư tưởng gia trưởng vẫn còn tồn tại qua nhiều thế hệ. Điều này cũng đang đặt ra nhiều thách thức đối với hệ giá trị đạo đức gia đình. Việc nhận thức rõ những ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng gia trưởng chính là điểm xuất phát cho sự thay đổi tích cực góp phần xây dựng xã hội văn minh, giàu đẹp, nơi mà mỗi gia đình là tổ ấm hạnh phúc dài lâu.
Từ khóa: Tư tưởng gia trưởng; đạo đức gia đình hiện đại; văn hóa truyền thống; hệ giá trị đạo đức.
1. Đặt vấn đề
Ngày nay, xã hội hiện đại đang phát triển vượt bậc cùng với quá trình toàn cầu hóa và cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Vì vậy mà quan niệm về đạo đức gia đình hiện đại cũng đã có những chuyển biến sâu sắc. Mô hình gia đình truyền thống trước đây với những khuôn mẫu cứng nhắc, giờ đây đang dần hướng tới một cấu trúc linh hoạt, mềm dẻo hơn, nơi mà ở đó mỗi cá nhân trong gia đình được tôn trọng, bình đẳng và phát huy thế mạnh của mình. Đạo đức gia đình, vốn được coi là một trong những yếu tố cốt lõi làm nền tảng vững chắc cho sự phát triển của xã hội đang đứng trước những thử thách của quá trình toàn cầu hóa. Trong gia đình truyền thống, tư tưởng gia trưởng dường như đã không còn phù hợp trước những biến đổi của xu thế thời đại. Mặc dù vậy, nó vẫn âm thầm tồn tại dai dẳng và ảnh hưởng đáng kể đến gia đình hiện đại. Điều này được thể hiện ở những tư tưởng lỗi thời về vị trí, vai trò và quyền lực của người đàn ông trong gia đình truyền thống vẫn len lỏi thấm sâu trong suy nghĩ và hành động, ảnh hưởng đến gia phong, như: cách giao tiếp, ứng xử và xây dựng các mối quan hệ giữa cha – mẹ với các con; chồng – vợ…
Bài viết phân tích những biểu hiện của tư tưởng gia trưởng đối với đạo đức gia đình hiện đại; làm rõ sự tác động của tư tưởng gia trưởng đến hệ giá trị đạo đức gia đình, như: sự bình đẳng, sẻ chia và trách nhiệm chung đối với các thành viên trong gia đình. Đồng thời, đề xuất những giải pháp cơ bản nhằm xây dựng một nền tảng đạo đức gia đình lành mạnh, phù hợp với nhu cầu của xã hội hiện đại.
2. Tư tưởng gia trưởng và đạo đức gia đình hiện đại
Gia trưởng, một khái niệm đã tồn tại từ xa xưa có gốc từ triết học Nho giáo, được xem như một biểu hiện của tư duy “trọng nam khinh nữ”. Gia trưởng (người gia trưởng) là một hệ tư tưởng, quan niệm hoặc hành vi đề cao vai trò, vị trí của người đàn ông trong gia đình và xã hội. Hệ tư tưởng này cho rằng, đàn ông là trụ cột, là người có quyền quyết định mọi việc và phụ nữ phải phụ thuộc, tuân theo đàn ông1.
Trong cuộc sống hiện đại, những giá trị đạo đức gia đình truyền thống phải thường xuyên được đánh giá nhìn nhận lại. Đạo đức gia phong thấm nhuần từ trong máu thịt của mỗi thành viên trong gia đình đôi khi phải đối mặt với những luồng tư tưởng mới. Trong đó, tư tưởng gia trưởng có sức ảnh hưởng sâu sắc đến hệ giá trị gia đình Việt Nam hiện nay. Tư tưởng gia trưởng trong gia đình được hiểu là tính chuyên quyền, độc đoán của người làm chủ về mặt kinh tế (người chồng, người cha) trong gia đình, dùng vị thế, quyền hạn của mình để áp đặt ý chí lên các thành viên trong gia đình.
Biểu hiện của tư tưởng gia trưởng đối với đạo đức gia đình hiện đại được thể hiện qua các quan niệm về hành vi, ứng xử phổ biến, như: tính ích kỷ, bảo thủ, không nhận lỗi mỗi khi làm việc sai lầm, thiếu tôn trọng các thành viên trong gia đình, có khuynh hướng sử dụng bạo lực, coi trọng con trai hơn con gái, ưu tiên nam giới trong mọi mặt, cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy (con cái phải tuyệt đối vâng lời cha mẹ, không có quyền tự quyết định), người đàn ông trong gia đình nắm quyền tuyệt đối từ tài chính, giáo dục các con cho đến tất cả các mối quan hệ khác trong xã hội.
