TS. Phạm Hoàng Anh
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Lý luận về nhà nước trong các tác phẩm kinh điển của V.I.Lênin đã làm sáng tỏ tính quy luật trong sự sinh thành, vận động và phát triển, đưa ra những dự báo khoa học về xu hướng và điều kiện về sự tự tiêu vong của nhà nước trong tiến trình tới chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. Trong tình hình mới hiện nay, những lý luận này vẫn giữ nguyên giá trị khoa học, tính cách mạng và tính thời sự. Nắm vững thực chất và vận dụng tư tưởng của các tác phẩm là cơ sở vững chắc để xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Từ khóa: Lý luận về nhà nước; tác phẩm kinh điển; Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa; V.I.Lênin.
1. Đặt vấn đề
Nhà nước là hiện tượng chính trị, xã hội phức tạp. Đã có nhiều lý luận, học thuyết khác nhau về nhà nước, nhà nước pháp quyền. Mỗi lý luận có cách tiếp cận, sự luận giải khác nhau, thậm chí là trái ngược nhau về lập trường giai cấp; về thế giới quan, phương pháp luận. Trong lịch sử chỉ có tư tưởng các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác – Lênin về nhà nước mới thật sự cách mạng, khoa học. Trong bối cảnh hiện nay, vấn đề nhà nước luôn nổi lên hàng đầu trong cuộc đấu tranh tư tưởng, lý luận. Việc làm rõ vấn đề: Lý luận về nhà nước của chủ nghĩa Mác – Lênin nói chung và trong các tác phẩm kinh điển của V.I.Lênin nói riêng là hết sức cần thiết, cấp bách. Đây cũng là cơ sở để xem xét các vấn đề nhà nước pháp quyền nói chung, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam nói riêng.
2. Lý luận về nhà nước trong các tác phẩm kinh điển của V.I.Lênin
Tư tưởng về nhà nước được trình bày ở hầu hết các tác phẩm kinh điển, nhưng tập trung nhất ở tác phẩm “Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước” của Ph.Ăngghen và tác phẩm: “Nhà nước và cách mạng”; “Lý luận về nhà nước” của V.I.Lênin. Mỗi tác phẩm có sự luận giải khác nhau, nhưng thống nhất ở tư tưởng nhà nước mang bản chất giai cấp; nhà nước là công cụ bạo lực của giai cấp thống trị; nhà nước là “chuyên chính” của giai cấp này đối với giai cấp khác,… V.I.Lênin chỉ rõ: “Mác đã phát triển một cách triệt để học thuyết về đấu tranh giai cấp để đi đến học thuyết về chính quyền, học thuyết về nhà nước”1.
Tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” được viết vào tháng 10/1917, thời điểm mà công tác chuẩn bị cho nổ ra cách mạng, giành chính quyền, Nhà nước về tay giai cấp công nhân gần như đã hoàn tất và cận kề. Tuy nhiên, các thế lực thù địch, đặc biệt là bọn cơ hội, xét lại tập trung xuyên tạc lý luận về nhà nước của C.Mác và Ph.Ăngghen; chúng tiếp tục xuyên tạc tư tưởng về cách mạng bạo lực – quy luật phổ biến của mọi cuộc cách mạng và tung hô, cổ súy cho giành chính quyền bằng phương pháp “hòa bình”. Sự chống phá này dễ làm cho đảng viên, quần chúng lạc hướng nhận thức từ bỏ phương pháp bạo lực cách mạng trong đấu tranh giành chính quyền. Nếu không vạch rõ bản chất phản khoa học, phản động của các lý luận có tính cơ hội xét lại ấy thì khó có thể đưa cách mạng đi đến thắng lợi cuối cùng. Tình hình đó đã thúc bách V.I.Lênin bảo vệ, phát triển tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen và tác phẩm: “Nhà nước và cách mạng” đã kịp thời ra đời.
