PGS.TS. Nguyễn Thị Thuý
Trường Đại học Hồng Đức
Trịnh Đình Duy
Học viên Cao học K16 Trường Đại học Hồng Đức
(Quanlynhanuoc.vn) – Di sản văn hóa là yếu tố cốt lõi hình thành bản sắc dân tộc Việt Nam. Trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, các di sản nói chung và di sản văn hóa nói riêng là một trong những nguồn lực nội sinh quan trọng tạo dựng sức mạnh tổng hợp để vươn lên khẳng định vị thế. Vì vậy, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa là việc làm cấp thiết. Trong số các giải pháp, sự lãnh đạo của đảng bộ cơ sở được xem là yếu tố then chốt mang tính định hướng cho quá trình bảo tồn di sản. Bằng phương pháp tiếp cận liên ngành, đa chiều, kết quả nghiên cứu góp phần làm sáng rõ vai trò lãnh đạo của Đảng bộ xã Xuân Lập, tỉnh Thanh Hóa; đồng thời, đề xuất một số giải pháp để tăng cường hơn nữa vai trò cũng như hiệu quả quá trình bảo tồn văn hóa, tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững của địa phương trong giai đoạn hiện nay.
Từ khóa: Đảng bộ cấp xã, Đảng bộ xã Xuân Lập, bảo tồn, phát huy, di sản văn hóa.
1. Đặt vấn đề
Để bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa địa phương đòi hỏi sự phối hợp đa chủ thể từ các cấp chính quyền, các tổ chức xã hội và sự chung tay của toàn xã hội. Trong số các giải pháp đề ra, yếu tố lãnh đạo, chỉ đạo của đảng bộ cấp xã giữ vai trò quan trọng. Đây là hạt nhân lãnh đạo quá trình giữ gìn bản sắc địa phương để thích ứng với xu thế phát triển của thời đại. Đặc biệt, mặc dù hiện nay đã có nhiều công trình đề cập đến khía cạnh bảo tồn di sản văn hóa, nhưng góc nhìn từ sự lãnh đạo của Đảng vẫn còn là khoảng trống cần được bổ khuyết và nghiên cứu sâu hơn. Từ nghiên cứu trường hợp xã Xuân Lập, bài viết góp thêm những ý kiến làm sáng tỏ vai trò lãnh đạo của đảng bộ cấp xã trong quá trình bảo tồn văn hóa truyền thống địa phương. Đồng thời, đề xuất một số giải pháp thiết thực cho quá trình bảo tồn di sản, để các di sản “thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc”1.
2. Vài nét về vùng đất Xuân Lập và hệ thống di sản văn hóa
Theo Nghị quyết số 1686/NQ-UBTVQH15 ngày 16/6/2025 về việc sắp xếp các đơn vị hành chính của tỉnh Thanh Hóa, hiện nay, Xuân Lập là đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc tỉnh Thanh Hoá. Xã Xuân Lập mới được thành lập dựa trên cơ sở nhập toàn bộ diện tích tự nhiên, quy mô dân số của các xã: Xuân Lập, Xuân Minh, Xuân Lai, Trường Xuân thuộc huyện Thọ Xuân cũ. Xã Xuân Lập mới có diện tích tự nhiên là 34,50 km2, quy mô dân số là 36.213 người.
Nằm ở vị thế “Tiền tam Yên, hậu ngũ Phúc”2, xã Xuân Lập là nơi có vị trí địa lý thuận lợi, điều kiện tự nhiên phong phú, đa dạng. Các yếu tố vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên thuận lợi cho quá trình tụ cư và đời sống sinh hoạt của cộng đồng cư dân địa phương. Trong suốt tiến trình lịch sử lâu dài, các thế hệ cư dân Xuân Lập đã không chỉ thích ứng với điều kiện tự nhiên mà còn “chung lưng đấu cật” chủ động khai phá đất đai, chăm sóc đồng ruộng, biến vùng đất hoang vu ven sông Chu, sông Cầu Chày thành xóm làng trù phú.
