Lê Thị Hằng
Học viện Chính trị khu vực IV
Đoàn Thị Quảng
Học viện Chính trị khu vực IV
(Quanlynhanuoc.vn) – Bài viết dựa trên những cách tiếp cận khác nhau trong việc giải quyết các thách thức về phòng, chống tham nhũng của ba nhóm quốc gia ở châu Mỹ (nhóm dẫn đầu; nhóm có nhiều triển vọng; nhóm được xem là hố đen trong bảng xếp hạng năm 2023, 2024 về chỉ số nhận thức tham nhũng theo đánh giá của Tổ chức minh bạch quốc tế – TI) để tìm kiếm những kinh nghiệm và bài học tham khảo cho Việt Nam.
Từ khóa: Kinh nghiệm, tham nhũng, châu Mỹ, Việt Nam.
1. Đặt vấn đề
Tham nhũng là một hiện tượng tha hóa quyền lực và gây ảnh hưởng tiêu cực đối với các mặt của đời sống xã hội. Mỗi quốc gia sẽ phải đối mặt với những biểu hiện, tác hại rất khác nhau của tham nhũng và vẫn chưa có cách tiếp cận chung nhất để giải quyết hiệu quả nhất cho vấn đề này. Ở các nước phát triển, tham nhũng thường diễn ra nghiêm trọng trong một số lĩnh vực cụ thể của nền kinh tế, trong xây dựng chính quyền địa phương, chính quyền trung ương, thậm chí là cả trong lĩnh vực như truyền thông. Trong khi đó, ở các nước kém phát triển và đang phát triển, tham nhũng có thể lan rộng trong nhiều lĩnh vực của nền kinh tế, trong hệ thống chính trị và an sinh xã hội…
Việc phòng, chống tham nhũng ở hầu hết các nước thành công hay không thành công đều xuất phát từ nhận thức đối với các thách thức từ tham nhũng và câu hỏi để một chính phủ của một quốc gia có thể tiếp cận tốt nhất về cách thức phòng, chống tham nhũng cùng những kinh nghiệm giải quyết vấn đề này như thế nào?
Qua nghiên cứu kinh nghiệm của ba nhóm quốc gia ở châu Mỹ, bài viết tập trung vào những kinh nghiệm của Uruguay và Canada – nhóm quốc gia được đánh giá là ngọn hải đăng dẫn đầu châu Mỹ về tính minh bạch và luôn xếp hạng thấp về chỉ số tham nhũng. Tiếp đến là Guyana và Cộng hòa Dominica – nhóm các nước được đánh giá có nhiều nỗ lực bền bỉ trên tiến trình cải thiện điểm CPI qua nhiều thập kỷ trong bối cảnh nhiều quốc gia cùng khu vực châu Mỹ đang đối mặt với sự trì trệ hoặc bế tắc ngày càng trầm trọng trong cuộc chiến chống tham nhũng; nhóm các nước Venezuela, Haiti và Nicaragua về thực trạng tham nhũng và những vấn đề bất cập trong kiểm soát tham nhũng.
2. Những kinh nghiệm phòng, chống tham nhũng của một số quốc gia châu Mỹ
2.1. Nhóm Uruguay và Canada
(1) Uruguay: kể từ khi chế độ độc tài kết thúc hơn ba thập kỷ trước, nước này đã xây dựng một thể chế chính trị dựa trên các đảng phái mạnh và chính sách đồng thuận để ủng hộ việc củng cố pháp quyền, tăng cường tính minh bạch của Chính phủ và mở rộng nền dân chủ mới. Sự kiện phe cánh tả lên nắm quyền ở Uruguay vào giữa những năm 2000 đã buộc các đảng Colorado và Nacional truyền thống phải từ bỏ chủ nghĩa thân hữu trong chính trị để đấu tranh giành phiếu bầu, tập trung vào các lĩnh vực, như: an toàn công cộng, các chính sách ủng hộ doanh nghiệp và xây dựng chính phủ mở, thúc đẩy thực hiện trách nhiệm giải trình hiệu quả.
