ThS. Nguyễn Minh Thắng
Trường Chính trị Nguyễn Văn Linh
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong quá trình phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, vai trò điều tiết của Nhà nước giữ vị trí trung tâm trong việc bảo đảm phát triển bền vững, ổn định kinh tế vĩ mô và thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội. Bài viết phân tích những vấn đề đặt ra trong thực tiễn của Việt Nam hiện nay, từ đó, đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả điều tiết của Nhà nước đối với nền kinh tế trong giai đoạn hiện nay.
Từ khóa: Kinh tế thị trường; vai trò; điều tiết; định hướng xã hội chủ nghĩa.
1. Đặt vấn đề
Trong tiến trình phát triển kinh tế – xã hội, việc lựa chọn mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN) là một bước đi có tính chiến lược của Việt Nam. Đây là mô hình phát triển độc đáo, vừa tiếp thu có chọn lọc những nguyên lý vận hành của kinh tế thị trường hiện đại, vừa kế thừa và phát huy vai trò chủ đạo của Nhà nước trong điều tiết, định hướng, bảo đảm hài hòa giữa hiệu quả kinh tế và các mục tiêu xã hội. Sự lựa chọn này phản ánh nhu cầu nội tại của quá trình phát triển đất nước trong bối cảnh toàn cầu hóa; đồng thời, khẳng định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội là đúng đắn, phù hợp với đặc điểm lịch sử, văn hóa và điều kiện cụ thể của Việt Nam.
Trong mô hình này, vai trò của Nhà nước không phải là đứng ngoài thị trường hay can thiệp cứng nhắc mà là một Nhà nước kiến tạo phát triển, chủ động sử dụng hệ thống chính sách, pháp luật và công cụ kinh tế để dẫn dắt thị trường vận hành theo định hướng XHCN. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã nêu rõ: “Tập trung thực hiện đồng bộ các giải pháp để sớm hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý, điều hành kinh tế vĩ mô và năng lực phục vụ, hỗ trợ phát triển của Nhà nước”1.
Tuy nhiên, thực tiễn triển khai cho thấy, có nhiều chính sách kinh tế còn thiếu tính đồng bộ, phản ứng chậm với biến động thị trường dẫn đến giảm hiệu quả điều tiết. Cơ cấu tổ chức quản lý nhà nước còn bất cập, tính minh bạch và cơ chế phản hồi chính sách còn yếu. Điều này ảnh hưởng không nhỏ đến năng lực dẫn dắt và điều phối phát triển của Nhà nước trong bối cảnh hội nhập ngày càng sâu rộng và cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt.
Trước yêu cầu nâng cao chất lượng tăng trưởng, bảo đảm công bằng xã hội và hội nhập hiệu quả, việc làm rõ vị trí, nội dung, phương thức và giải pháp nâng cao vai trò điều tiết của Nhà nước trong mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc. Bài viết phân tích các vấn đề cốt lõi từ cơ sở lý luận đến thực tiễn triển khai, từ đó, đề xuất một số giải pháp nhằm phát huy vai trò điều tiết của Nhà nước trong bối cảnh hiện nay.
2. Cơ sở lý luận và thực tiễn
Việc xác định rõ vai trò điều tiết của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN không chỉ mang ý nghĩa lý luận mà còn có giá trị thực tiễn sâu sắc đối với quá trình hoạch định và triển khai chính sách phát triển đất nước. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng và chuyển đổi mô hình tăng trưởng đang đặt ra những yêu cầu mới, việc nhận thức đầy đủ cơ sở lý luận và tổng kết có hệ thống thực tiễn là điều kiện tiên quyết để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, bảo đảm định hướng XHCN trong quá trình phát triển kinh tế thị trường.