Trong không gian lịch sử – văn hóa xứ Thanh, Xuân Lập nổi bật là một vùng đất có quá trình hình thành và phát triển liên tục qua hàng ngàn năm lịch sử. Các nguồn tài liệu và kết quả khảo cổ học là những bằng chứng xác thực về một vùng đất quần cư của người Việt từ thời kỳ văn hoá – văn minh Đông Sơn cách ngày nay gần 3.000 năm. Kết quả điều tra, thám sát di tích khảo cổ học ở Xuân Lập cho thấy nơi đây là “một trong những di tích văn hóa Đông Sơn điển hình”3. Trong đó, Kẻ Sập (làng Trung Lập) là làng Việt cổ được hình thành từ thời kỳ văn minh dựng nước trong lịch sử dân tộc Việt. Bước sang thời kỳ phong kiến, quá trình tụ cư tiếp tục được mở rộng với sự xuất hiện của các nhóm cư dân đến sinh cơ lập nghiệp.
Quá trình tụ cư đã dẫn đến sự hình thành của những làng Việt mới bên cạnh làng Trung Lập như Trung Vũ (sau chia thành Vũ Thượng và Vũ Hạ) và Phú Xá. Trong quá trình hình thành và phát triển làng xã đã nổi lên vai trò của một số dòng họ. Điển hình như họ Đỗ, họ Chu, họ Tống, họ Vũ… Dưới ảnh hưởng của chính quyền phong kiến và nền văn minh nông nghiệp lúa nước, các địa phương từng bước ổn định về địa giới, thiết chế và tổ chức cộng đồng. Đồng thời, quá trình tụ cư hàng ngàn năm lịch sử còn hun đúc nên diện mạo đặc trưng cho vùng đất Xuân Lập trong dòng chảy lịch sử xứ Thanh và dân tộc Việt Nam.
Với quá trình hình thành và phát triển lâu dài, vùng đất Xuân Lập không chỉ lưu giữ bề dày truyền thống lịch sử hào hùng mà còn sở hữu các giá trị văn hóa phong phú, đa dạng và giàu giá trị. Đồng thời, trong quá trình tụ cư và phát triển làng xã, các thế hệ cư dân Xuân Lập không ngừng mở rộng giao lưu văn hóa với nhiều địa phương. Việc làm này góp phần tạo dựng cho Xuân Lập trở thành một trong những vùng đất điển hình của xứ Thanh.
Bên cạnh những đặc điểm chung của văn hóa làng Việt truyền thống, Xuân Lập còn sở hữu những đặc trưng nổi trội gắn liền với triều đại Tiền Lê ở thế kỷ X – XI. Đó là sự hội tụ, kết tinh nét đặc sắc của đền, chùa, phong tục, tập quán, lễ hội truyền thống, nghề làm bánh lá răng bừa… Mặc dù những di sản đã không còn vẹn nguyên, song những dấu tích còn sót lại đã phần nào khẳng định giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật truyền thống của cư dân Xuân Lập và đặc trưng văn hóa vùng châu thổ sông Chu, sông Cầu Chày. Từ đó, khẳng định tính kế thừa và phát triển liên tục của dòng chảy văn hóa địa phương.
Nổi bật trong kho tàng di sản văn hóa Xuân Lập là hệ thống di sản văn hóa vật thể phong phú. Với truyền thống lao động cần cù, chịu thương chịu khó, cộng đồng cư dân địa phương đã tạo dựng cho vùng đất Xuân Lập một nguồn tài nguyên vô giá. Đó là sự kết hợp của các loại hình di tích lịch sử – văn hóa giàu giá trị. Hiện nay, trên địa bàn vùng đất Xuân Lập còn lưu giữ nhiều di sản văn hóa vật thể, như: đình làng Phú Xá, đền thờ Lê Hoàn, đền thờ Hoàng Văn Luyện, đền thờ Tống Văn Mẫn, lăng Hoàng Khảo nhà Tiền Lê, lăng mộ Nguyễn Nhữ Lãm, nền Sinh Thánh… Nhìn chung, các di sản văn hóa vật thể đã phản ánh bức tranh lịch sử – văn hóa của vùng đất Xuân Lập nói riêng và xứ Thanh nói chung. Đây là minh chứng sống động cho đôi bàn tay khéo léo cùng khối óc sáng tạo của con người Xuân Lập trong quá trình thiết lập không gian sinh tồn. Các di sản không chỉ là tài sản của cộng đồng dân cư Xuân Lập mà còn là tài nguyên văn hóa của quốc gia; nền tảng quan trọng để tạo dựng bản sắc dân tộc cả trong quá khứ lẫn hiện tại.
