Tự quản của cộng đồng dân cư trong xây dựng nông thôn mới vùng Tây Bắc

TS. Lê Đình Thảo
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

(Quanlynhanuoc.vn) – Xây dựng nông thôn mới cần có sự tham gia tích cực của cộng đồng dân cư, đây là nhân tố có ý nghĩa quyết định. Sự tham gia của cộng động dân cư có hai hình thức là tự quản và tham gia trên cơ sở có sự tổ chức, quản lý của chính quyền. Bài viết đề cập đến nội dung tự quản của cộng động dân cư, thực trạng tự quản của cộng đồng dân cư, các giải pháp phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư trong xây dựng nông thôn mới ở vùng Tây Bắc hiện nay.

Từ khóa: Xây dựng nông thôn mới; tự quản của cộng đồng dân cư; vùng Tây Bắc.

1. Đặt vấn đề

Xây dựng nông thôn mới gắn liền với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của Nhân dân, bảo đảm người dân thực sự có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Xây dựng nông thôn mới, đặc biệt là ở vùng Tây Bắc, bao gồm các tỉnh Lào Cai, Yên Bái (nay thuộc tỉnh Lào Cai), Điện Biên, Lai Châu, Sơn La và Hòa Bình (nay là thuộc tỉnh Phú Thọ) là quá trình khó khăn, phức tạp, đòi hỏi phải có sự tham gia tự quản của cộng động dân cư. Những năm qua, các cấp lãnh đạo, chính quyền vùng Tây Bắc rất quan tâm phát huy vai trò tự quản của công động dân cư và đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. 

2. Những nội dung tự quản của cộng đồng dân cư trong xây dựng nông thôn mới 

Xây dựng nông thôn mới là chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước. Xây dựng nông thôn mới bao gồm nhiều nội dung, trong đó có các nội dung về xây dựng, phát triển các công trình hạ tầng giao thông, thủy lợi, điện, nước, trường học, trạm y tế, nhà văn hóa; phát triển kinh tế – xã hội, giải quyết việc làm cho người dân, quan tâm bảo vệ môi trường, nâng cao đời sống của Nhân dân; phát triển văn hóa, giáo dục, y tế; đấu tranh khắc phục những tư tưởng, tâm lý, thói quen lỗi thời lạc hậu; đấu tranh phòng, chống các tệ nạn xã hội, bảo đảm an ninh, quốc phòng, trật tự an toàn xã hội.

Trong xây dựng, phát triển hạ tầng nông thôn, cộng đồng dân cư có thể tham gia tự quản thông qua việc đóng góp ngân sách, nhân lực, vật lực, vận động người dân, các hộ gia đình hiến đất để mở rộng đường giao thông, bảo vệ và khai thác, sử dụng có hiệu quả các công trình thủy lợi, mạng lưới điện, hệ thống cấp nước sạch, trường học, trạm y tế, nhà văn hóa… 

Trong xây dựng, phát triển kinh tế, cộng đồng dân cư có thể tham gia tự quản thông qua tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân, vận động người dân tích cực tham gia thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, của các cấp chính quyền địa phương về phát triển sản xuất, gắn phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường, chống biến đổi khí hậu, bảo đảm an toàn về lương thực, thực phẩm, phát triển nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa gắn với nhu cầu của thị trường, chế biến và bảo quản sản phẩm; liên kết, hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau trong phát triển sản xuất, ứng dụng khoa học – công nghệ, tiêu thụ sản phẩm…

Trong xây dựng, phát triển văn hóa – xã hội, cộng đồng dân cư có thể tham gia tự quản thông qua tuyên truyền, vận động người dân quan tâm giữ gìn và phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc, kế thừa, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại; khắc phục tư tưởng, tâm lý, thói quen lỗi thời lạc hậu; quan tâm học tập nâng cao trình độ, chăm lo đến việc học tập của con cháu; đấu tranh phòng, chống các tệ nạn xã hội, như: buôn bán và sử dụng ma túy, cờ bạc, nghiện rượu, bạo lực gia đình…

