PGS.TS. Hoàng Hùng Hải
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Sau cách mạng tháng Tám thành công, Đảng, Nhà nước và toàn dân cùng chung tay xây Nhà nước kiểu mới, do Nhân dân làm chủ. Từ đó đến nay, Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam tiếp tục được xây dựng và hoàn thiện, thể hiện tất cả quyền lực thuộc Nhân dân, bảo đảm ngày càng tốt hơn quyền con người, quyền công dân.
Từ khóa: Cách mạng tháng Tám, Hiến pháp, quyền con người, quyền công dân, Nhà nước pháp quyền.
1. Cách mạng tháng Tám – bước khởi đầu xây dựng Nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân
Cách đây tám mươi năm, một sự kiện lịch sử trọng đại diễn ra đặt nền móng cho sự phát triển trường tồn của dân tộc Việt Nam – Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời. Ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á, đánh dấu một bước ngoặt trong tiến trình phát triển của dân tộc Việt Nam. Nó vĩ đại ở chỗ không những vĩnh viễn xóa đi chế độ thực dân, phong kiến suốt chặng đường dài gây ra bao tang tóc, đau thương cho Nhân dân Việt Nam mà còn mở ra một chặng đường mới cho cách mạng Việt Nam, đặt nền móng để từ đây tiến hành xây dựng Nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân, trong đó người dân được làm chủ vận mệnh của mình, của đất nước và vươn lên dựng xây cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc.
Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9 còn là bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử dân tộc, bởi từ đây, mở ra một kỷ nguyên mới – kỷ nguyên của độc lập dân tộc, toàn dân xây dựng cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, mặc dù còn gặp muôn vàn trở ngại bởi các thế lực ngoại xâm và đây cũng có thể coi là là kỷ nguyên khởi đầu của tiến trình cách mạng Việt Nam để kế thừa những thành quả đó, ngày nay, dưới sự lãnh đạo của Đảng, toàn thể Nhân dân Việt Nam đang nỗ lực phấn đấu bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, đưa đất nước phát triển mạnh mẽ, hùng cường.
Trước Cách mạng tháng Tám, “nhiều lần đồng bào ta nổi lên chống giặc Pháp. Nhưng đến tháng Tám năm 1945, vì đồng bào ta từ già đến trẻ đều đoàn kết thành một khối, cho nên Cách mạng đã thành công. Đuổi hết giặc thực dân, đánh đổ bọn vua chúa, lập nên nước Việt Nam độc lập, dân chủ cộng hòa. Nhân dân đều được hạnh phúc”1.
Ngay sau Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, trong Nhà nước đó, tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về Nhân dân, khát vọng bao đời của Nhân dân ta trở thành hiện thực, Nhân dân là người chủ thực sự của đất nước. Đây là nguyên lý cốt lõi của Nhà nước pháp quyền của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân, mà từ đó đến nay, Đảng, Nhà nước và toàn thể Nhân dân Việt Nam thống nhất, đồng lòng xây dựng. Để xây dựng Nhà nước mới, công việc cấp bách, quan trọng hàng đầu là lập nên chính quyền do chính người dân thông qua lá phiếu bầu nên. Bởi vậy, không lâu sau ngày tuyên bố Độc lập ngày 2/9/1945, cuộc tổng tuyển cử đầu tiên được tổ chức vào ngày 6/01/1946. Qua đó: “Nhân dân lao động đã bầu ra Quốc hội, bắt đầu xây dựng chính quyền nhân dân và thi hành nhiều biện pháp để xóa bỏ mau chóng nạn mù chữ và sự dốt nát do nền thống trị thực dân để lại”2. Đây là biểu hiện rõ nét và dường như cũng là công việc khởi đầu của việc thực thi chủ quyền Nhân dân.