Bên cạnh các di sản văn hóa vật thể, Xuân Lập còn là một trong số ít các địa phương của xứ Thanh còn lưu giữ được nhiều loại hình di sản văn hóa phi vật thể giàu giá trị. Các di sản được trao truyền qua nhiều thế hệ đã trở thành phần hồn của văn hóa, đồng thời tạo nên sự đa dạng cho kho tàng di sản vùng đất Xuân Lập. Những giá trị di sản này không chỉ là minh chứng cho truyền thống văn hóa lâu đời mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc tạo dựng diện mạo cho vùng quê nổi tiếng ở đồng bằng Bắc Trung bộ. Các lễ hội và phong tục truyền thống còn góp phần duy trì sự ổn định xã hội, củng cố đạo lý, giá trị nhân văn như lòng hiếu thảo, sự đoàn kết, tinh thần cộng đồng, khát vọng hòa bình và phát triển bền vững trong cuộc sống đương đại.
Tuy nhiên, trải qua thăng trầm của thời gian và biến động của lịch sử, các di sản tại địa phương đã chịu những tác động mạnh mẽ và dần phai nhạt bản sắc. Nhiều di sản văn hóa vật thể đã bị phá huỷ, hư hỏng. Một số di sản văn hóa phi vật thể tại xã Xuân Lập có chiều hướng mai một, biến sắc… Các tập quán truyền thống dần bị lãng quên, các hình thức biểu diễn, nghi lễ truyền thống không còn thu hút giới trẻ, từ đó, làm suy giảm sức sống của di sản. Tình trạng này gióng lên hồi chuông cảnh báo nếu không có các giải pháp phù hợp thì hệ thống di sản văn hoá tại xã Xuân Lập sẽ biến mất hoàn toàn và chỉ còn hiện hữu qua kí ức mờ nhạt của cộng đồng dân cư.
Hiện nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa và xu thế hội nhập quốc tế, để có thể phát triển bền vững đất nước thì yêu cầu bảo tồn các di sản văn hóa nói chung và tại xã Xuân Lập, tỉnh Thanh Hóa nói riêng ngày càng trở nên cấp thiết.
3. Vai trò lãnh đạo của Đảng bộ xã Xuân Lập trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa
Thứ nhất, vai trò trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa.
Trong tiến trình xây dựng và phát triển quê hương, Đảng bộ xã Xuân Lập luôn xác định văn hóa là hành trang, điểm tựa quan trọng cho quá trình phát triển cả trong hiện tại và tương lai. Đặc biệt, để tiếp nối dòng chảy lịch sử – văn hóa của ông cha, đồng thời phát huy nội lực văn hóa địa phương, Đảng bộ xã Xuân Lập đã thể hiện vai trò lãnh đạo toàn diện và trực tiếp công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn.
Trên cơ sở các quan điểm, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước về bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, bằng năng lực tổ chức thực tiễn, Đảng bộ xã Xuân Lập đã ban hành, cụ thể hoá nhiều văn bản để thực hiện có hiệu quả các chính sách đề ra. Cấp ủy Đảng xã Xuân Lập đã chủ động xây dựng kế hoạch, tiến hành lồng ghép nhiệm vụ bảo tồn di sản với quá trình phát triển kinh tế – xã hội. Nghị quyết Đại hội Đảng bộ xã qua các nhiệm kỳ đều nhấn mạnh vai trò then chốt của công tác gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa địa phương gắn liền với xây dựng nông thôn mới.