Chủ nghĩa Mác – Lênin khẳng định, Nhà nước XHCN đóng vai trò trung tâm trong tổ chức và điều tiết các hoạt động kinh tế nhằm đáp ứng lợi ích của đa số nhân dân. Nhà nước không chỉ thực thi quyền lực chính trị mà còn chủ động phân bổ nguồn lực, khắc phục các khiếm khuyết thị trường, bảo đảm công bằng xã hội, ổn định vĩ mô và phát triển bền vững. Mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam là sự cụ thể hóa sáng tạo những nguyên lý đó trong điều kiện mới, phù hợp với đặc điểm kinh tế – xã hội của đất nước. Trong mô hình này, vai trò của Nhà nước và thị trường được thiết lập trên nền tảng tương hỗ: thị trường phân bổ nguồn lực chủ yếu; Nhà nước điều tiết thông qua thể chế, chiến lược phát triển, quy hoạch ngành và các công cụ kinh tế vĩ mô.
Với tư cách là cơ chế phân bổ hiệu quả các nguồn lực xã hội, thị trường đóng vai trò then chốt trong thúc đẩy sản xuất, đổi mới sáng tạo và cạnh tranh. Tuy nhiên, do vận hành theo logic tối đa hóa lợi nhuận, thị trường khó có thể tự điều chỉnh các vấn đề phát sinh, như: bất bình đẳng thu nhập, độc quyền, thất nghiệp, suy thoái môi trường và các khủng hoảng chu kỳ. Điều này đòi hỏi Nhà nước phải can thiệp kịp thời bằng các chính sách khoa học, phù hợp với bối cảnh nhằm định hướng thị trường phát triển đúng hướng, gắn với các mục tiêu xã hội dài hạn, như: an sinh, công bằng và phát triển bao trùm. Thực tiễn gần 40 năm đổi mới đất nước cho thấy, vai trò điều tiết của Nhà nước ngày càng rõ nét.
Thứ nhất, Nhà nước kiên định mục tiêu ổn định kinh tế vĩ mô, kiểm soát lạm phát và bảo đảm tốc độ tăng trưởng hợp lý. Việc linh hoạt sử dụng chính sách tài khóa, tiền tệ, điều chỉnh tỷ giá, hỗ trợ doanh nghiệp trong thời kỳ khó khăn, như: đại dịch Covid-19 hay khủng hoảng năng lượng toàn cầu đã chứng minh năng lực điều hành ngày càng chủ động, nhạy bén và thích ứng. Cụ thể, gói hỗ trợ tài khóa 350.000 tỷ đồng giai đoạn 2022 – 2023 được triển khai để hỗ trợ doanh nghiệp, người lao động bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh Covid-19. Tỷ giá và lãi suất được điều hành linh hoạt nhằm kiểm soát lạm phát dưới 4%, duy trì ổn định kinh tế vĩ mô, củng cố niềm tin nhà đầu tư2.
Thứ hai, Nhà nước đã nỗ lực cải cách thể chế kinh tế, xây dựng khung khổ pháp lý phù hợp với cơ chế thị trường. Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư, Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa được sửa đổi nhiều lần nhằm đơn giản hóa điều kiện kinh doanh, bảo vệ quyền tài sản, thúc đẩy sáng tạo3. Các quan hệ thị trường về vốn, lao động, giá cả, tài sản… được thể chế hóa rõ nét. Cùng với đó, cải cách hành chính, ứng dụng dịch vụ công trực tuyến đã được triển khai đồng bộ, giúp tiết kiệm thời gian và chi phí cho người dân và doanh nghiệp.
Thứ ba, vai trò điều tiết của Nhà nước thể hiện rõ trong hội nhập kinh tế quốc tế. Việt Nam đã tham gia và triển khai nhiều hiệp định FTA thế hệ mới, như: Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – EU (EVFTA), Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP)… giúp mở rộng không gian kinh tế và thúc đẩy cải cách thể chế. EVFTA giúp loại bỏ gần 99% dòng thuế giữa Việt Nam và EU sau 7 năm4. Tuy nhiên, tỷ lệ doanh nghiệp tận dụng ưu đãi chỉ khoảng 30 – 40%5. Ngoài ra, Nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong tổ chức, điều hành doanh nghiệp nhà nước tại các lĩnh vực trọng yếu, như: năng lượng, tài chính, viễn thông… như một công cụ chiến lược điều phối nguồn lực và bảo đảm an ninh kinh tế – xã hội.