Trong hoàn cảnh hết sức khó khăn, công việc bề bộn của chính quyền mới nhưng tinh thần thông tuệ, ý chí vì dân, vì nước, người đứng đầu Nhà nước – Chủ tịch Hồ Chí Minh đã cấp tốc đặt ra nhiệm vụ xây dựng Hiến pháp, văn kiện pháp lý nền tảng để xây dựng Nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân, đặt cơ sở pháp quyền trong quản lý nhà nước. Chủ tịch Hồ Chí Minh, khẳng định: “Trước chúng ta đã bị chế độ quân chủ chuyên chế cai trị, rồi đến chế độ thực dân không kém phần chuyên chế, nên nước ta không có Hiến pháp. Nhân dân ta không được hưởng quyền tự do dân chủ. Chúng ta phải có một Hiến pháp dân chủ”3. Hiến pháp năm 1946, Hiến pháp đầu tiên của Việt Nam, đạo luật gốc ra đời trên cơ sở 3 nguyên tắc: (1) Đoàn kết toàn dân, không phân biệt giống nòi, gái trai, giai cấp, tôn giáo; (2) Bảo đảm các quyền tự do dân chủ; thực hiện chính quyền mạnh mẽ và sáng suốt của nhân dân.
Với những nguyên tắc này, Chương 2 Hiến pháp, văn kiện pháp lý quan trọng hàng đầu khẳng định chủ quyền Nhân dân và trong đó ghi nhận các quyền cơ bản của công dân; đồng thời, quy định tổ chức và hoạt động của các cơ quan nhà nước trên tinh thần dân chủ, phụng sự Nhân dân.
2. Kế thừa và phát triển thành quả xây dựng Nhà nước
Từ đó đến nay, trên cơ sở Hiến pháp năm 1946, chúng ta tiếp tục xây dựng nền tảng pháp lý và thể chế vững mạnh. Qua các bản Hiến pháp sau (1959, 1980, 1992, và 2013), hệ thống pháp luật ngày càng được hoàn thiện, bảo đảm tính hợp hiến, hợp pháp, đồng bộ và khả thi. Kế thừa và phát triển tư tưởng về quyền con người trong các bản Hiến pháp trước, Hiến pháp năm 2013 thể hiện rõ nét tư tưởng tôn trọng, bảo vệ và thúc đẩy thực hiện quyền con người trong hầu hết toàn bộ nội dung của Hiến pháp, từ việc dành hẳn Chương 2 đặt ở vị trí trang trọng của Hiến pháp (trước đó, Hiến pháp năm 1992 chương về quyền con người, quyền công dân là chương thứ 5 của Hiến pháp) quy định về quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, đến các quy định về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan trong bộ máy nhà nước. Quyền con người, quyền công dân tiếp tục được củng cố, mở rộng, phát triển trong tiến trình lập Hiến, lập pháp Việt Nam.
Với chặng đường lịch sử tám mươi năm, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã không ngừng đổi mới tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước theo hướng tinh gọn, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả, đẩy mạnh cải cách hành chính, cải cách tư pháp.
Quốc hội ngày càng phát huy vai trò là cơ quan đại biểu cao nhất của Nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền lập hiến, quyền lập pháp, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước và giám sát tối cao đối với hoạt động của Nhà nước. Ủy ban Thường vụ Quốc hội giải tán Hội đồng nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương trong trường hợp Hội đồng nhân dân đó làm thiệt hại nghiêm trọng đến lợi ích của Nhân dân.
Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền hành pháp, không ngừng đổi mới tổ chức, hoạt động cùng với đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, tinh giản bộ máy, xây dựng chính quyền địa phương hai cấp nhằm phục vụ Nhân dân được tốt hơn.
Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, tích cực và đóng vai trò trung tâm trong đẩy mạnh cải cách tư pháp.
Viện kiểm sát nhân dân thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp, có nhiệm vụ bảo vệ pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, góp phần bảo đảm pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất.