Những năm gần đây, Uruguay luôn duy trì được vị trí dẫn đầu khu vực châu Mỹ và thậm chí còn ngày càng cải thiện thành tích của mình trong bảng xếp hạng 20 quốc gia dẫn đầu thế giới về phòng, chống tham nhũng. So với các năm trước, năm 2024, Uruguay được xếp hạng là quốc gia ít tham nhũng thứ 13 trên toàn cầu và hiện ngang hàng với Estonia1. Thành tựu này đến từ việc các thể chế an ninh và tư pháp của nước này dường như đã phản ứng mạnh mẽ với những thách thức tham nhũng cũng như trong việc thúc đẩy dân chủ, đổi mới thể chế chính trị, củng cố nền kinh tế, kiên quyết xóa bỏ mạnh mẽ các tập quán thân hữu trong chính trị; đồng thời, thực hiện các giải pháp hiệu quả để kiểm soát chặt chẽ các lĩnh vực có nguy cơ tham nhũng cao như quản lý doanh nghiệp nhà nước (bao gồm: cấp thoát nước, viễn thông, nhập khẩu, tinh chế dầu mỏ); kiểm soát chặt chẽ quá trình bổ nhiệm nhân sự trong khu vực công, trong các cơ quan chống tham nhũng; kiểm soát mạnh mẽ và chặt chẽ hơn đối với các hoạt động tài chính, ngân hàng.
Tuy nhiên, thành tích trên của Uruguay cũng đi kèm với nhiều cảnh báo, vì chỉ số này chỉ xếp hạng các quốc gia theo mức độ nhận thức về tham nhũng trong khu vực công. Những khía cạnh như hoạt động tội phạm có tổ chức, trốn thuế hoặc rửa tiền và những vấn đề tiềm ẩn trong khu vực tư nhân cũng có thể ảnh hưởng nặng nề đến vị thế dẫn đầu của Uruguay. Bên cạnh đó, những tiến bộ về trách nhiệm giải trình này không phải là bất di bất dịch và việc chống tham nhũng ở Uruguay vẫn còn nhiều việc quan trọng phải làm. Ví dụ như về vấn đề tài trợ chiến dịch tranh cử – một hoạt động mà ở đó các quy định không rõ ràng có thể làm gia tăng cơ hội cho các khoản đóng góp bất hợp pháp cho các chính trị gia, bao gồm cả từ các tổ chức tội phạm ở đất nước này.
Do đó, động lực chính trị chính là kinh nghiệm, chìa khóa mở ra thành công của Uruguay trong cuộc chiến chống tham nhũng và cải thiện quản trị đất nước, thông qua các cải cách thể chế dài hạn dựa trên một nền dân chủ vững mạnh, một xã hội năng động và một khu vực doanh nghiệp thịnh vượng2. Rõ ràng tiến bộ này của Uruguay khác hoàn toàn với nhiều nước trong khu vực châu Mỹ. Sự ổn định và phát triển của nền kinh tế cùng với vị trí địa lý, hành chính trên phạm vi Uruguay cũng đã góp phần vào thành tựu chống tham nhũng của quốc gia này3.
(2) Canada: mặc dù Canada được coi là một trong những quốc gia đứng đầu thế giới về chống tham nhũng nhưng thách thức về tham nhũng ở Canada vẫn xảy ra ở nhiều khía cạnh, ở mọi cấp chính quyền, cả địa phương lẫn liên bang và trong cả khu vực tư nhân4, từ các hành vi hối lộ, tống tiền, biển thủ đến gian lận tài chính… Hậu quả của tham nhũng ở Canada đã và đang làm suy yếu tính liêm chính, lòng tin của người dân vào các thể chế phục vụ công. Ngoài ra, nó còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội và ổn định chính trị, vốn rất quan trọng đối với sự ổn định chung.
Thực tế cho thấy, Canada không có một chiến lược chống tham nhũng tập trung thống nhất, thay vào đó, Canada dựa vào các cơ quan chuyên trách, hệ thống luật pháp và nhiều công cụ khác nhau để giải quyết rủi ro từ thách thức tham nhũng. Khung quản lý và trách nhiệm giải trình chính là một công cụ giám sát quan trọng được Ban thư ký hội đồng ngân khố Canada sử dụng để bảo đảm các bộ và cơ quan liên bang được quản lý tốt và phải có trách nhiệm giải trình. Đạo luật Quản lý tài chính, Đạo luật vận động hành lang, Đạo luật xung đột lợi ích, Đạo luật bầu cử Canada, Đạo luật bảo vệ công chức tiết lộ thông tin, Bộ luật Hình sự và Đạo luật tiếp cận thông tin… của Canada đều chứa đựng các nội dung liên quan đến hệ thống liêm chính đang được thực thi hiện nay. Về mặt thể chế, ngoài cơ quan trung ương, ở Canada còn có một số cơ quan giám sát các hoạt động chống tham nhũng, chịu trách nhiệm về các bộ phận khác nhau của hệ thống liêm chính này.