3. Thực trạng tự quản của cộng đồng dân cư trong xây dựng nông thôn mới vùng Tây Bắc

Hiện nay, Tây Bắc là vùng núi cao, địa hình chia cắt nhiều tầng trên nền địa chất, khí hậu phức tạp (khô hạn kéo dài nhưng cũng có thời kỳ sương muối, băng giá, mùa mưa thường có gió lốc, mưa đá, lũ ống, lũ quét); có đường biên giới tiếp giáp với Lào và Trung Quốc. Vùng Tây Bắc có nhiều dân tộc anh em sinh sống, trong đó chủ yếu là các dân tộc ít người. Kinh tế của Tây Bắc hiện nay chủ yếu vẫn là nông nghiệp, ngoài nông nghiệp còn có sự phát triển của một số ngành nghề thủ công nghiệp và du lịch. Có thể nói, kinh tế của Tây Bắc hiện nay “phát triển chậm, chưa tương xứng với tiềm năng; tốc độ tăng trưởng kinh tế của khu vực thấp nhất cả nước; tỷ lệ hộ nghèo vẫn còn ở mức cao”¹. Tây Bắc có văn hóa đa dạng, bên cạnh các giá trị văn hóa cần giữ gìn và phát huy, ở đây cũng có nhiều tư tưởng, tâm lý, thói quen lỗi thời lạc hậu cần khắc phục.

Với điều kiện tự nhiên, địa lý, khí hậu, trình độ phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội như đã nêu, xây dựng nông thôn mới ở Tây Bắc không tránh khỏi gặp nhiều khó khăn, trở ngại. Những năm qua, Đảng, Nhà nước, các cấp chính quyền địa phương vùng Tây Bắc đã quan tâm phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư trên tất cả các nội dung liên quan đến xây dựng nông thôn mới.

Một là, các mô hình tự quản của cộng đồng dân cư trong bảo vệ an ninh trật tự và phòng, chống các tệ nạn xã hội.

Tỉnh Lào Cai có mô hình: “Làng bản an ninh trật tự, an toàn xã hội”, “Thôn bản bình yên, gia đình hạnh phúc”, “Tổ liên gia tự quản”, “Dòng họ tự quản”, “Khu dân cư tự quản, đoàn kết, ấm no, hạnh phúc”, “Toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc”²… Yên Bái có mô hình: “Bóng điện an ninh”, “Tiếng kẻng an ninh”, “Dòng họ tự quản”, “Bản hạnh phúc”, “Liên gia tự quản”, “Tổ an ninh trật tự”, “Khu dân cư tự quản”… Điện Biên có mô hình: “Tổ tự quản đường biên, cột mốc”, “Tổ tự quản an ninh trật tự”³… Lai Châu có mô hình: “Dòng họ tự quản về an ninh trật tự” (dòng họ Lường ở Tân Uyên, dòng họ Lò ở Tam Đường)⁴… Sơn La có mô hình: “Tổ tự quản về an ninh trật tự”, “Nhóm liên gia tự quản”⁵… Hòa Bình (sáp nhập với tỉnh Phú Thọ thành tỉnh Phú Thọ) có mô hình: “Đoạn đường tự quản”, “Tổ liên gia tự quản”, “Dòng họ tự quản”, “Khu dân cư tự quản về an ninh trật tự”, “Chi hội Phụ nữ không có người thân vi phạm pháp luật và mắc các tệ nạn xã hội”⁶… 

Hai là, các mô hình tự quản của cộng đồng dân cư trong xây dựng, phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường.

Tỉnh Lào Cai có mô hình: “Khu dân cư tự quản, đoàn kết, ấm no, hạnh phúc”, “Dòng họ tự quản” (dòng họ Vàng ở huyện Bát Sát giúp nhau phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo)⁷… Điện Biên có mô hình: “Cổ phần tài chính tự quản” (hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau những lúc khó khăn và để phát triển kinh tế giữa các chị em trong nhóm); “Khu dân cư tự quản bảo vệ môi trường”, “Thanh niên xung kích, tình nguyện vì cuộc sống cộng đồng”, “Chủ nhật xanh”, “Xây dựng gia đình 5 không, 3 sạch”⁸… Tỉnh Phú Thọ (mới) có mô hình: “Liên gia tự quản để làm tốt nhiệm vụ phát triển kinh tế”, “Vay vốn không lãi”, “Khu dân cư chung tay giảm hộ nghèo bền vững”; “Dòng họ Quan Be tự quản” (hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau phát triển kinh tế)⁹.

Ba là, các mô hình tự quản của cộng đồng dân cư trong xây dựng, phát triển văn hóa, giáo dục.