Một trong những nội dung then chốt trong tác phẩm của V.I.Lênin là về nhà nước gắn với đấu tranh giai cấp, cách mạng xã hội. Tư tưởng này có tính bao trùm, cơ bản và được trình bày có tính hệ thống rất cao. Tiêu biểu nhất là: phương pháp giải quyết vấn đề chính quyền nhà nước bằng cách mạng bạo lực – bạo lực cách mạng. V.I.Lênin nhắc lại luận điểm của C.Mác: “Tôi tuyên bố rằng cố gắng tiếp theo của cách mạng Pháp không phải là chuyển bộ máy quân phiệt – quan liêu từ tay nhóm người này sang tay nhóm người khác, như vẫn xảy ra từ trước tới nay, mà là đập tan bộ máy đó, và đó chính là điều kiện tiên quyết của mọi cuộc cách mạng nhân dân thực sự ở lục địa”2. Tư tưởng ấy được V.I.Lênin kế thừa và tiếp tục khẳng định: “Không có cách mạng bạo lực thì không thể thay nhà nước tư sản bằng nhà nước vô sản được”3.
Ở tác phẩm này, V.I.Lênin nhắc đi, nhắc lại nhiều lần những từ: “đập tan; phá hủy; thủ tiêu; tiêu diệt…”bộ máy nhà nước tư sản trong luận giải phương pháp cách mạng bạo lực để phê phán những quan điểm cơ hội, xét lại tuyên truyền cho luận điểm “chuyển giao” nhà nước. Qua đó, nâng cao nhận thức, củng cố tinh thần ý chí quyết tâm cho quần chúng nhân dân tiến hành cách mạng. Tinh thần này, được V.I.Lênin chỉ rõ: “Sự cần thiết phải giáo dục một cách có hệ thống cho quần chúng nhận thức được tư tưởng ấy, và chính tư tưởng ấy – tư tưởng cách mạng bạo lực – là nền móng của toàn bộ học thuyết của C.Mác và Ph.Ăngghen”4.
V.I.Lênin đã phát triển tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen về nhà nước của giai cấp vô sản đến sự hoàn thiện trong điều kiện mới. V.I.Lênin đã chứng minh, luận chứng có sức thuyết phục về quy luật hình thành, tồn tại và phát triển của nhà nước vô sản gắn và kết quả của đấu tranh giai cấp xuyên suốt lịch sử. V.I.Lênin đã tiếp nối tư tưởng của C.Mác và nêu rõ: “Chỉ người nào mở rộng việc thừa nhận đấu tranh giai cấp đến mức thừa nhận chuyên chính vô sản thì mới là người mác xít. Chính phải dùng viên đá thử vàng ấy mà thử thách sự hiểu biết thật sự và sự thừa nhận thật sự chủ nghĩa Mác”5.
V.I.Lênin cũng nhắc đi, nhắc lại nhiều lần và luận chứng về nhà nước tư sản không thể tiêu vong, đồng thời chứng minh chỉ có nhà nước vô sản mới là nhà nước tiêu vong. Qua đó, để đối lập và vạch rõ bản chất phản khoa học, phản động của những luận điểm cơ hội, xét lại. V.I.Lênin đã nói: “Theo Ph.Ăngghen thì nhà nước tư sản không “tiêu vong” nó bị giai cấp vô sản “thủ tiêu” trong cách mạng. Tiêu vong sau cách mạng ấy là nhà nước vô sản hay nhà nước “nửa nhà nước””6.
Nội dung tiêu biểu và có giá trị thiết thực nhất là tư tưởng về “pháp quyền” của nhà nước – nhà nước pháp quyền. Nội dung này được V.I.Lênin phát triển một cách điển hình trong các tác phẩm kinh điển của mình. V.I.Lênin chỉ rõ: “Và tuyệt nhiên không phải Mác đã tùy tiện luồn một mẩu pháp quyền “tư sản” vào chủ nghĩa cộng sản đâu, Mác chỉ ra điều không thể tránh được, về mặt kinh tế và chính trị, ở trong một xã hội thoát thai từ trong lòng chủ nghĩa tư bản mà ra”7.