Bên cạnh đó, Canada có khuôn khổ pháp lý chặt chẽ về kiểm soát nội bộ theo các tiêu chuẩn quốc tế, xác định rõ mục tiêu của kiểm soát nội bộ và thiết lập trách nhiệm quản lý đối với kiểm soát nội bộ. Canada cũng đặt ra các tiêu chuẩn về ứng xử và đạo đức nghề nghiệp áp dụng cho các bộ trưởng, đại biểu quốc hội, các nhà chính trị và công chức. Khuôn khổ quản lý rủi ro của quốc gia này cũng đề cập rõ ràng đến các rủi ro về liêm chính công, đồng thời các quy định về kiểm toán nội bộ cũng quy định cụ thể các cơ chế hoạt động cho kiểm toán nội bộ và bao gồm một số biện pháp bảo vệ quan trọng để bảo đảm kiểm toán viên nội bộ thực hiện công việc một cách độc lập và liêm chính. Tuy nhiên, Canada không cung cấp thông tin cụ thể về việc áp dụng các thông lệ cho kiểm toán nội bộ và quản lý rủi ro trong thực tế.
2.2. Guyana và Cộng hòa Dominica
(1) Guyana: trước năm 2015, Guyana phải đối mặt với tình trạng tham nhũng tràn lan, việc này không chỉ tác động tiêu cực đến người dân, hoạt động của Chính phủ mà còn gây cản trở tới sự phát triển quốc gia. Tuy nhiên, trong hơn một thập trở lại đây, đã có một số tín hiệu lạc quan về kết quả phòng, chống và kiểm soát tình hình tham nhũng ở Guyana. Điều này có liên quan chặt chẽ với những sự kiện thay đổi trong Chính phủ Guyana diễn ra kể từ năm 2015, cụ thể là đã có một cuộc thay đổi chế độ diễn ra sau 23 năm tồn tại của một đảng chính trị duy nhất độc quyền việc tiếp cận các hợp đồng và nguồn lực của nhà nước ở Guyana một cách không chính đáng (ví dụ, các lãnh đạo của đảng này đã thiết lập một chương trình nhà ở đặc quyền cho riêng mình và trả giá đất thấp hơn giá thị trường). Năm 2015, Guyana có vị trí thấp hơn rất nhiều, đứng thứ 119/180 với điểm CPI khoảng 29/100. Tới giai đoạn 2016 – 2023 có sự cải thiện rõ rệt, điểm CPI tăng từ 29 lên đến 41 điểm. Năm 2024, Guyana được chấm 39/100 điểm theo CPI xếp 92/180 quốc gia5.
Chính phủ mới cũng đã thực hiện một số bước đi tích cực, bao gồm công khai các hợp đồng dầu khí; sa thải những nhân viên bị phát hiện có hành vi tham nhũng, cho dừng các hợp đồng liên quan đến tham nhũng (dừng các hợp đồng lớn về đồng hồ đỗ xe tại thủ đô vì vi phạm luật đấu thầu sau khi có sự phản đối của người dân); thành lập lại Ủy ban liêm chính; cập nhật quy tắc ứng xử của công chức; chỉ định người thanh tra; thành lập cơ quan thu hồi tài sản nhà nước; kích hoạt luật chống rửa tiền; thông qua luật bảo vệ người tố giác và thực hiện một số biện pháp can thiệp khác có tác động đến tính chính trực trong đời sống công cộng.
Những tiến triển tích cực trong cuộc chiến chống tham nhũng ở Guyana cần được ghi nhận. Việc thành lập các cơ quan chống tham nhũng và ban hành hàng loạt các quy định pháp luật cùng nhiều quyết tâm của Chính phủ Guyana không có nghĩa là mọi thứ đều sẽ hoạt động tốt. Cuộc chiến chống tham nhũng và khả năng thuyết phục niềm tin người dân Guyana vẫn còn rất nhiều thách thức phía trước. Trong tương lai Guyana cần phải nỗ lực nhiều hơn để giải quyết các vấn đề nan giải của hiện tại, chẳng hạn như việc tuân thủ pháp luật liên quan đến hối lộ trong lực lượng cảnh sát, thiết lập luật tài chính chính trị và chấm dứt tình trạng miễn trừ trách nhiệm.