Bên cạnh những kết quả tích cực đạt được, vai trò điều tiết của Nhà nước vẫn tồn tại những hạn chế, đòi hỏi phải tiếp tục cải cách mạnh mẽ hơn. Về thể chế, nhiều chính sách còn thiếu đồng bộ, chồng chéo, chưa thống nhất giữa các cấp, các ngành dẫn đến khó khăn trong triển khai. Một số quy định chưa theo kịp thực tiễn vận hành nhanh của thị trường, gây cản trở cho doanh nghiệp và nhà đầu tư. Bên cạnh đó, năng lực quản lý ở một số địa phương còn yếu, phản ứng chính sách chậm, thiếu linh hoạt và không dựa trên phân tích dự báo định lượng. Việc phối hợp liên ngành, liên vùng trong điều hành kinh tế còn phân tán, thiếu tính liên kết và thống nhất. Ngoài ra, hệ thống công cụ điều tiết, như: thuế, tín dụng, trợ cấp, điều tiết giá… trong một số trường hợp vẫn mang nặng tính hành chính, thiếu linh hoạt, chưa phát huy hết vai trò định hướng thị trường.
3. Giải pháp phát huy vai trò điều tiết của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
Từ những vấn đề lý luận và thực tiễn đã phân tích cho thấy, vai trò điều tiết của Nhà nước trong mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN là tất yếu và khách quan. Để phát huy hiệu quả vai trò này, cần tiếp tục hoàn thiện thể chế, nâng cao năng lực quản lý nhà nước, hiện đại hóa công cụ điều tiết và thúc đẩy minh bạch, phản biện chính sách. Đây là nền tảng để thị trường phát triển lành mạnh; đồng thời, vẫn bảo đảm được các mục tiêu về tiến bộ, công bằng và phát triển bền vững mà nền kinh tế XHCN hướng tới.
Một là, đẩy mạnh việc hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN.
Trong tiến trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, thể chế kinh tế không chỉ là bộ khung pháp lý bảo đảm cho các quan hệ kinh tế vận hành trật tự và minh bạch mà còn là công cụ nền tảng để Nhà nước thực thi vai trò điều tiết vĩ mô một cách chủ động, hiệu quả. Thể chế ở đây không đơn thuần là hệ thống luật pháp và chính sách mà bao gồm cả các thiết chế thực thi, cơ chế giám sát, phương thức phân bổ nguồn lực và chuẩn mực hành xử giữa Nhà nước, thị trường và xã hội. Một thể chế được thiết kế tốt, đồng bộ và có khả năng thích ứng cao sẽ góp phần kiến tạo môi trường kinh doanh ổn định, nâng cao chất lượng quản trị quốc gia và tạo động lực thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tăng trưởng bền vững.
Hiện nay, Việt Nam đang hội nhập sâu rộng, áp lực từ những biến động toàn cầu và sự phức tạp của các vấn đề kinh tế – xã hội trong nước càng đặt ra yêu cầu cấp bách về một thể chế năng động, linh hoạt nhưng vẫn giữ được tính định hướng XHCN trong quản trị phát triển. Vì vậy, cải cách thể chế cần được tiếp cận như một quá trình toàn diện, có chiều sâu và có tầm nhìn dài hạn. Trọng tâm là chuyển từ mô hình quản lý hành chính sang mô hình Nhà nước kiến tạo phát triển, lấy hiệu quả, công bằng làm tiêu chí cốt lõi. Điều đó đòi hỏi hệ thống pháp luật phải được rà soát, sửa đổi theo hướng đồng bộ, ổn định, minh bạch và phù hợp với chuẩn mực quốc tế; các thiết chế thực thi cần nâng cao năng lực chuyên môn, tinh giản quy trình, số hóa thủ tục để rút ngắn thời gian thực hiện.
