ThS. Phạm Tuấn Hòa
Học viện Ngân hàng
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, năng lực liên văn hóa trở thành yêu cầu tất yếu đối với công dân thế kỷ XXI. Song song với đó, công nghệ số đang làm thay đổi căn bản cách con người học tập, giao tiếp và kiến tạo giá trị. Bài viết phân tích mối quan hệ giữa công nghệ số và giáo dục giá trị liên văn hóa (intercultural values), từ đó, đề xuất định hướng phát triển phù hợp cho giáo dục ở Việt Nam hiện nay.
Từ khóa: Công nghệ số; giáo dục; giá trị liên văn hóa; năng lực số.
1. Đặt vấn đề
Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế đã tạo ra môi trường đa dạng văn hóa chưa từng có trong lịch sử nhân loại. Con người hiện nay thường xuyên làm việc, học tập và sinh sống trong bối cảnh giao thoa văn hóa. Điều này đòi hỏi sự phát triển của năng lực liên văn hóa – khả năng hiểu, tôn trọng và ứng xử phù hợp trước sự khác biệt văn hóa. Trong khi đó, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số đã mở ra không gian mới cho việc tiếp cận tri thức, giao lưu và hợp tác. Internet, mạng xã hội, trí tuệ nhân tạo (AI), thực tế ảo và các nền tảng trực tuyến đang tạo điều kiện để con người kết nối toàn cầu. Công nghệ không chỉ là công cụ hỗ trợ học tập mà còn là môi trường định hình các giá trị mới, trong đó có giá trị liên văn hóa.Chính vì vậy, việc nghiên cứu mối quan hệ giữa công nghệ số và giáo dục giá trị liên văn hóa là cần thiết để tìm ra giải pháp phát triển nguồn nhân lực toàn cầu trong kỷ nguyên số.
2. Những nội dung về giáo dục giá trị liên văn hóa
(1) Khái niệm.
Giáo dục giá trị liên văn hóa là một phương pháp sư phạm vượt ra khỏi ranh giới lớp học và đi sâu vào cốt lõi của sự chung sống giữa con người. Đó là một quá trình năng động và mang tính chuyển đổi, giúp chúng ta khám phá, thấu hiểu và trân trọng những nền văn hóa đa dạng cùng tồn tại trong thế giới toàn cầu hóa, hướng đến sự đồng cảm, cởi mở và chấp nhận sự đa dạng. Giáo dục giá trị liên văn hóa không chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu các nền văn hóa khác nhau mà còn là một khuôn khổ sư phạm bảo đảm sự đa dạng văn hóa thấm nhuần vào mọi khía cạnh của giáo dục, tạo ra một môi trường học tập toàn diện và công bằng.
Ý tưởng cơ bản của giáo dục giá trị liên văn hóa là chống lại những định kiến và khuôn mẫu truyền thống. Nó nhấn mạnh nhu cầu về năng lực văn hóa ở mỗi cá nhân, phát triển khả năng thấu hiểu, giao tiếp và tương tác hiệu quả với mọi người từ nhiều nền văn hóa khác nhau. Điều này rất cần thiết để chuẩn bị cho người học trở thành công dân toàn cầu, những người có thể đóng góp tích cực cho một thế giới kết nối.
(2) Mục tiêu của giáo dục giá trị liên văn hóa.
Mục tiêu của giáo dục giá trị liên văn hóa không chỉ dừng lại ở sự chung sống trong môi trườngđa văn hóa đơn thuần mà là đào tạo nên những công dân toàn cầu có khả năng thấu hiểu, trân trọng và đóng góp vào sự đa dạng của thế giới, từ đó đặt nền móng cho một xã hội thấu hiểu, tôn trọng và gắn kết hơn. Vì vậy, tính liên văn hóa không chỉ góp phần đào tạo những người học có năng lực học thuật mà còn đào tạo nên những công dân toàn cầu cam kết vì sự đa dạng và công bằng xã hội, bao gồm:
(1) Xây dựng sự đồng cảm: thúc đẩy sự hiểu biết sâu sắc về kinh nghiệm và quan điểm của những người đến từ các nền văn hóa khác, đặt nền tảng cho sự chung sống hòa hợp.
(2) Xóa bỏ định kiến: thách thức và vượt qua các định kiến văn hóa đang thịnh hành, khuyến khích cái nhìn toàn diện và chân thực hơn về từng nền văn hóa được thể hiện trong môi trường giáo dục.
(3) Phát triển bản sắc linh hoạt: khuyến khích xây dựng bản sắc linh hoạt, nơi người học có thể tự do khám phá và thể hiện bản sắc văn hóa của riêng mình mà không sợ bị đánh giá.