Tỉnh Lào Cai có mô hình: “Dòng họ tự quản” (dòng họ Vàng) tuyên truyền, vận động các thành viên trong dòng họ xóa bỏ những hủ tục lạc hậu, giáo dục các thành viên tránh xa tệ nạn xã hội, động viên con cháu tích cực học tập¹⁰… và mô hình: “Tổ tự quản nếp sống văn minh” (tự quản xây dựng gia đình văn hóa, thôn văn hóa”… Lai Châu có mô hình “Dòng họ tự quản” giáo dục các thành viên trong dòng họ chấp hành pháp luật, các quy định của địa phương, không rơi vào tệ nạn xã hội, bài trừ các hủ tục lạc hậu, mê tín dị đoan, thực hiện nếp sống văn hóa mới¹¹… Sơn La có mô hình: “Nhóm liên gia tự quản khu dân cư văn hóa” giúp đỡ lẫn nhau trong xây dựng nông thôn mới, phát triển văn hóa thể thao, khuyến học¹²… tỉnh Phú Thọ (mới) có mô hình: “Dòng họ tự quản” (dòng họ Quan Be), các thành viên trong dòng họ giúp đỡ lẫn nhau trong phát triển kinh tế, giáo dục, động viên con cháu tích cực học tập, phấn đấu, tu dưỡng¹³…

Như vậy, những năm qua, các cấp ủy, chính quyền địa vùng Tây Bắc đã quan tâm xây dựng được nhiều mô hình tự quản của cộng đồng dân cư. Hoạt động của nhiều mô hình tự quản trong cộng đồng dân cư vùng Tây Bắc đã góp phần tích cực vào phát triển kinh tế, văn hóa – xã hội, giáo dục, bảo vệ môi trường, đấu tranh khắc phục tệ nạn xã hội, bài trừ các hủ tục lạc hậu, tăng cường an ninh, trật tự xã hội và do đó đã góp phần không nhỏ vào xây dựng nông thôn mới của các địa phương. Song bên cạnh mặt tích cực, hoạt động tự quản của cộng đồng dân cư vùng Tây Bắc cũng còn có những hạn chế: “nhiều khi còn mang tình hình thức”, “chưa xuất phát từ nhu cầu của động đồng”, “người dân tham gia còn khá thụ động, hiệu quả tự quản còn chưa tương xứng”, “chưa có sức lan tỏa, sức hút đối với Nhân dân tham gia”, “mang tính tự phát, người dân tham gia thiếu hiểu biết về pháp luật và dân chủ”¹⁴; chủ yếu dừng lại ở những nội dung liên quan đến bảo đảm an ninh, trật tự xã hội, bảo vệ cảnh quan môi trường, ít có những mô hình tự quản liên quan đến các nội dung về xây dựng, phát triển kinh tế, giáo dục.

3. Một số giải pháp phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư vùng Tây Bắc

Thứ nhất, phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư cần gắn với điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội của các địa phương.

Phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư trong việc phổ biến, tuyên truyền để cộng đồng dân cư hiểu các chính sách về: xóa đói giảm nghèo, vay vốn ưu đãi để phát triển chăn nuôi, trồng trọt, gắn với nhu cầu thị trường, bảo đảm an toàn lương thực, thực phẩm, bảo vệ môi trường. Người dân cũng cần có mô hình tự quản gắn với các lĩnh vực sản xuất cụ thể nhằm phổ biến, nắm bắt và tranh thủ các chính sách của Nhà nước để phát triển kinh tế. Gắn tự quản với các lĩnh vực sản xuất cụ thể là cơ sở giúp người dân có thể dễ dàng trao đổi, hợp tác, giúp đỡ lẫn nhau về lao động, khoa học, công nghệ, tiêu thụ sản phẩm.

Cùng với đó, các địa phương ở Tây Bắc rất cần có mô hình tự quản mà ở đó người dân tham gia tuyên truyền, vận động, giúp đỡ lẫn nhau trong học tập nâng cao trình độ, có hiểu biết về khoa học, công nghệ, quan tâm đến việc học tập của con cháu, bài trừ các hủ tục lạc hậu liên quan đến ma chay, cưới xin, đấu tranh với các tệ nạn xã hội. Nâng cao trình độ văn hóa, hiểu biết khoa học, khắc phục những hủ tục lạc hậu và các tệ nạn xã hội cũng là cơ sở giúp người dân tiết kiệm thời gian, sức lực, tiền bạc để phát triển sản xuất – nhân tố có ý nghĩa quyết định trong xây dựng nông thôn mới.

Với vùng Tây Bắc, để có tự quản trong sản xuất có thể xây dựng các tổ hay nhóm thanh niên tự quản, hộ gia đình tự quản… Tự quản trong xây dựng, phát triển văn hóa, giáo dục, bài trừ các hủ tục lạc hậu, tệ mê tín dị đoan, có thể xây dựng các mô hình dòng họ tự quản, nhóm liên gia tự quản… Với tự quản trong phát triển giáo dục có thể phát huy vai trò tự quản của các dòng họ, các nhóm hộ gia đình… Bên cạnh đó, cần xây dựng mô hình tự quản của những người di cư lao động đến các khu công nghiệp và các thành phố lớn, hoặc đi xuất khẩu lao động.