Hai là, nâng cao hiệu quả công cụ điều tiết vĩ mô nền kinh tế.
Trong cấu trúc tổng thể của mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN, các công cụ điều tiết vĩ mô chính là hệ thống “đòn bẩy chính sách” cho phép Nhà nước định hướng, điều chỉnh và can thiệp linh hoạt vào nền kinh tế nhằm đạt được những mục tiêu chiến lược đã đề ra. Khác với các công cụ hành chính mang tính cưỡng chế, công cụ điều tiết vĩ mô, bao gồm: chính sách tài khóa, tiền tệ, giá cả, thuế, đầu tư công và trợ cấp, tác động gián tiếp nhưng hiệu quả đến hành vi thị trường, tạo ra các tín hiệu định hướng mạnh mẽ mà vẫn giữ nguyên nguyên tắc vận hành thị trường. Chỉ khi được thiết kế chuẩn xác, vận hành linh hoạt và phản ứng kịp thời trước các biến động, hệ thống công cụ này mới thực sự phát huy vai trò ổn định kinh tế vĩ mô, khắc phục các thất bại thị trường và hỗ trợ sự phát triển bền vững.
Yêu cầu cốt yếu hiện nay là cần tăng cường năng lực phối hợp giữa các công cụ, tránh tình trạng rời rạc, chồng lấn hoặc phản tác dụng. Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và kinh tế toàn cầu đầy biến động, một chính sách tiền tệ thiếu thận trọng có thể đẩy lạm phát leo thang, trong khi chính sách tài khóa nếu không được điều chỉnh kịp thời có thể dẫn tới áp lực nợ công và mất cân đối ngân sách. Vì vậy, Nhà nước cần xây dựng một cơ chế điều hành “thông minh”, tích hợp dự báo kinh tế lượng, phân tích rủi ro và đánh giá tác động chính sách, từ đó, nâng cao độ chính xác và khả năng chủ động trong ứng phó.
Ba là, phát huy vai trò dẫn dắt của doanh nghiệp nhà nước với nền kinh tế.
Trong mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN, doanh nghiệp nhà nước không chỉ là một chủ thể kinh tế thông thường mà còn là công cụ vật chất trọng yếu để Nhà nước triển khai chiến lược phát triển, thực hiện các chức năng điều tiết và bảo đảm định hướng xã hội. Vai trò dẫn dắt của doanh nghiệp nhà nước thể hiện ở khả năng nắm giữ các vị trí then chốt trong các ngành, lĩnh vực trọng yếu, như: năng lượng, tài chính, viễn thông, kết cấu hạ tầng – nơi mà khu vực tư nhân thường khó hoặc không muốn tham gia do rủi ro cao, yêu cầu vốn lớn hoặc lợi nhuận chậm thu hồi. Thông qua đó, doanh nghiệp nhà nước góp phần ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm an ninh kinh tế và tạo nền tảng cho phát triển bền vững.
Để phát huy vai trò này một cách hiệu quả, doanh nghiệp nhà nước cần được tổ chức theo mô hình quản trị hiện đại, vận hành theo nguyên tắc thị trường, có cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm rõ ràng và minh bạch. Tránh tình trạng bao cấp, ỷ lại vào hỗ trợ từ Nhà nước, doanh nghiệp nhà nước phải thể hiện được năng lực cạnh tranh thực chất, đóng vai trò tiên phong trong đổi mới công nghệ, xây dựng các chuỗi giá trị và lan tỏa các chuẩn mực quản trị tiên tiến ra toàn nền kinh tế. Phát huy vai trò dẫn dắt không đồng nghĩa với việc mở rộng tràn lan quy mô khu vực công mà là tập trung chiến lược vào các lĩnh vực thiết yếu; đồng thời, tăng cường cơ chế giám sát, kiểm soát nội bộ, phòng ngừa thất thoát và lợi ích nhóm.