Sự ra đời và củng cố của đạo đức gia đình hiện đại đã tô đậm thêm bức tranh đa chiều, điều này đặt ra nhiều câu hỏi về sự dung hòa, sự đối lập giữa cái cũ và cái mới trong một chỉnh thể. Đối lập với tư tưởng gia trưởng, đạo đức gia đình hiện đại phá vỡ sợi dây xiềng xích gia trưởng; nhấn mạnh các giá trị cốt lõi, nền tảng giữa các thành viên trong gia đình là phải bình đẳng, tôn trọng, chia sẻ mọi công việc, yêu thương, thấu hiểu, tự do cá nhân, nuôi dạy các con trong khuôn khổ đạo đức và trách nhiệm xã hội, cùng nhau xây dựng gia đình hạnh phúc, ấm no. Chính các giá trị này có mối quan hệ mật thiết với nhau thúc đẩy môi trường gia đình – nơi mà mọi người đều có cơ hội như nhau, đều có tiếng nói, được lắng nghe, được an ủi vỗ về và có cơ hội phát triển năng lực, phẩm chất của bản thân.
Như vậy, tư tưởng gia trưởng và đạo đức gia đình hiện đại có sự đối lập nhau. Tư tưởng gia trưởng mang tính khuôn mẫu, đề cao sự bất bình đẳng và phân cấp quyền lực, áp đặt giữa các thành viên trong gia đình thì đạo đức gia đình hiện đại lại tôn trọng lẫn nhau, bình đẳng giới và cùng nhau hợp tác công bằng. Sự mâu thuẫn cơ bản này thể hiện rõ trong tư tưởng gia trưởng có xu hướng hạn chế quyền tự chủ của mọi người đặc biệt là quyền của phụ nữ và trẻ em, trong khi đó đạo đức gia đình hiện đại lại hướng con người tới sự tự do, bình đẳng cho tất cả các thành viên trong gia đình để cùng phát triển.
3. Ảnh hưởng của tư tưởng gia trưởng đến đạo đức gia đình hiện đại
Xã hội ngày càng phát triển nhưng những tư tưởng gia trưởng vẫn còn tồn tại dai dẳng và đang gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực đến đời sống sinh hoạt của con người hiện đại.
Một là, trong quan hệ vợ – chồng. Tư tưởng gia trưởng thể hiện ở sự bất bình đẳng và thiếu tôn trọng lẫn nhau. Người chồng tự cho mình quyền quyết định mọi việc trong gia đình từ tài chính đến việc nuôi dạy các con mà không lắng nghe, tôn trọng ý kiến của người vợ, bắt mọi thành viên trong gia đình phải nghe theo mình. Vai trò của người vợ bị hạ thấp và chịu sự kiểm soát của người chồng, phải hy sinh quyền lợi của bản thân để làm theo yêu cầu của người chồng. Chính sự áp đặt, thiếu tôn trọng này đã làm xói mòn tình yêu thương, sự thuỷ chung, nảy sinh mâu thuẫn và bất mãn trong hôn nhân gia đình. Điều này không gắn được mọi người với nhau, mà tạo nên một môi trường ngột ngạt, mất đi sự bình đẳng giới. Mặt khác, tư tưởng gia trưởng là một trong những nguyên nhân sâu xa dẫn đến bạo lực gia đình cả về mặt thể chất và tinh thần. Khi người chồng gia trưởng, họ có khuynh hướng sử dụng bạo lực, buông những lời nói và hành vi áp đặt ý muốn của mình lên các thành viên trong gia đình. Gây tổn thương về mặt thể xác và tinh thần cho người vợ, để lại ấn tượng không tốt trong lòng các con. Tư tưởng gia trưởng tích tụ lâu dài gây ảnh hưởng nghiêm trọng trong mối quan hệ vợ – chồng, dẫn đến ly thân, ly tán, làm suy yếu nền tảng đạo đức gia đình. Khi đạo đức gia đình đổ vỡ, không còn sự tôn trọng, bình đẳng, yêu thương, chia sẻ thì gia đình sẽ khó trở thành tổ ấm, hạnh phúc cho mọi người.