Thứ hai, quan tâm trợ giúp và tôn vinh người đứng đầu các tổ, nhóm tự quản.

Đứng đầu các tổ, nhóm tự quản là những người do chính cộng đồng dân cư lựa chọn, là những người có uy tín trong cộng đồng (trưởng họ, già làng, cán bộ nghỉ hưu, các cựu chiến binh…), hoặc phải là những người nổi trội trong nhận thức, trong làm ăn kinh tế, có gia đình văn hóa, ấm no, hạnh phúc, đi đầu trong mọi phong trào, dám hy sinh vì công việc chung. Người đứng đầu các tổ, nhóm tự quản cần được quan tâm trợ giúp về mặt nhận thức, trợ giúp trong xây dựng, phát triển kinh tế (trên cơ sở các quy định của chính sách, pháp luật), trợ giúp họ trở thành những điển hình tiên tiến trong các lĩnh vực để người dân và các hộ gia đình khác tin tưởng noi theo. Với những người đứng đầu các tổ, nhóm tự quản hoàn thành xuất sắc vai trò của họ, các cấp ủy, chính quyền địa phương cần phát hiện, ghi nhận và kịp thời có những hình thức tôn vinh xứng đáng.

Thứ ba, đề cao trách nhiệm người đứng đầu các cấp ủy.

Phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư cần có sự tham gia của cả hệ thống chính trị. Với vùng Tây Bắc, khi trình độ phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội còn nhiều hạn chế, dưới sự lãnh đạo của các cấp ủy, các tổ chức chính trị – xã hội cần quan tâm xây dựng các tổ, nhóm thanh niên tự quản, phụ nữ tự quản, cựu chiến binh tự quản, nông dân tự quản; hướng dẫn xây dựng các mô hình tự quản; đoàn viên, hội viên của các tổ chức chính trị – xã hội có thể là hạt nhân của các tổ, nhóm tự quản. Các tổ chức chính trị – xã hội có thể tham gia xây dựng, phát huy vai trò tự quản của các dòng họ, các nhóm liên gia, vì trong các dòng họ và trong các nhóm liên gia có các thành viên là đoàn viên, hội viên của các tổ chức chính trị – xã hội. Các tổ chức chính trị – xã hội cũng có thể tham gia xây dựng và phát huy vai trò tự quản của những tổ, nhóm gắn với các lĩnh vực sản xuất; các tổ, nhóm của những người di cư lao động đến các thành phố lớn và các khu công nghiệp, hoặc đi xuất khẩu lao động vì ở đó có các thành viên là đoàn viên, hội viên của các tổ chức chính trị – xã hội.

Đảng Cộng sản Việt Nam giữ vai trò lãnh đạo đối với Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị – xã hội. Song để phát huy vai trò lãnh đạo của các cấp ủy, tổ chức đảng đối với các tổ chức chính trị – xã hội, trên cơ sở đó phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư trong xây dựng nông thôn mới, cần đề cao trách nhiệm của người đứng đầu, gắn trách nhiệm của người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng với việc thực hiện các mục tiêu phát triển của địa phương. Trách nhiệm của cá nhân được đề cao là cơ sở, động lực giúp người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng quan tâm thực hiện một cách đầy đủ, nghiêm túc nguyên tắc tập trung dân chủ, nghiên cứu nắm vững chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước, tình hình cụ thể của địa phương, những vấn đề của thực tiễn đặt ra, trên cơ sở đó lãnh đạo các tổ chức chính trị – xã hội tích cực tham gia phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư.

4. Kết luận

Với các địa phương vùng Tây Bắc, phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư không dừng lại ở các nội dung về an ninh trật tự xã hội, bảo vệ biên giới, vệ sinh môi trường mà còn phải quan tâm đến tự quản trong phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục; tự quản đối với người dân di chuyển lao động đến các thành phố lớn và các khu công nghiệp, hoặc đi xuất khẩu lao động. Phát huy vai trò tự quản của cộng đồng dân cư đòi hỏi các địa phương phải quan tâm nâng cao nhận thức của người dân, phát huy vai trò của những người có uy tín, có khả năng dẫn dắt các tổ, nhóm tự quản, hỗ trợ họ về nhận thức, phát triển kinh tế, có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Các cấp ủy, tổ chức đảng, các tổ chức chính trị – xã hội, đặc biệt là người đứng đầu cần nêu cao tinh thần trách nhiệm, lãnh đạo các tổ chức chính trị – xã hội tích cực tham gia tuyền truyền, vận động, xây dựng và phát huy các mô hình tự quản trong cộng đồng dân cư.