Bốn là, thúc đẩy ứng dụng công nghệ số trong điều tiết thị trường.
Việc ứng dụng công nghệ số vào điều tiết kinh tế ở nước ta hiện nay không chỉ là xu thế mà còn là yêu cầu tất yếu nhằm nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước và năng lực thích ứng của nền kinh tế. Trong mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN, công nghệ số cần được xem như một trụ cột chiến lược trong việc hiện đại hóa phương thức điều tiết thị trường, giúp Nhà nước nắm bắt kịp thời diễn biến kinh tế – xã hội, chủ động phản ứng trước các cú sốc và điều hành chính sách dựa trên nền tảng dữ liệu vững chắc. Thay vì dựa vào các mô hình truyền thống, quá trình hoạch định và thực thi chính sách kinh tế phải tích hợp các công cụ phân tích hiện đại như: trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn, mô hình hóa vi mô, vĩ mô và hệ thống cảnh báo sớm để phát hiện rủi ro và đưa ra quyết sách linh hoạt, kịp thời.
Để thực hiện hiệu quả chuyển đổi số trong điều tiết thị trường, Nhà nước cần ưu tiên xây dựng và hoàn thiện hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về kinh tế – xã hội theo hướng đồng bộ, kết nối liên thông giữa các cấp, ngành và khu vực. Hạ tầng dữ liệu hiện đại sẽ đóng vai trò là “bản đồ kinh tế số”, cung cấp cái nhìn toàn diện về trạng thái của nền kinh tế, từ đó, giúp Nhà nước thiết kế chính sách sát thực và giảm thiểu độ trễ trong điều hành. Đồng thời, quá trình này đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong tư duy quản lý, chuyển từ mô hình điều hành hành chính sang mô hình quản trị dựa trên dữ liệu, minh bạch thông tin và tăng cường sự tham gia, phản hồi của doanh nghiệp và người dân. Việc hiện thực hóa chính phủ số sẽ không chỉ nâng cao hiệu quả điều tiết thị trường mà còn góp phần thúc đẩy xây dựng một nền kinh tế số năng động, linh hoạt và phát triển bền vững trong kỷ nguyên số hóa.
4. Kết luận
Kinh tế thị trường định hướng XHCN là mô hình đặc thù, đòi hỏi sự kết hợp hài hòa giữa nguyên tắc vận hành của thị trường và vai trò định hướng, điều tiết của Nhà nước. Trong bối cảnh phát triển mới, yêu cầu nâng cao năng lực điều tiết của Nhà nước đặt ra ngày càng cấp thiết cả ở phương diện lý luận lẫn thực tiễn. Việc nhận diện đúng vai trò, phương thức và giới hạn điều tiết không chỉ có ý nghĩa trong ngắn hạn mà còn là điều kiện bảo đảm cho sự phát triển ổn định, hiệu quả và bền vững của nền kinh tế đất nước trong kỷ nguyên mới.
Chú thích:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 44.
2. Báo cáo kinh tế vĩ mô quý II/2023. https://www.nso.gov.vn/du-lieu-va-so-lieu-thong-ke/2023/06/bao-cao-tinh-hinh-kinh-te-xa-hoi-quy-ii-va-6-thang-dau-nam-2023/
3. Đổi mới cơ chế quản lý trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. https://tcnn.vn/news/detail/43113
4. Cơ hội thuế quan và thách thức tuân thủ cho doanh nghiệp Việt. https://laodong.vn/kinh-doanh/co-hoi-thue-quan-va-thach-thuc-tuan-thu-cho-doanh-nghiep-viet-1580313.ldo.
5. Tỷ lệ doanh nghiệp Việt tận dụng cơ hội FTA chỉ khoảng 40%. https://htv.com.vn/ty-le-doanh-nghiep-viet-tan-dung-co-hoi-fta-chi-khoang-40-222250926165321912.htm