Hai là, đối với quan hệ giữa cha mẹ và các con. Tư tưởng gia trưởng ảnh hưởng lớn đến cách thức cha mẹ dạy bảo các con để lại những hậu quả lâu dài đối với sự phát triển, phẩm chất, năng lực, nhân cách của trẻ. Nếu trong môi trường gia đình gia trưởng, cha mẹ (đặc biệt người cha thường có vai trò quyết định chính) thường có chiều hướng thiên vị, áp đặt quan điểm của mình lên các con mà không chịu lắng nghe hay tôn trọng ý kiến của con dẫn đến các con phải tuân theo khuôn mẫu, mọi ý kiến riêng đều bị gạt đi, không được phát triển tự do sáng tạo để phát triển bản thân.
Ngoài ra, xã hội hiện đại ngày nay đang trong quá trình hội nhập nhưng tư tưởng gia trưởng trọng nam khinh nữ như thiên vị con trai hơn con gái vẫn còn tồn tại trong một số gia đình gia trưởng. Điều này ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển tâm lý của các con. Con trai dễ hình thành tính độc đoán, thiếu trách nhiệm, ỷ lại, còn con gái thì thiếu tự tin và khả năng giải quyết vấn đề, cảm thấy không được coi trọng. Do đó, tạo ra khoảng cách giữa cha mẹ và các con, các con cảm thấy bị coi thường không được tôn trọng, không được thấu hiểu, bị tước đi quyền tự do để thể hiện bản thân và cản trở sự phát triển toàn diện của con trẻ. Những ảnh hưởng này gây ra hậu quả không tốt cho trẻ trong việc hình thành nhân cách, đạo đức, lối sống và khả năng tự lập của thế hệ trẻ tương lai, dẫn đến khó hòa nhập và thành công trong một xã hội hiện đại luôn biến đổi đòi hỏi phải linh hoạt và đổi mới thường xuyên.
Ba là, tư tưởng gia trưởng làm xói mòn những giá trị đạo đức cốt lõi gia đình vốn là nền tảng của một gia đình hạnh phúc, ấm no, lâu dài. Xã hội hiện đại đang phát triển mạnh mẽ cùng với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 thì bình đẳng là một trong những giá trị quan trọng nhất, nơi mà mọi người đều được tôn trọng, có quyền tự do phát triển bản thân. Tư tưởng gia trưởng duy trì một cấu trúc quyền lực không cân bằng nơi là người chồng, cha nắm giữ quyền lực tuyệt đối, nơi mà sự độc đoán và tập trung quyền lực thuộc một cá nhân, giảm đi sự chia sẻ công việc, trách nhiệm giữa các thành viên trong gia đình khiến cho mọi người cảm thấy áp lực, không được thấu hiểu cảm thông, không được công nhận.
Mặt khác, khi xã hội hiện đại phát triển, đòi hỏi các gia đình phải có sự linh hoạt và thích nghi để cùng nhau vượt qua mọi khó khăn thì tư tưởng gia trưởng lại duy trì những khuân mẫu cứng nhắc bắt các thành viên trong gia đình tuân theo. Làm cho đạo đức gia đình khó lòng thích nghi với những luồng gió mới tiến bộ của xã hội dẫn đến mâu thuẫn, xung đột, lạc hậu rất khó khăn để duy trì xây dựng một gia đình ổn định, hạnh phúc bền lâu.
4. Giải pháp và khuyến nghị
Những ảnh hưởng của tư tưởng gia trưởng ảnh hưởng sâu sắc đến nền đạo đức gia đình bền vững trong xã hội hiện đại. Do đó, cần có một chiến lược toàn diện, sâu rộng từ các cấp, các ngành, bao gồm: gia đình, nhà trường, xã hội và truyền thông với chính sách đồng bộ là điều cần thiết hơn bao giờ hết.
Thứ nhất, nâng cao nhận thức xã hội cho tất cả mọi người trong xã hội bằng việc đưa giáo dục về bình đẳng giới và giá trị gia đình hiện đại vào trong nhà trường ở mọi cấp độ từ mầm non đến đại học và sau đại học. Đồng thời, tích cực truyền bá về mô hình gia đình hạnh phúc, ấm no đối với mỗi người dân thông qua các hoạt động ngoại khóa, diễn đàn, hội thảo khoa học… để truyền tải những kiến thức này một cách gần gũi, sinh động, dễ hiểu, giúp mọi người vận dụng vào cuộc sống hàng ngày, nơi mà ông bà, cha mẹ mẫu mực là tấm gương đạo đức để con cháu noi theo.