Chú thích:

1. Kinh tế các tỉnh Tây Bắc: Nhiều chuyển biến tích cực nhưng vẫn chưa đạt kỳ vọng. https://thiennhienmoitruong.vn/kinh-te-cac-tinh-tay-bac-nhieu-chuyen-bien-tich-cuc-nhung-van-chua-dat-ky-vong.html

2. Chuyển biển tích cực từ mô hình tự quản. https://daidoanket.vn/chuyen-bien-tich-cuc-tu-nhung-mo-hinh-tu-quan-10308297.html

3. Nhân rộng các mô hình tự quản đường biên, cột mốc”. https://www.bienphong.com.vn/nhan-rong-cac-mo-hinh-tu-quan-duong-bien-cot-moc-post430076.html

4. Những dòng họ “tự quản” ở Lai Châu. https://baodantoc.vn/nhung-dong-ho-tu-quan-o-lai-chau-1680857789705.htm

5. Công an Sơn La duy trì, củng cố 17.429 nhóm liên gia tự quản. https://cand.com.vn/Hoat-dong-LL-CAND/cong-an-son-la-duy-tri-cung-co-17-429-nhom-lien-gia-tu-quan-i695209/

6. Xây dựng và nhân rộng tổ tự quản trong cộng đồng dân cư trên địa bàn tỉnh. https://www.hoabinh.gov.vn/tin-chi-tiet/-/bai-viet/xay-dung-va-nhan-rong-to-tu-quan-trong-cong-ong-dan-cu-tren-ia-ban-tinh-41541-1359.html

7. Dòng họ tự quản: Một mô hình, nhiều lợi ích. https://baodantoc.vn/dong-ho-tu-quan-mot-mo-hinh-nhieu-loi-ich-12040.htm

8. Mô hình: Cổ phần tài chính tự quản giúp phụ nữ dân tộc thiểu số ở Điện Biên phát triển kinh tế. https://hoilhpn.org.vn/tin-chi-tiet/-/chi-tiet/mo-hinh-co-phan-tai-chinh-tu-quan-giup-phu-nu-dan-toc-thieu-so-o-%C4%91ien-bien-phat-trien-kinh-te-23854-1104.html

9, 13. Đặc sắc mô hình tự quản Mường Vang. https://baodantoc.vn/dac-sac-mo-hinh-tu-quan-o-muong-vang-1717384449155.htm

10. Dòng họ tự quản: Một mô hình, nhiều lợi ích. https://baodantoc.vn/dong-ho-tu-quan-mot-mo-hinh-nhieu-loi-ich-12040.htm

11. Dòng họ Lường tự quản về an ninh trật tự. https://baolaichau.vn/cong-an/dong-ho-luong-tu-quan-ve-ninh-trat-tu

12. Nhân rộng mô hình: “Nhóm liên gia tự quản” tại Sơn La. https://cand.com.vn/Hoat-dong-LL-CAND/Nhan-rong-mo-hinh-nhom-lien-gia-tu-quan-tai-Son-La-i477997/

14. Vai trò của tự quản trong cộng đồng xã hội và một số giải pháp phát huy hiệu quả hoạt động của tự quản trong cộng đồng dân cư ở Việt Nam.https://dangcongsan.vn/mattrantq/Lists/XayDungDang/View_Detail.aspx?ItemID=2924

15. Ảnh hưởng của di cư lao động đối với đời sống xã hội. https://www.thinhvuongvietnam.com/Content/anh-huong-cua-di-cu-lao-dong-doi-voi-doi-song-xa-hoi-355123

Tài liệu tham khảo:

1. Bộ Nội vụ (2012). Thông tư số 04/2012/TT-BNV ngày 31/8/2012 hướng dẫn về tổ chức và hoạt động của thôn, tổ dân phố (sửa đổi, bổ sung tại Thông tư số 14/2018/TT-BNV ngày 03/12/2018 và Thông tư số 05/2022/TT-BNV ngày 23/5/2022). 

2. Một số vấn đề về mô hình tự quản trong cộng đồng dân cư. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/04/25/mot-so-van-de-ve-mo-hinh-tu-quan-trong-cong-dong-dan-cu/