Đảng bộ xã Xuân Lập đã tập trung nâng cao vai trò lãnh đạo trực tiếp các Chi bộ cơ sở, quần chúng Đảng viên trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn dân cư. Thực hiện phương châm “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Nhân dân làm chủ”, các chi bộ ở các làng Trung Lập, Vũ Thượng, Vũ Hạ, Phú Xá đều đã trở thành hạt nhân cốt lõi vận động quần chúng tham gia bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa làng xã. Điển hình như quá trình tôn tạo đền thờ Lê Hoàn, đền thờ Hoàng Văn Luyện, đền thờ Tống Văn Mẫn, đình làng Phú Xá; tổ chức lễ hội Kỳ phúc làng Phú Xá, lễ hội đền thờ Lê Hoàn…
Công tác tuyên truyền, giáo dục nhận thức cộng đồng về trách nhiệm bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa được đặc biệt chú trọng. Nhận thức rõ vai trò của quá trình tuyên truyền chính là cầu nối quan trọng trong việc chuyển hóa nhận thức thành hành vi tích cực để bảo tồn di sản một cách chủ động và bền vững, Đảng bộ xã Xuân Lập đã xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành của các tổ chức chính trị – xã hội, đặc biệt là Hội Cựu chiến binh, Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên… Các chủ thể đã phát huy vai trò xung kích trong việc lan tỏa các giá trị văn hóa truyền thống tới các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ. Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” được triển khai đồng bộ, tạo nền tảng quan trọng cho quá trình bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
Đảng bộ xã Xuân Lập đồng thời phát huy tốt vai trò trong quá trình huy động các nguồn lực xã hội cho công tác bảo tồn và phát huy di sản. Nhờ sự lãnh đạo sát sao, linh hoạt của Đảng ủy, nhiều di tích lịch sử – văn hóa đã được tu bổ, tôn tạo từ nguồn xã hội hóa. Các doanh nghiệp, con em xa quê được vận động tích cực đã có nhiều đóng góp cả vật chất lẫn trí lực cho công tác bảo tồn, đồng thời, tham gia quảng bá giá trị văn hóa địa phương qua các hoạt động kết nối cộng đồng, du lịch tâm linh.
Nhìn chung, thông qua các biện pháp chỉ đạo cụ thể, đồng bộ và linh hoạt, Đảng bộ xã Xuân Lập đã thể hiện vai trò hạt nhân chính trị cơ sở trong lãnh đạo công tác giữ gìn, phát huy các giá trị di sản văn hóa truyền thống tại địa phương. Đồng thời gắn kết hài hòa với yêu cầu phát triển hiện đại, đáp ứng các mục tiêu kinh tế-xã hội theo định hướng bền vững.
Thứ hai, các di sản bước đầu được nghiên cứu, công nhận, bảo vệ và phát huy giá trị.
Hệ thống di tích lịch sử – văn hóa tại địa phương, như: đền thờ Lê Hoàn, chùa Phúc Linh, đền thờ Tống Văn Mẫn, Hoàng Văn Luyện, đình làng Phú Xá đã bước đầu được tôn tạo, khôi phục và trở thành điểm sinh hoạt văn hóa tâm linh cộng đồng. Với phương châm “Nhà nước và Nhân dân cùng làm”, Đảng ủy xã Xuân Lập đã phối hợp với các ban ngành chức năng mà trọng tâm là Ban Văn hóa – Xã hội lập hồ sơ di tích, đề nghị công nhận và xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa các cấp. Minh chứng rõ nét cho sự nỗ lực của Đảng bộ và chính quyền xã Xuân Lập trong quá trình bảo tồn di sản là đền thờ Lê Hoàn đã được công nhận là Di tích cấp quốc gia năm 1990. Năm 2018, đền được xếp hạng là Di tích Quốc gia đặc biệt theo Quyết định số 1820/QĐ-TTg ngày 24/12/2018 của Thủ tướng Chính phủ. Khu di tích đền thờ và lăng mộ Nguyễn Nhữ Lãm đã được xếp hạng là Di tích Lịch sử Văn hoá cấp Quốc gia. Các di tích liên quan đến đền thờ Lê Hoàn cũng đã được công nhận di tích lịch sử cấp tỉnh như lăng Hoàng Khảo nhà Tiền Lê, nền Sinh Thánh. Đình làng Phú Xá đã được UBND tỉnh Thanh Hóa xếp hạng là Di tích Lịch sử – văn hóa cấp tỉnh năm 2004; đền thờ Hoàng Văn Luyện đã được xếp hạng là Di tích cấp tỉnh năm 2004; đền thờ Tống Văn Mẫn cũng là di tích cấp tỉnh…
Các lễ hội truyền thống của địa phương đã được khôi phục, qua đó phát huy giá trị giáo dục truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, tinh thần trân trọng, biết ơn các thế hệ cha ông của thế hệ trẻ. Trong quá trình chuẩn bị cũng như tổ chức lễ hội Kỳ phúc làng Phú Xá và lễ hội đền thờ Lê Hoàn, Đảng bộ xã Xuân Lập đã có những định hướng, chỉ đạo để tổ chức lễ hội theo hướng giữ nguyên nghi lễ cổ truyền và lồng ghép nội dung tuyên truyền về truyền thống cách mạng, xây dựng nếp sống văn minh trong thời kỳ mới.