(2) Cộng hòa Dominica: trong hơn nửa thế kỷ qua, Cộng hòa Dominica phải đối mặt với nhiều thách thức đe dọa an ninh quốc gia, an toàn xã hội và củng cố niềm tin của công chúng khi xuất hiện rất nhiều vụ bê bối tham nhũng.
Để giải quyết vấn đề này, Chính phủ Dominica đã lãnh đạo việc phát triển hệ thống giám sát rủi ro chống tham nhũng dựa trên dữ liệu và phát triển mạnh các nhóm cải cách để tăng cường năng lực thể chế chính phủ; cải thiện sự phối hợp giữa các cơ quan và tăng cường hợp tác với xã hội dân sự thông qua các sáng kiến tham gia chống tham nhũng – một mô hình đổi mới và có sự tham gia rộng rãi của người dân nhằm cải thiện quản trị và phòng, chống tham nhũng từ góc nhìn quản trị khá toàn diện. Hệ thống các giải pháp cũng như mô hình có sự tham gia rộng rãi của người dân mà Dominica đang thực hiện nhằm cung cấp các đánh giá toàn diện, chi tiết về mọi khía cạnh và hướng đến việc đóng góp vào quá trình phân tích, thảo luận về lợi ích cũng như những thách thức trong quản trị của Chính phủ cũng như trong cuộc chiến chống tham nhũng tại Cộng hòa Dominica. Hệ thống các giải pháp và sáng kiến cộng đồng tham gia chống tham nhũng tại Cộng hòa Dominica là kết hợp giữa ý chí chính trị, năng lực kỹ thuật và liên minh rộng rãi của các chủ thể nhà nước và phi nhà nước. Thông qua các biện pháp trên, các thách thức về quản trị đã được vượt qua, những cải cách từng bị đình trệ đã được thúc đẩy và một khế ước xã hội mới được thiết lập giữa các bên xã hội nhằm chống tham nhũng; đồng thời giảm nghèo, gia tăng thịnh vượng chung cho đất nước Dominica.
Các kết quả cho thấy, mặc dù Cộng hòa Dominica chưa thể loại bỏ hoàn toàn tham nhũng thông qua hàng loạt các nổ lực cũng như hệ thống các giải pháp, sáng kiến cũng vẫn còn nhiều việc phải giải quyết. Trong đó, nhấn mạnh đến nhận thức về tham nhũng của phần lớn chính phủ và người dân đã thay đổi và các đánh giá như chỉ số năng lực chống tham nhũng khu vực cho thấy, Cộng hòa Dominica đã cải thiện năng lực của mình trong nhiều năm liên tiếp, Dominica đạt 60/100 điểm trong Corruption Perceptions Index năm 2024, đây là mức cao nhất kể từ 2012 đến nay6. Các biện pháp này dường như đã làm tăng niềm tin vào các cải cách và củng cố những nỗ lực chống tham nhũng không ngừng, không nghỉ hơn một thập kỷ qua ở Dominica.
2.3. Venezuela, Haiti và Nicaragua
(1) Haiti: là một trong những quốc gia ở châu Mỹ đang sa lầy trong tình trạng bất ổn chính trị và mất an ninh thể chế sau vụ ám sát Tổng thống năm 2021. Hiện nay, tham nhũng được ví như là nguồn thu bất hợp pháp chủ yếu của các lực lượng chính trị, đứng trên cả các loại tội phạm, như: buôn bán ma túy, buôn người và buôn lậu ở đất nước này. Tham nhũng tràn lan ở Haiti là nguyên nhân chính đưa đất nước này rơi vào tình trạng khó khăn, bế tắc.
(2) Venezuela: Chính phủ đương nhiệm của Venezuela đã thể hiện sự kiên trì xử lý và truy quét các quan chức tham nhũng; sĩ quan quân đội, cảnh sát và các thành viên của ngành tư pháp có liên quan đến tham nhũng thông qua các hoạt động bàn tay sắt của mình, theo đó Venezuela được xếp 178/180 quốc gia trong CPI 2024 với số điểm rất thấp (10/100)7. Báo cáo của ICJ năm 2024 về việc thực hiện một số nội dung của Công ước quốc tế liên quan đến phòng, chống tham nhũng của Venezuela chỉ rõ Văn phòng Công tố Venezuela thường tránh xử lý các vụ án tham nhũng liên quan quan chức cấp cao hoặc người có quan hệ thân cận với chính phủ, do sự thiếu độc lập và ảnh hưởng chính trị rõ ràng. Ở quy mô nhỏ hơn, những thống đốc này còn giám sát và kiếm những khoản tiền béo bở từ các tổ chức tội phạm lớn, khiến cho những thách thức về tham nhũng ở đất nước này ngày càng trầm trọng hơn bao giờ hết.