Thứ hai, sự thay đổi phải bắt nguồn từ trong mỗi gia đình sẽ tạo nên sức mạnh cộng hưởng to lớn, nơi mà tổ ấm gia đình được xây dựng trên cơ sở bình đẳng tôn trọng lẫn nhau, cùng nhau chia sẻ là chìa khóa giải quyết mọi hiểu lầm, mọi mâu thuẫn, xây dựng mối quan hệ bền vững, hạnh phúc, dài lâu. Cha mẹ cần lắng nghe các con, khuyến khích con phát triển tự do theo sở thích của mình, không phân biệt nam hay nữ, tất cả các thành viên trong gia đình đều được đối xử công bằng, bình đẳng. Cùng nhau giao tiếp cởi mở, tự do bày tỏ quan điểm của mình để thấu hiểu nhau hơn sau những ngày mệt nhọc, gắn kết tình thân thì việc gì khó cũng sẽ thành công.
Thứ ba, vai trò của pháp luật và chính sách của Nhà nước trong việc đề ra các chế tài pháp lý vững chắc để bảo vệ giá trị đạo đức gia đình hiện đại. Nhà nước cần hoàn thiện các chính sách về bình đẳng giới, cần có những chế tài nghiêm minh răn đe mạnh mẽ đối với hành vi bạo lực gia đình. Ngoài ra, Nhà nước cũng cần có những chính sách thiết thực hơn nữa giúp phụ nữ và trẻ em có điều kiện phát triển tốt hơn, giúp phụ nữ và nam giới cân bằng giữa công việc gia đình và xã hội. Chẳng hạn như: có chính sách đối với người chồng khi vợ sinh con, chính sách về hỗ trợ phụ nữ tái hòa nhập công việc sau thời gian sinh nở… Đây là trách nhiệm của toàn xã hội đòi hỏi chúng ta chung tay chung sức, đoàn kết, thực hiện đồng bộ các giải pháp sẽ tạo nền tảng vững chắc cho một xã hội văn minh và một gia đình hạnh phúc, ấm no.
5. Kết luận
Đạo đức gia đình hiện nay đang có sự dịch chuyển mạnh mẽ nhưng tư tưởng gia trưởng vẫn còn tồn tại qua nhiều thế hệ đang đặt ra những thách thức không nhỏ đối với hệ giá trị đạo đức gia đình. Việc nhận thức rõ những ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng gia trưởng chính là điểm xuất phát cho sự thay đổi tích cực góp phần xây dựng xã hội văn minh, giàu đẹp, nơi mà mỗi gia đình là tổ ấm hạnh phúc dài lâu. Đây không phải là mục tiêu xa vời mà là một hành trình chung sức của tất cả mọi người, cùng nhau đoàn kết, nâng cao nhận thức, tuyên truyền bằng giáo dục để nuôi dưỡng những giá trị bình đẳng, tôn trọng, sẻ chia từ trong tổ ấm gia đình, hoàn thiện hệ thống pháp luật, từng bước tháo tư tưởng gia trưởng để xây dựng một xã hội công bằng, nhân văn, thịnh vượng.
Chú thích:
1. Gia trưởng là gì? Dấu hiệu nhận biết người gia trưởng biết? https://thuvienphapluat.vn/hoi-dap-phap-luat/83A0750-hd-gia-truong-la-gi-dau-hieu-nhan-biet-nguoi-gia-truong.html
Tài liệu tham khảo:
1. Nguyễn Quốc Khá (2018). Đề tài: Quan điểm về gia trưởng dưới góc nhìn của giới. Trường Đại học Khoa học Huế, khoa Lịch sử.
2. Hoàng Thị Bích Toàn (2024). Phạm trù “Hiếu”, “Đễ” trong Nho giáo và ý nghĩa đối với việc xây dựng hệ giá trị gia đình ở Việt Nam hiện nay. Luận án Tiến sĩ Triết học: 9.22.90.01. http://emiclib.com/Item/ItemDetail/1838544.
3. Lê Ngọc Văn (2016). Hệ tư tưởng gia trưởng và sự biến đổi của gia đình Việt Nam hiện đại. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật.
4. Một số giải pháp phát huy mặt tích cực của phạm trù “hiếu, đễ” đối với việc xây dựng hệ giá trị gia đình ở Việt Nam hiện nay. https://www.quanlynhanuoc.vn/2023/12/25/mot-so-giai-phap-phat-huy-mat-tich-cuc-cua-pham-tru-hieu-de-doi-voi-viec-xay-dung-he-gia-tri-gia-dinh-o-viet-nam-hien-nay.
5. Hệ giá trị quốc gia – từ góc nhìn của hệ giá trị gia đình truyền thống Việt Nam. https://www.quanlynhanuoc.vn/2023/01/20/he-gia-tri-quoc-gia-tu-goc-nhin-cua-he-gia-tri-gia-dinh-truyen-thong-viet-nam/