Công tác trao truyền và phục hồi di sản văn hóa phi vật thể đạt nhiều kết quả khả quan. Đảng bộ xã Xuân Lập đã có những quan tâm chỉ đạo quá trình xây dựng câu lạc bộ Tế lễ truyền thống, quan tâm phát triển nghề làm bánh lá răng bừa. Trường Tiểu học và THCS Xuân Lập đã lồng ghép chương trình giáo dục địa phương vào các môn học chính khoá như môn Lịch sử và Địa lí, Ngữ văn… Đặc biệt, Đảng bộ còn nhiều lần phối hợp với các nhà trường tổ chức dâng hương tưởng niệm tại các di tích để qua đó góp phần giáo dục học sinh tình yêu quê hương, đất nước, lòng tự hào, tự tôn dân tộc.
Thứ ba, đời sống văn hóa cơ sở được nâng cao.
Các tiêu chí về văn hóa trong xây dựng nông thôn mới được hoàn thành đúng tiến độ. Tỷ lệ hộ gia đình văn hóa, làng văn hóa ngày càng tăng. Năm 1999, làng Trung Lập được công nhận là làng văn hoá cấp Tỉnh. Đến năm 2004, cả 4/4 làng của xã Xuân Lập được công nhận làng văn hoá. Nhiều mô hình điểm về gìn giữ văn hóa truyền thống được nhân rộng. Đặc biệt, làng Trung Lập đã có nhiều đóng góp nổi bật cho công tác bảo tồn cũng như phát huy giá trị di sản đền thờ và lễ hội đền thờ Lê Hoàn.
Sự phối hợp giữa kinh tế – du lịch văn hóa bước đầu hình thành và có tiềm năng phát triển. Với sự định hướng của đảng bộ địa phương, di tích và lễ hội đền thờ Lê Hoàn đã được tăng cường đầu tư theo hương kết hợp du lịch trải nghiệm. Đảng bộ địa phương đã có định hướng phát triển OCOP (mỗi xã một sản phẩm) để phát triển hơn nữa làng nghề truyền thống gắn liền quá trình tạo sinh kế cho người dân.
Quá trình sáp nhập các đơn vị hành chính cấp xã của các địa phương lân cận, như Xuân Lai, Xuân Minh, Trường Xuân vào xã Xuân Lập đã góp phần làm phong phú thêm cả về hệ thống di sản vật thể và phi vật thể. Vì vậy, công tác bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản văn hoá cần tiếp tục được coi trọng và có những chính sách, biện pháp phù hợp. Đảng bộ xã Xuân Lập mới cần tiếp tục phát huy có hiệu quả vai trò hạt nhân lãnh đạo trong quá trình tổ chức bảo tồn di sản gắn với không gian làng xã xứ Thanh.
3. Một số giải pháp trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa của cấp ủy cấp xã
Một là, nâng cao chất lượng công tác lãnh, chỉ đạo của đảng bộ địa phương.