(4) Thúc đẩy đối thoại liên văn hóa: khuyến khích đối thoại liên tục giữa người học từ các nền văn hóa khác nhau, tạo ra không gian để họ có thể chia sẻ kinh nghiệm, ý tưởng và kiến thức theo cách xây dựng và cởi mở.
(5) Thúc đẩy quyền công dân toàn cầu: chuẩn bị cho người học trở thành công dân toàn cầu, có khả năng đóng góp tích cực và tôn trọng cho môi trường toàn cầu và cộng đồng đa dạng.
3. Vai trò của công nghệ số trong giáo dục giá trị liên văn hóa
Công nghệ số là một công cụ quan trọng trong giáo dục giá trị liên văn hóa,cung cấp nền tảng cho đối thoại, hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm giúp giảm định kiến và thúc đẩy sự hiểu biết giữa các nền văn hóa đa dạng Các công cụ như trao đổi trực tuyến, mạng xã hội và học tập dựa trên AI cho phép cá nhân hóa các lộ trình, giúp người học tham gia một cách có phê phán vào bản sắc văn hóa của chính mình, phát triển sự đồng cảm và xây dựng các kỹ năng giao tiếp thiết yếu cho một thế giới kết nối. Tuy nhiên, việc triển khai hiệu quả các công nghệ số trong lĩnh vực này đòi hỏi phải giải quyết khoảng cách số để bảo đảm quyền tiếp cận công bằng và cân nhắc kỹ lưỡng những định kiến tiềm ẩn trong không gian số.
Một là, tạo điều kiện cho đối thoại và hợp tác.
Các nền tảng kỹ thuật số cho phép người học trò chuyện thời gian thực và thực hiện các dự án hợp tác giữa sinh viên từ nhiều nền văn hóa khác nhau, tạo cơ hội cho sự trao đổi xuyên văn hóa đích thực. Các công cụ kỹ thuật số có thể giúp người học phát triển năng lực liên văn hóa bằng cách tạo cơ hội tiếp xúc với nhiều nền văn hóa và ngôn ngữ khác nhau thông qua các tương tác trực tuyến, trao đổi ảo và nền tảng mạng xã hôi. Các trao đổi trực tuyến cho phép người học hợp tác với các bạn học đến từ nhiều nền văn hóa khác nhau, tạo cơ hội cho đối thoại liên văn hóa và phát triển sự đồng cảm liên văn hóa. Hơn nữa, các nền tảng mạng xã hội, như: Twitter và Instagram có thể đóng vai trò là không gian giao lưu văn hóa không chính thức, nơi người học có thể tương tác với người bản ngữ và tìm hiểu sâu hơn về các hoạt động văn hóa thường ngày.
Hai là, nuôi dưỡng sự đồng cảm và tư duy phản biện.
Công nghệ đóng số vai trò rồi chốt trong việc nuôi dưỡng sự đồng cảm và tư duy phản biện trong giáo dục giá trị liên văn hóa. Thông qua các nền tảng kỹ thuật số như mạng xã hội, diễn đàn học tập trực tuyến và các công cụ tương tác đa phương tiện tiện lợi, người học có cơ hội tiếp cận với nhiều nền văn hóa, nhiều quan điểm và trải nghiệm khác nhau trên toàn cầu. Điều này giúp họ tự mình cảm nhận và hiểu sâu sắc hơn về đa dạng văn hóa, từ đó, phát triển khả năng đồng cảm với những người khác dựa trên sự hiểu biết sâu sắc và tôn giáo cao cấp. Về bản chất, một nền giáo dục giá trị liên văn hóa nhạy bén với giao thoa văn hóa mang tính chuyển đổi, vì nó hướng đến việc trao quyền cho người học với tư cách cá nhân, bằng cách nuôi dưỡng năng lực chủ động của các em, và với tư cách công dân, bằng cách bồi dưỡng ý thức phản biện và sự tham gia mang tính hệ thống. Giáo dục giá trị liên văn hóa thúc đẩy trách nhiệm đạo đức và có thể đóng vai trò là một khuôn khổ quan trọng để hiện thực hóa tiềm năng chuyển đổi của giáo dục như được hình dung trong các Mục tiêu Phát triển bền vững (SDGs), trong đó nhấn mạnh vai trò của giáo dục trong việc thúc đẩy phát triển bền vững, nhân quyền, công dân toàn cầu và đa dạng văn hóa
Ba là, cá nhân hóa và nâng cao trải nghiệm học tập.