Trong giai đoạn đầu của chủ nghĩa cộng sản, đặc biệt trong thời đại chuyên chính vô sản thì vẫn còn pháp quyền – nhà nước pháp quyền nhưng không có giai cấp tư sản. Nhà nước pháp quyền ấy là tất yếu vì còn cơ sở kinh tế, chính trị, xã hội, đặc biệt là còn diễn ra “phân phối theo lao động”. Trong đó, tư tưởng về pháp quyền trong nhà nước tư sản và pháp quyền trong nhà nước xã hội chủ nghĩa khác nhau (đối lập nhau) về bản chất, về xu hướng phát triển là căn cốt nhất trong tư tưởng của V.I.Lênin. Cùng là “pháp quyền”, nhưng ở hai nhà nước ấy trái ngược nhau về bản chất. Pháp quyền tư sản bảo vệ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất còn pháp quyền trong nhà nước xã hội chủ nghĩa từng bước tiến tới chuyển từ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất đến chế độ công hữu.
Vấn đề “dân chủ” trong nhà nước được V.I.Lênin đề cập nhiều và là đóng góp quan trọng. Theo V.I.Lênin, dân chủ có nhiều cách tiếp cận, đánh giá. Chế độ dân chủ trong nhà nước vô sản cũng diễn ra quá trình tiêu vong cùng với sự tiêu vong của nhà nước vô sản. V.I.Lênin nhắc lại tư tưởng của Ph.Ăngghen: “Ph.Ăngghen nói đến “sự biến dần” và “sự tiêu vong” của chế độ dân chủ. Mới nghe qua, điều đó tựa hồ rất lạ. Nhưng điều đó chỉ “không thể hiểu được” đối với những ai không nghĩ đến sự thật sau đây: chế độ dân chủ cũng là nhà nước, do đó, nhà nước mất đi thì chế độ dân chủ cũng mất theo”8. Đập tan nhà nước tư sản cũng có nghĩa thay thế chế độ dân chủ tư sản và thiết lập chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa. Bản chất chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa là quyền lực thuộc về Nhân dân, dân chủ đối với đại đa số. Nó trái ngược với dân chủ tư sản chỉ mang lại dân chủ cho thiểu số.
3. Ý nghĩa tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước trong các tác phẩm kinh điển đối với xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước trong các tác phẩm kinh điển có giá trị to lớn cả lý luận và thực tiễn. Sự ra đời của tư tưởng trong các tác phẩm kinh điển đã đóng góp to lớn vào bảo vệ, phát triển lý luận của C.Mác và Ph.Ăngghen về nhà nước trong thời đại đế quốc chủ nghĩa. Bên cạnh đó, đưa lý luận của C.Mác và Ph.Ăngghen về nhà nước đến sự hoàn thiện và có sức sống trong thời đại mới. Tư tưởng đó đã giải đáp được những thách đố của lịch sử lúc bấy giờ một cách xuất sắc và trên thực tế, đã đánh bại những quan điểm của chủ nghĩa cơ hội, xét lại; đồng thời bảo vệ, phát triển bản chất cách mạng khoa học tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen lên đến đỉnh cao.
Tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước trong các tác phẩm kinh điển có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc; định hướng tư tưởng cho đội ngũ đảng viên và quần chúng nhân dân đưa cách mạng đến thắng lợi hoàn toàn. Thắng lợi của cách mạng tháng Mười Nga năm 1917 là hiện thực hóa tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen, V.I.Lênin trên thực tiễn sinh động; đồng thời, mở ra thời đại đập tan, thủ tiêu, tiêu diệt, phá hủy… nhà nước tư sản bằng cách mạng bạo lực trên toàn thế giới.
Tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước trong các tác phẩm kinh điển còn nguyên giá trị, ý nghĩa trong thời đại ngày nay. Ở nước ta, quan điểm của Đảng về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa được khởi xướng lần đầu tiên vào Đại hội giữa nhiệm kỳ (khóa VII) và đến nay, Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã thể hiện rõ vai trò to lớn, tính ưu việt đối với sự nghiệp đổi mới của đất nước, là một minh chứng cho tính tất yếu, sự phù hợp với quy luật lịch sử.
Giá trị tư tưởng của V.I.Lênin về nhà nước là cơ sở cho nguyên tắc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa phải bám sát nội dung về bản chất giai cấp của nhà nước; về chế độ nhà nước – chế độ dân chủ. Từ sự bám sát ấy cụ thể hóa vào hoàn thiện nguyên tắc, cơ chế hoạt động của Nhà nước và cơ chế bảo đảm cho Nhân dân thực hiện quyền làm chủ – tất cả quyền lực thuộc về Nhân dân. Vận dụng vào làm rõ và thực hiện tư tưởng về: Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo; quyền lực thống nhất thuộc về Nhân dân; thượng tôn pháp luật; thực hiện dân chủ rộng rãi… Những nội dung ấy có tính nguyên tắc “bất biến” làm cơ sở cho triển khai các mặt đổi mới khác; đồng thời, phê phán những quan điểm sai trái, phản động hiện nay. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng xác định: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị”9.
Giá trị tư tưởng của V.I.Lênin về một nền dân chủ chỉ có cơ quan “đại diện” quyền lực cho Nhân dân, không có cơ quan “đại nghị” như trong chế độ dân chủ tư sản. Tư tưởng ấy là cơ sở cho định hướng xây dựng, hoàn thiện các cơ quan lập pháp tư pháp và hành pháp phù hợp với lịch sử, truyền thống dân tộc Việt Nam và thực sự là cơ quan “đại diện” không bị trượt vào kiểu cơ quan “đại nghị” như trong chế độ dân chủ tư sản.
V.I.Lênin chỉ rõ: “Chúng ta không thể quan niệm một nền dân chủ, dầu là một nền dân chủ vô sản mà lại không có cơ quan đại diện; nhưng chúng ta có thể và phải quan niệm một nền dân chủ không có chế độ đại nghị”10. Quá trình vận dụng, kiên quyết không chấp nhận tam quyền phân lập như trong nhà nước pháp quyền tư sản. Tam quyền phân lập là cơ cấu của nhà nước, của chế độ dân chủ có cơ quan “đại nghị”. Cùng là dân chủ trong nhà nước pháp quyền, nhưng ở chế độ dân chủ đại nghị thì: “Cứ mấy năm lại một lần quyết định xem người nào trong giai cấp thống trị sẽ chà đạp và đè nén nhân dân trong nghị viện, đó là thực chất chế độ đại nghị tư sản…”11.
Trong chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền lực thuộc về Nhân dân, Nhà nước chỉ là cơ quan “đại diện”. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng xác định: “Xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong sạch, vững mạnh, tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, vì Nhân dân phục vụ và vì sự phát triển của đất nước”12.
Tư tưởng của V.I.Lênin về: “Nếu hết thảy mọi người đều thật sự tham gia quản lý nhà nước thì chủ nghĩa tư bản không thể đứng vững được nữa”13 càng thể hiện giá trị to lớn ở nước ta hiện nay. Tư tưởng của V.I.Lênin quy định quá trình vận dụng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam phải phát huy dân chủ trong đấu tranh khắc phục suy thoái tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống và “tự diễn biến”; “tự chuyển hóa” nội bộ và các quan điểm sai trái trong diễn biến hòa bình hiện nay.
Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là quá trình khó khăn, phức tạp, không chỉ chống lại sự chống phá của các thế lực thù địch, mà cả khắc phục tình trạng suy thoái…, “tự diễn biến”; “tự chuyển hóa” trong nội bộ hiện nay. Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) chỉ ra 27 biểu hiện suy thoái là sự cảnh báo về nguy cơ đối với xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Những biểu hiện này được hiểu là “giặc nội xâm” và cũng là dấu hiệu ban đầu của suy giảm, biến dạng nhà nước với tính cách là cơ quan “đại diện” cho quyền lực của Nhân dân.