Vấn đề bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa ở xã Xuân Lập đòi hỏi sự vào cuộc quyết liệt và có trách nhiệm của cấp ủy Đảng, chính quyền xã Xuân Lập. Vì vậy, cần “tăng cường và nâng cao hiệu quả lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp ủy Đảng, chính quyền; sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa”4. Xác định vị trí, vai trò then chốt của cấp ủy Đảng, chính quyền trong công tác tham mưu với ban tổ chức, quản lý các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Đảng bộ xã Xuân Lập cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống quy định, các chính sách về bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, ngành và tổ chức đoàn thể tại xã Xuân Lập trong quản lý, thực hành di sản, ví dụ, như có thể thành lập “Ban bảo tồn văn hóa xã” gồm đại diện chính quyền, nghệ nhân, trưởng thôn, giáo viên dạy Lịch sử, Văn hóa để đảm nhiệm vai trò cố vấn, hướng dẫn thực hành, kiểm tra định kỳ quá trình bảo tồn di sản.
Hai là, tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức trong đảng bộ và toàn dân.
Công tác tuyên truyền, giáo dục là chìa khóa để nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng cũng như trách nhiệm trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản. Thực tế cho thấy, “cùng với hoạt động nghiệp vụ bảo tồn, công tác tuyên truyền chính là biện pháp cụ thể, chủ đạo của hoạt động phát huy giá trị sản văn hoá”5. Trong thời gian tới, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động nhân dân địa phương tích cực tham gia bảo tồn di sản. Đặc biệt, ngoài phổ biến, tuyên truyền để giáo dục ý thức, trách nhiệm, cần giải thích cụ thể, chi tiết các quy định của Nhà nước, địa phương đối với hoạt động bảo tồn di sản để người dân hiểu và thực hiện đúng. Cần làm rõ và gắn lợi ích của người dân khi tham gia các hoạt động bảo tồn. Đây là cách thức thu hút đông đảo người dân tham gia lưu giữ di sản. Chỉ khi người dân có ý thức trong việc bảo tồn thì mọi khó khăn đều có thể được giải quyết nhanh chóng và hiệu quả.
Một trong những mô hình thiết thực là xây dựng “Nhà văn hóa di sản cộng đồng” tại xã Xuân Lập. Đây là địa điểm để tổ chức sinh hoạt truyền thống, trưng bày tư liệu, hình ảnh về các di sản. Trước khi tuyên truyền, quảng bá cần sưu tầm, nghiên cứu một cách khoa học, bài bản để bảo tồn nét đặc trưng của địa phương, tránh sao chép, bắt trước các di sản khác mà địa phương không có. Hình thức truyền thông cần đa dạng và linh hoạt, bao gồm tổ chức hội thảo, ngày hội văn hóa, phát hành tài liệu, sử dụng mạng xã hội và phương tiện truyền hình để tiếp cận rộng rãi cộng đồng.
Ba là, huy động các nguồn lực xã hội cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị.
Chính quyền xã cần đẩy mạnh hơn nữa hoạt động xã hội hoá để tu bổ, tôn tạo, nâng cấp các di tích. Xây dựng các quỹ ngân sách, chính sách về đầu tư, sử dụng nguồn vốn thu được thông qua khai thác khu di tích; thu hút hơn nữa sự đóng góp của các doanh nghiệp, con em địa phương để phục vụ bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Chính sách đầu tư và sử dụng nguồn vốn khai thác di tích cần minh bạch, công khai và gắn với lợi ích cộng đồng nhằm tạo sự đồng thuận xã hội và khuyến khích các chủ thể tiếp tục đóng góp lâu dài.
Việc ban hành các cơ chế ưu đãi, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào bảo tồn, phát triển di sản kết hợp du lịch văn hóa cũng cần được chú trọng, đặc biệt đối với các doanh nghiệp hoạt động tại địa phương như dịch vụ ăn uống, vận tải, thủ công truyền thống… Thực tế cho thấy, khi từng nhóm chủ thể đều được phân công rõ ràng, có trách nhiệm và quyền lợi gắn với di sản thì bảo tồn không còn là nhiệm vụ mang tính chiến dịch mà trở thành một quá trình đồng hành lâu dài – nơi mọi người cùng chia sẻ ký ức, giữ gìn bản sắc và tạo dựng giá trị cho thế hệ mai sau.
Bốn là, gắn bảo tồn văn hóa với phát triển kinh tế – du lịch.