Để nuôi dưỡng sự đồng cảm, khả năng thích nghi và tư duy phản biện, người học có thể được tạo cơ hội tiếp cận với những thực tế xã hội đa dạng vượt ra ngoài môi trường sống xung quanh. Điều này bao gồm việc đảm nhận những vai trò và vị thế khác nhau, trải nghiệm những khoảnh khắc bất định và xa lạ, vốn là những khía cạnh thiết yếu của năng lực liên văn hóa.Học tập trải nghiệm cung cấp một phương pháp có cấu trúc để mở rộng tầm nhìn của người học bằng cách tích hợp các tương tác thực tế vào quá trình giáo dục. Bằng cách chủ động tham gia vào các bối cảnh xa lạ, người học có thể phát triển khả năng ứng phó với sự phức tạp, thách thức các giả định của mình và vun đắp sự hiểu biết sâu sắc hơn về các quan điểm đa dạng. Thông qua các hoạt động như chuyến đi thực tế hoặc dịch vụ cộng đồng, người học được khuyến khích đặt câu hỏi về các giả định của chính mình và phát triển sự hiểu biết sâu sắc hơn về sự kết nối toàn cầu.
Bốn là, phát triển năng lực liên văn hóa.
Năng lực liên văn hóa (intercultural competence) là khả năng tương tác hiệu quả với cá nhân từ các nền văn hóa khác nhau, không chỉ thông qua hiểu biết mà còn khả năng điều chỉnh hành vi và nhận thức phù hợp với bối cảnh văn hóa đa dạng. Đây là năng lực phức hợp gồm khía cạnh nhận thức, thái độ, kỹ năng giao tiếp, và khả năng phản ánh giá trị bản thân trong mối quan hệ với người khác. Năng lực liên văn hóa đề cao khả năng học hỏi liên tục, thích ứng linh hoạt và đối xử công bằng với sự khác biệt văn hóa. Do đó, năng lực này liên tục phát triển thông qua trải nghiệm thực tế, giáo dục và tư duy. Theo báo cáo của OECD (2018), năng lực liên văn hóa được xem là yếu tố trung tâm của khái niệm “công dân toàn cầu” – người có khả năng tư duy phản biện, tham gia tích cực vào cộng đồng, và hành động có trách nhiệm vượt ra khỏi ranh giới quốc gia. Nhiều tổ chức quốc tế, như: UNESCO, EU và World Economic Forum đã đưa năng lực liên văn hóa vào các bộ tiêu chuẩn giáo dục và khung năng lực nghề nghiệp toàn cầu. Giáo dục năng lực liên văn hóa hiện nay được tích hợp trong các chương trình học quốc tế, giáo dục công dân toàn cầu cũng như các khóa đào tạo nội bộ tại doanh nghiệp và tổ chức phi chính phủ.
Năm là, thực hành năng lực liên văn hóa ngay trong môi trường số.
Thực hành năng lực liên văn hóa trong môi trường trường số là công việc áp dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giao tiếp, hợp tác hiệu quả với những người từ các nền văn hóa khác nhau qua các nền tảng kỹ thuật số như mạng xã hội, diễn đàn trực tuyến và các công cụ học tập. Môi trường tạo điều kiện thuận lợi cho đa dạng văn hóa và trao đổi thông tin nhanh chóng, giúp người học tiếp tục căng thẳng với nhiều quan điểm khác biệt, từ đó nâng cao nhận thức và sự đồng cảm. Trong môi trường số, việc thực hành năng lực liên văn hóa bao gồm các yếu tố như giao tiếp tôn trọng các chuẩn mực văn hóa khác nhau, lắng nghe chủ động, phản hồi tích cực và tư duy phản biện khi tiếp nhận thông tin đa chiều. Người học cần rèn luyện khả năng điều chỉnh hành vi ứng dụng phù hợp trong các cuộc thảo luận trực tuyến, ví dụ như thảo luận nhóm trên nền tảng số, trả lời email hoặc tham gia diễn đàn học tập, tránh hiểu thêm và xung đột do văn hóa hóa khác. Việc tích hợp nội dung văn hóa giao tiếp và ứng dụng trong môi trường vào chương trình đào tạo trợ giúp người học phát triển kỹ năng mềm cần thiết để chuyển đổi số, đồng thời nâng cao khả năng làm việc nhóm và hợp tác đa văn hóa trên môi trường số.
4. Định hướng phát triển công nghệ số trong giáo dục giá trị liên văn hóa
Phát triển công nghệ số trong giáo dục giá trị liên văn hóa cho thấy đây là một xu thế thiết yếu nhằm thích ứng với yêu cầu của kỷ nguyên toàn cầu hóa và chuyển đổi số. Việc mở rộng tiếp cận công nghệ số không chỉ đơn thuần là trang bị thiết bị hay hạ tầng mạng mà còn đòi hỏi nâng cao năng lực sử dụng công nghệ cho giáo viên và người học. Khi giáo viên và người học có kiến thức, kỹ năng số tốt, họ mới có thể tận dụng hiệu quả các công cụ, như: AI, VR hay mạng xã hội để tạo ra môi trường học tập đa dạng, sinh động và mang tính kết nối cao.