Việt Nam tiếp tục đẩy mạnh hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa – một mô hình nhà nước hiện đại, dân chủ, thượng tôn pháp luật, bảo đảm quyền lực nhà nước được phân công rành mạch, kiểm soát chặt chẽ, tất cả quyền lực nhà nước thuộc Nhân dân. Hiến pháp năm 2013 khẳng định, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức.
Trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, quyền con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực để xây dựng và phát triển đất nước, Hiến pháp năm 2013, khẳng định: Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa – xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật. Đồng thời, Việt Nam tích cực, chủ động tham gia các cơ chế quốc tế trong bảo đảm, thúc đẩy quyền con người cùng với việc đẩy mạnh các chương trình quốc gia về bình đẳng giới, xóa đói, giảm nghèo, phát triển y tế, giáo dục và an sinh xã hội, góp phần nâng cao chất lượng sống, đời sống vật chất và tinh thần của người dân, phát huy tinh thần người dân được làm tất cả những gì pháp luật không cấm.
Tạo cơ sở vững chắc cho việc đẩy nhanh cuộc cách mạng về tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị, Đảng Cộng sản Việt Nam đã ban hành các văn bản quan trọng tạo thành “Bộ tứ trụ cột” để nâng cao hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả của bộ máy nhà nước nhằm phát huy mọi nguồn lực phục vụ Nhân dân được tốt hơn. Đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định: “Đến thời điểm hiện nay có thể gọi bốn Nghị quyết trên là “Bộ tứ trụ cột” để giúp chúng ta cất cánh. Vì vậy, tôi kêu gọi toàn hệ thống chính trị, toàn Đảng, toàn dân và toàn quân hãy chung tay, đồng lòng, vượt qua mọi khó khăn, biến khát vọng thành hành động, biến tiềm năng thành sức mạnh thực tế, để cùng nhau đưa đất nước ta bước vào kỷ nguyên mới – kỷ nguyên phát triển, thịnh vượng, hùng cường của dân tộc Việt Nam”4.
Đảng, Nhà nước tạo điều kiện, cơ chế để Nhân dân tham gia quản lý nhà nước, góp ý kiến vào quá trình xây dựng, thực thi chính sách, pháp luật, quyết định những vấn đề lớn và quan trọng của đất nước. Đồng thời, Hiến pháp năm 2013 nhấn mạnh: Các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức, viên chức phải tôn trọng Nhân dân, tận tụy phục vụ Nhân dân, liên hệ chặt chẽ với Nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của Nhân dân; kiên quyết đấu tranh chống tham nhũng, lãng phí và mọi biểu hiện quan liêu, hách dịch, cửa quyền.
Đi lên chủ nghĩa xã hội là khát vọng của nhân dân ta, là sự lựa chọn đúng đắn của Đảng cộng sản Việt Nam và chủ tịch Hồ Chí Minh, phù hợp với xu thế phát triển của lịch sử.
Bên cạnh những thành tựu, mặt tích cực là cơ bản, chúng ta cũng còn không ít khuyết điểm, hạn chế và đang phải đối mặt với những thách thức mới trong quá trình phát triển đất nước. Việc thể chế chưa hoàn thiện đang tạo ra điểm nghẽn cản trở sự phát triển của đất nước. Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa còn một số mặt hạn chế, bất cập. Sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp có mặt chưa cụ thể, thiếu chặt chẽ; hiệu quả kiểm soát quyền lực chưa cao.
Hệ thống pháp luật chưa đồng bộ, có mặt chưa phù hợp với thực tiễn, chưa tạo ra động lực quan trọng góp phần bảo vệ quyền con người, quyền công dân, đưa đất nước phát triển. Tổ chức thực hiện pháp luật có mặt còn chưa tốt. Cải cách hành chính, tư pháp còn những vướng mắc, ảnh hưởng đến tiến độ, hiệu quả. Hoạt động giám sát, phản biện xã hội, bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của các tổ chức chưa được phát huy mạnh mẽ, chất lượng chưa cao. Quyền làm chủ của Nhân dân chưa được thể chế hóa đầy đủ để Nhân dân tích cực tham gia quản lý, giám sát Nhà nước, xã hội.