Ngoài ra, thứ “giặc ngoại xâm” trong diễn biến hòa bình cũng làm cho quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam có nguy cơ trượt quỹ đạo của cơ quan “đại nghị” như trong nhà nước tư sản. Biện pháp ưu việt, hữu hiệu là phát huy dân chủ, đưa Nhân dân tham gia vào quá trình quản lý nhà nước thì những nguy cơ trên hoàn toàn có thể khắc phục một cách hiệu quả, vững chắc, đúng như lời chỉ dẫn của V.I.Lênin.
3. Kết luận
Những tư tưởng của V.I.Lênin không những đã khôi phục những luận điểm của học thuyết Mác về Nhà nước mà còn phát triển sáng tạo những quan điểm của C.Mác và Ph.Ăngghen về Nhà nước trong điều kiện mới. Từ khi ra đời đến nay, mặc dù thế giới đã trải qua nhiều biến đổi phức tạp, song những luận điểm của V.I.Lênin về Nhà nước trong các tác phẩm kinh điển vẫn tỏ rõ sức sống mạnh mẽ, tiếp tục soi sáng cho thực tiễn xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
Sự nghiệp đổi mới cũng như xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam còn phải đối mặt với những khó khăn, thách thức lớn. Quan điểm của Đảng về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng sẽ có những bổ sung, hoàn thiện. Tuy nhiên, sự trung thành tuyệt đối đối với thế giới quan, phương pháp luận và nội dung về tính quy luật phát triển Nhà nước của các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác – Lênin vẫn là điều kiện tiên quyết bảo đảm cho xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Những định hướng đó luôn mở ra hướng nghiên cứu, vận dụng xuyên suốt, không có giới hạn đúng như tinh thần biện chứng duy vật của lý luận về Nhà nước.
Chú thích:
1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 13. V.I.Lênin toàn tập (2005). Tập 33. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 32, 28, 27 – 28, 42, 23, 122, 23 – 24, 59, 56 – 57, 123.
2. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập (1997). Tập 33. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 280.
9, 12. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 174, 118.
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2022). Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 về tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới.
2. Chỉ dẫn của V.I.Lênin về Nhà nước trong tác phẩm Nhà nước và cách mạng và sự vận dụng của Đảng ta trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. https://lyluanchinhtri.vn/chi-dan-cua-v-i-lenin-ve-nha-nuoc-trong-tac-pham-nha-nuoc-va-cach-mang-va-su-van-dung-cua-dang-ta-trong-xay-dung-nha-nuoc-phap-quyen-xa-hoi-chu-nghia-viet-nam-3226.html, ngày 16/11/2023.
3. Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. https://www.tapchicongsan.org.vn/media-story/-/asset_publisher/V8hhp4dK31Gf/content/mot-so-van-de-ly-luan-va-thuc-tien-ve-chu-nghia-xa-hoi-va-con-duong-di-len-chu-nghia-xa-hoi-o-viet-nam, ngày 16/5/2021.
4. Vận dụng những quan điểm cơ bản của V.I.Lênin về nhà nước vào xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. https://www.quanlynhanuoc.vn/2025/03/25/van-dung-nhung-quan-diem-co-ban-cua-v-i-lenin-ve-nha-nuoc-vao-xay-dung-nha-nuoc-phap-quyen-xa-hoi-chu-nghia, ngày 25/3/2025.
5. Vận dụng tư tưởng của V.I.Lênin trong tác phẩm: “Nhà nước và cách mạng” vào quá trình xây dựng, hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/09/05/van-dung-tu-tuong-cua-v-i-lenin-trong-tac-pham-nha-nuoc-va-cach-mang-vao-qua-trinh-xay-dung-hoan-thien-nha-nuoc-phap-quyen-xa-hoi-chu-nghia-o-viet-nam/,ngày 05/9/2024.