Bên cạnh đó, việc số hóa nội dung giáo dục giá trị liên văn hóa đa dạng về hình thức và ngôn ngữ giúp tạo điều kiện thuận lợi cho việc phổ cập tri thức và giá trị đa văn hóa một cách rộng rãi. Nội dung số không những làm phong phú nguồn học liệu mà còn hỗ trợ học tập cá nhân hóa, giúp người học khai thác kiến thức phù hợp với trình độ và sở thích riêng, từ đó nâng cao hiệu quả tiếp thu và hứng thú học tập.
Xây dựng hạ tầng công nghệ tiên tiến và bảo đảm quyền tiếp cận công bằng cũng là điều kiện cần thiết để thu hẹp khoảng cách số giữa các vùng miền, các nhóm xã hội khác nhau. Việc này góp phần tạo ra một môi trường giáo dục giá trị liên văn hóa thực sự bao trùm và không loại trừ ai, từ đó phát triển năng lực liên văn hóa một cách toàn diện trong cộng đồng người học.
Sự phát triển đồng thời của kỹ năng số và kỹ năng liên văn hóa mang tính bổ trợ, là nền tảng chuẩn bị cho người học trở thành công dân số toàn cầu, có khả năng vận dụng công nghệ để giao lưu, hợp tác và tôn trọng sự đa dạng văn hóa. Công nghệ hiện đại như AI và VR không những hỗ trợ truyền đạt kiến thức mà còn tạo ra các trải nghiệm thực tế ảo, mô phỏng tình huống giao tiếp đa văn hóa, giúp người học rèn luyện kỹ năng mềm, đồng cảm và tư duy phản biện. Đồng thời, việc hoàn thiện khung pháp lý, chính sách quản lý dữ liệu, bảo mật thông tin bảo đảm quyền lợi cho người học trong môi trường số và tạo tiền đề cho phát triển bền vững giáo dục số liên văn hóa. Sự hợp tác quốc tế trong chia sẻ tri thức và kinh nghiệm cũng là nhân tố thúc đẩy hiệu quả triển khai các giải pháp công nghệ giáo dục giá trị liên văn hóa.
Việc xác định rõ định hướng phát triển công nghệ số trong giáo dục giá trị liên văn hóa vừa là thách thức vừa là cơ hội lớn để đổi mới giáo dục theo hướng toàn diện, công bằng và kết nối toàn cầu, góp phần đào tạo thế hệ công dân có năng lực số và nhận thức đa văn hóa vững chắc, phù hợp với yêu cầu của thế kỷ XXI.
Chính vì vậy, giáo dục giá trị liên văn hóa đóng vai trò thiết yếu trong việc hình thành nên những công dân toàn cầu được trang bị đầy đủ để ứng phó với những phức tạp của một thế giới kết nối. Bằng cách nuôi dưỡng sự hiểu biết sâu sắc về bản sắc và cảm giác thuộc về, thúc đẩy nhận thức bản thân, phát triển sự đồng cảm và năng lực đa văn hóa, giáo dục giá trị liên văn hóa chuẩn bị cho người học khả năng tương tác một cách có ý nghĩa và tôn trọng với các nền văn hóa đa dạng. Việc lồng ghép giáo dục giá trị liên văn hóa vào chương trình giảng dạy tạo ra môi trường hòa nhập, nơi tất cả người học đều cảm thấy được coi trọng và gắn kết. Sự hòa nhập này không chỉ nâng cao sức khỏe cá nhân mà còn củng cố sự gắn kết xã hội bằng cách thúc đẩy sự tôn trọng và thấu hiểu lẫn nhau.
Tài liệu tham khảo:
1. Nguyen, Thi Bich Ngoc, Đoan Thi Minh Tâm, Tran Minh Thanh (2024). Intercultural training and efl students’ intercultural communicative competence in a higher education context of vietnam.TNU Journal of Science and Technology, 229(03), pp. 185 – 192.
2. Deardorff, D. K. (2006). Identification and assessment of intercultural competence as a student outcome of internationalization. Journal of Studies in International Education.
3. Byram, M. (1997). Teaching and Assessing Intercultural Communicative Competence. Multilingual Matters.
4. OECD (2018). Preparing our youth for an inclusive and sustainable world. The OECD PISA global competence framework.
5. Earley, P. C., & Ang, S. (2003). Cultural Intelligence: Individual Interactions Across Cultures.Stanford University Press.