(3) Nicaragua: nước này vẫn là một trong những quốc gia dễ bị tổn thương và nghèo đói nhất khu vực châu Mỹ, trong đó, tình trạng nghèo đói gắn chặt với mức độ tham nhũng rất cao đang tồn tại trong toàn bộ hệ thống chính trị và hành chính. Theo Tổ chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International, 2024), Nicaragua chỉ đạt 14/100 điểm trong Chỉ số Cảm nhận Tham nhũng (CPI), xếp thứ 172/180 quốc gia8, nằm trong nhóm cuối cùng thế giới về kiểm soát tham nhũng. Hiện tượng tham nhũng ở nước này gắn chặt với chế độ độc tài trước đây, sự khủng hoảng kinh tế – xã hội kéo dài nhiều năm ở Nicaragua và sự thiếu vắng hoàn toàn bóng dáng của nhà nước pháp quyền. Những thay đổi trong khuôn khổ pháp lý và thể chế hiện tại ở Nicaragua cũng chưa làm thay đổi các thách thức tham nhũng đang hiện hữu ở quốc gia này.
Giải pháp để đối phó với thách thức tham nhũng hiện nay và trong tương lai ở Nicaragua vẫn tồn tại nhiều thách thức. Vấn đề cốt lõi cần được thực thi ngay lúc này không chỉ là phải thay đổi ngay các cấu trúc giải pháp chống tham nhũng mà quan trọng hơn là phải khắc phục được con đường vi hiến, đề cao trách nhiệm giải trình và minh bạch của chính phủ hiện tại trong việc sử dụng nguồn lực công, quyền tiếp cận thông tin của người dân, các cải cách cần thiết trong khung pháp lý, việc khôi phục các quyền tự do đã bị xâm phạm…
3. Nhận xét chung về chống tham nhũng ở một số quốc gia châu Mỹ
Tham nhũng vẫn là một thách thức mang tính phổ quát trên toàn châu Mỹ, biểu hiện với nhiều hình thức và mức độ khác nhau, chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi các yếu tố lịch sử, chính trị và thể chế của từng quốc gia. Qua nghiên cứu, so sánh các nỗ lực chống tham nhũng ở Uruguay, Canada, Guyana, Cộng hòa Dominica, Venezuela, Haiti và Nicaragua, có thể thấy một bức tranh đa dạng về con đường quản trị quốc gia và chống tham nhũng từ những hình mẫu điển hình về minh bạch cho đến sự yếu kém mang tính hệ thống. Dù có sự khác biệt về điều kiện kinh tế hay hệ tư tưởng chính trị, kinh nghiệm của các nước này đều cho thấy, chống tham nhũng hiệu quả không đơn thuần là vấn đề về thiết kế pháp lý mà còn phụ thuộc chủ yếu vào ý chí chính trị, sức mạnh thể chế và sự tham gia của toàn xã hội.
Uruguay và Canada là hai hình mẫu điển hình cho thấy, vai trò của các thể chế vững mạnh và cam kết chính trị bền bỉ trong việc kiềm chế tham nhũng. Ở Uruguay, quá trình củng cố nền dân chủ sau nhiều thập kỷ độc tài đã hình thành nên một văn hóa chính trị đặt nền tảng trên trách nhiệm giải trình và tính minh bạch. Canada cũng là ví dụ tiêu biểu cho việc xử lý tốt mối quan hệ giữa thể chế và chuẩn mực văn hóa. Mặc dù vẫn tồn tại tham nhũng ở một số cấp độ, sự liêm chính trong quản trị công của Canada được duy trì nhờ mạng lưới dày đặc các công cụ pháp lý, như: Luật Quản lý Tài chính, Luật Vận động hành lang, Luật Xung đột lợi ích... để tạo thành một cấu trúc phức hợp nhằm phòng ngừa và xử lý sai phạm.