Trong bối cảnh hiện nay, bảo tồn không nên chỉ dừng lại ở mục tiêu lưu giữ mà cần gắn với việc “hồi sinh” và tái tạo chức năng xã hội, văn hóa, kinh tế của di sản. Trong đó, “gắn phát triển văn hoá với phát triển du lịch, đưa du lịch thành một ngành kinh tế mũi nhọn, đồng thời bảo vệ, gìn giữ tài nguyên văn hoá cho các thế hệ mai sau”6 là hướng đi thiết thực và bền vững.
Đảng bộ xã Xuân Lập có thể thực hiện phát triển du lịch văn hóa – trải nghiệm di sản. Tiến hành xây dựng các tour du lịch kết nối các điểm di sản như: đền thờ Lê Hoàn – đền thờ Tống Văn Mẫn – đền thờ Hoàng Văn Luyện – đình làng Phú Xá – làng nghề bánh lá răng bừa. Hành trình tham quan không chỉ mang lại trải nghiệm sống động cho du khách mà còn tạo cơ hội để cộng đồng địa phương tham gia, qua đó nâng cao ý thức gìn giữ và phát huy di sản.
Một định hướng quan trọng khác là cần có chiến lược để xây dựng và phát triển các tour du lịch văn hóa liên xã, liên vùng. Mối liên kết vùng này không chỉ góp phần làm phong phú nội dung tham quan trải nghiệm mà còn giúp chia sẻ nguồn lực, kinh nghiệm và cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch. Từ đó hình thành mạng lưới du lịch văn hóa cộng đồng mang tính bản địa, gắn bó với đời sống thực tiễn địa phương. Đồng thời, cần phát huy hơn nữa các làng nghề trên địa bàn. Đẩy mạnh và thực hiện hiệu quả hướng đi xây dựng dòng sản phẩm OCOP. Đây không chỉ là cách thức gìn giữ kỹ năng và tri thức truyền thống mà còn là kênh tạo thu nhập ổn định cho người dân.
Năm là, ứng dụng chuyển đổi số trong bảo tồn và truyền bá văn hóa.
Trong thời đại chuyển đổi số và phát triển mạnh mẽ của cách mạng công nghiệp 4.0, việc ứng dụng khoa học – công nghệ vào quá trình bảo tồn di sản văn hóa vật thể không chỉ là xu thế tất yếu mà còn là đòn bẩy quan trọng giúp tăng tính chính xác, hiệu quả và bền vững cho công tác bảo tồn. Đối với một địa phương như xã Xuân Lập – nơi lưu giữ nhiều công trình mang giá trị lịch sử, văn hóa đặc sắc thì việc tiếp cận công nghệ mới sẽ mở ra khả năng bảo tồn thích ứng trong điều kiện nguồn lực còn hạn chế.
Cần đẩy mạnh việc số hóa tư liệu và không gian di tích, xây dựng hồ sơ số cho từng công trình gồm bản vẽ kiến trúc 3D, ảnh tư liệu lịch sử, video tư liệu lễ hội, bản ghi âm, ghi hình nghi thức dân gian… Phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch xây dựng bản đồ số di sản văn hóa trên nền tảng trực tuyến, trong đó tích hợp thông tin vị trí, lịch sử, ảnh, video, mã QR gắn tại di tích để du khách có thể truy cập nhanh qua điện thoại thông minh. Bên cạnh đó, cần thiết kế các ứng dụng mobile (app) hoặc website tương tác giới thiệu về di sản của địa phương. Hỗ trợ người dân và học sinh tiếp cận kho tri thức bản địa một cách thuận tiện, trực quan. Mặt khác, công nghệ còn hỗ trợ truyền thông số về di sản qua mạng xã hội, tạo fanpage, video TikTok, YouTube chia sẻ câu chuyện di tích, nhân vật lịch sử, giúp di sản lan tỏa rộng rãi ra ngoài địa phương, thu hút sự quan tâm từ cộng đồng, nhà tài trợ và du khách. Những video phỏng vấn nghệ nhân làng, clip giới thiệu văn bia, hình ảnh cổ vật… được lan tỏa trên các nền tảng số sẽ biến di sản thành một phần sống động của đời sống đương đại.