3. Định hướng tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước
Cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, khẳng định: “Con người giữ vị trí trung tâm trong chiến lược phát triển; phát triển văn hóa, xây dựng con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của công cuộc đổi mới”5. Chúng ta đang nỗ lực phấn đấu vượt qua khó khăn, thách thức, thực hiện thắng lợi các mục tiêu phát triển đất nước, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam với những định hướng cơ bản sau:
Một là, xây dựng và hoàn thiện hệ thống lý luận về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật và cơ chế tổ chức thực hiện pháp luật công minh, nhất quán, kịp thời, hiệu quả.
Hai là, thượng tôn pháp luật, tôn trọng, bảo đảm và thực hiện quyền con người, quyền công dân trong tổ chức và thực thi quyền lực Nhà nước.
Ba là, tiếp tục đổi mới tổ chức và nâng cao chất lượng hoạt động của Quốc hội. Xây dựng Quốc hội thực sự là cơ quan đại biểu cao nhất của Nhân dân, đại diện cho ý chí, nguyện vọng của Nhân dân; phát huy tính dân chủ, pháp quyền, hiện đại, chuyên nghiệp, khoa học, công khai, minh bạch, hiệu lực, hiệu quả trong tổ chức và hoạt động của Quốc hội.
Bốn là, tiếp tục đẩy nhanh cải cách hành chính, đổi mới quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả, nâng cao tính minh bạch, trách nhiệm giải trình; nâng cao chất lượng phục vụ người dân, hiệu quả hoạt động của chính quyền địa phương hai cấp, bảo đảm gần dân, sát dân, phục vụ Nhân dân.
Các chủ trương như “xây dựng nền hành chính phục vụ”, “chính phủ điện tử”, “chính phủ số” đang từng bước đưa quản trị quốc gia tiệm cận với các chuẩn mực quốc tế.
Năm là, tiếp tục xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân, bảo vệ công lý, quyền con người, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân; phát triển hệ thống dịch vụ pháp lý, các thiết chế giải quyết tranh chấp ngoài Tòa án, nâng cao hiệu quả của hệ thống bổ trợ tư pháp.
4. Kết luận
Tám mươi năm xây dựng Nhà nước kiểu mới ở Việt Nam là một hành trình đầy khó khăn nhưng giàu ý nghĩa, để đến bây giờ “Đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay”6.Thành tựu đạt được trong tiến trình xây dựng và phát triển đất nước tám mươi năm qua là minh chứng hùng hồn cho con đường phát triển đúng đắn của cách mạng Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng và chung sức đồng lòng của toàn thể Nhân dân Việt Nam. Trong thời gian tới, tiếp tục đổi mới, nâng cao hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả của bộ máy nhà nước, bảo đảm quyền con người, quyền công dân và hội nhập quốc tế là yêu cầu cấp thiết nhằm đưa đất nước phát triển nhanh, bền vững, hiện thực hóa mục tiêu đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam.
Chú thích:
1. Hồ Chí Minh Toàn tập (2011). Tập 6. H. NXB. Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 182.
2. Hồ Chí Minh Toàn tập (2011). Tập 10. H. NXB. Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 108.
3. Hồ Chí Minh Toàn tập (2011). Tập 4. H. NXB. Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 8.
4. Tổng Bí thư Tô Lâm: Bốn Nghị quyết đột phá là bộ tứ trụ cột đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới. https://baochinhphu.vn/tong-bi-thu-to-lam-bon-nghi-quyet-dot-pha-la-bo-tu-tru-cot-dua-dat-nuoc-buoc-vao-ky-nguyen-moi-102250518122030271.htm, ngày 30/7/2025.
5. Nguyễn Phú Trọng (2022). Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. H.NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 93.
6. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB. Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 25.