4. Kết luận
Xã là “vùng đất có bề dày truyền thống lịch sử và văn hóa”7. Lịch sử cư trú lâu dài của cộng đồng cư dân làng xã để lại dấu ấn đậm nét trong không gian văn hóa, kiến trúc và phong tục – tập quán truyền thống địa phương. Hiện nay, các di sản là nguồn lực văn hóa quan trọng tạo dựng bản sắc dân tộc; đồng thời, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội bền vững. Quá trình bảo tồn di sản vì vậy trở nên quan trọng và cấp thiết.
Trong bối cảnh xây dựng nông thôn mới và phát triển đất nước hiện nay, việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống đặt ra nhiều cơ hội, nhưng cũng không ít thách thức. Vì vậy, công tác bảo tồn cần được quan tâm và đề xuất các giải pháp thiết thực. Trong tổng thể các giải pháp, phải phát huy tối đa vai trò lãnh, chỉ đạo của cơ quan có thẩm quyền tại địa phương. Đảng bộ xã cần tiếp tục đổi mới tư duy lãnh đạo, phát huy dân chủ ở cơ sở, tăng cường gắn kết giữa truyền thống và hiện đại, giữa bảo tồn và phát triển cho quá trình xây dựng và phát triển địa phương nói chung và quá trình bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống nói riêng.
Bài học từ thực tiễn vai trò lãnh đạo của Đảng bộ xã Xuân Lập cũng là một gợi ý quan trọng cho các địa phương khác trong việc phát huy vai trò hạt nhân lãnh đạo của đảng bộ cơ sở cho công cuộc gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Để phát triển “sức mạnh mềm” của văn hóa Việt Nam, góp phần nâng cao sức mạnh tổng hợp quốc gia” 8 trong thời kỳ đổi mới, hội nhập và toàn cầu hoá.
Chú thích:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 114 – 116.
2. Phía trước xã Xuân Lập là ba làng Yên: Yên Lãng, Yên Trường, Yên Lạc; phía sau là năm làng Phúc: Phúc Tình, Phúc Địa, Phúc Bồi, Phúc Cương, Phúc Sơn của huyện Thọ Xuân cũ. Theo quan niệm dân gian địa phương, vì nằm ở vị thế đặc biệt nên người dân sẽ được an ổn, phúc lộc.
3, 7. Đảng ủy, HĐND, UBND, UBMTTQ xã Xuân Lập (2019). Địa chí xã Xuân Lập. NXB. Thanh Hóa, tr. 70, 357.
4, 5. Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Thanh Hóa (2019). Di sản văn hóa tỉnh Thanh Hóa. NXB Thanh Hóa, tr. 268, 270.
6. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 145 – 146.
8. Nguyễn Phú Trọng. Ra sức xây dựng, giữ gìn và phát huy những giá trị đặc sắc của nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Tạp chí Cộng sản, số 979 (tháng 12/2021), tr. 13.
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Nghiên cứu và Biên soạn lịch sử Thanh Hóa (2000). Tên làng xã Thanh Hóa. Tập 1. NXB Thanh Hóa.
2. Bảo tàng tổng hợp Thanh Hoá (2001). Thanh Hóa di tích và thắng cảnh. Tập 1. NXB Thanh Hóa.
3. Ban Quản lý Di tích và Danh thắng Thanh Hóa (2006). Di tích và danh thắng Thanh Hóa. NXB Thanh Hóa.
4. Ban Quản lý Di tích và Danh thắng Thanh Hóa (2007). Di tích và danh thắng Thanh Hóa. Tập 6. NXB Thanh Hóa.
5. Huyện ủy, HĐND, UBND huyện Thọ Xuân (2005). Địa chí huyện Thọ Xuân. H. NXB Khoa học Xã hội.
6. Lê Xuân Kỳ – Hoàng Hùng (2003). Vua Lê Đại Hành và quê hương làng Trung Lập. NXB Thanh Hóa.
7. Hội Khoa học Lịch sử Thanh Hóa (2024). Làng cổ truyền Thanh Hóa. Tập 1. NXB Thanh Hoá.