Mô hình chống tham nhũng ở Canada tiêu biểu cho sự vận hành hài hòa giữa pháp luật, cơ chế, trách nhiệm giải trình và các chuẩn mực xã hội trong việc duy trì đạo đức công vụ. Cả Uruguay và Canada đều cho thấy, cuộc chiến chống tham nhũng không thể chỉ dựa vào các biện pháp trừng phạt hay một vài cơ quan chuyên trách mà phải được xây dựng dựa trên cấu trúc quản trị toàn diện với bộ máy hành chính minh bạch, đội ngũ công chức chuyên nghiệp và môi trường chính trị khuyến khích hành vi đạo đức chính là nền tảng cho một nền quản trị liêm chính. Ở hai quốc gia này, chống tham nhũng không phải là chính sách tình thế mà là một yếu tố cấu thành bản chất của quản trị quốc gia.
Bên cạnh đó, kinh nghiệm của Guyana và Cộng hòa Dominica đại diện cho nhóm quốc gia đang nỗ lực thoát khỏi thách thức của tham nhũng thông qua các cải cách tiệm tiến và đa chiều. Kết quả nỗ lực của họ dù chưa phải là thành tựu trọn vẹn nhưng là minh chứng cho quyết tâm cải cách để thoát ra khỏi những khủng hoảng liên quan đến tham nhũng ngay cả khi sự chi phối của chủ nghĩa thân hữu chính trị và sự yếu kém thể chế vẫn chưa được khắc phục hoàn toàn.
Ở Guyana, sau năm 2015, một loạt cải cách đã được triển khai để phá vỡ thế độc quyền chính trị và tăng cường tính cạnh tranh trong quản trị công. Việc công khai các hợp đồng dầu khí, thành lập Ủy ban Liêm chính, ban hành luật bảo vệ người tố cáo và luật thu hồi tài sản tham nhũng đánh dấu bước chuyển rõ rệt từ mô hình quản trị mờ ám sang minh bạch hơn. Tuy nhiên, những cải cách này vẫn còn mong manh, còn thiếu vắng sự chuyển biến về văn hóa chính trị và những thể chế xã hội, do đó, các thiết chế chống tham nhũng dễ bị biến dạng hoặc trở thành biểu tượng hình thức.
Đối với Cộng hòa Dominica, một quốc gia lựa chọn hướng tiếp cận nhấn mạnh vào quản trị có sự tham gia của xã hội, thông qua việc tích hợp xã hội dân sự vào hệ thống giám sát và sử dụng phân tích dữ liệu để nhận diện rủi ro, chính phủ nước này đã biến cuộc chiến chống tham nhũng từ một thủ tục hành chính thành một cam kết hành động mới. Cách làm này giúp tăng cường phối hợp chính sách và từng bước khôi phục niềm tin công chúng.
Trường hợp của Dominica khẳng định rõ, khung pháp lý là cần thiết nhưng vai trò của chính phủ và nỗ lực của xã hội mới là yếu tố quyết định sự bền vững của cải cách. Cả hai quốc gia Guyana và Cộng hòa Dominica đều cho thấy, tiến bộ chống tham nhũng ở các nước đang chuyển đổi phụ thuộc vào tính liên tục và nhất quán. Ý chí chính trị ngắn hạn phải được chuyển hóa thành năng lực thể chế dài hạn, thành cải cách pháp lý với sự tham gia mạnh mẽ của công dân và hiện đại hóa bộ máy hành chính phải song hành với các hành động trên nếu không thành tựu đạt được sẽ chỉ mang tính tạm thời và có thể đảo ngược tính thế.
Ở một khía cạnh đối lập khác, với các trường hợp trên chính là câu chuyện chống tham nhũng ở Venezuela, Haiti và Nicaragua – những quốc gia mà tham nhũng không chỉ biểu hiện như là thất bại của quản trị công mà còn trở thành bản chất của quyền lực. Ở đây, có thể quan sát được tham nhũng không còn là sai lệch mà trở thành nguyên lý vận hành.
Tại Haiti, tham nhũng là “nguồn sống” của hệ thống chính trị. Trong bối cảnh nhà nước gần như tê liệt, các khẩu hiệu chống tham nhũng ở Haiti không còn mang ý nghĩa thực tế. Venezuela cũng là một ví dụ của “nghịch lý chống tham nhũng”, hình thành một trạng thái mà các học giả nghiên cứu gọi là cân bằng tham nhũng trong chế độ độc tài, có thể nói ở đất nước này tham nhũng không làm sụp đổ hệ thống, mà duy trì sự ổn định của nó. Tượng tự như Venezuela và Haiti, Nicaragua cũng là một bức tranh u ám về sự dung hợp giữa đàn áp chính trị và suy thoái thể chế đã biến tham nhũng trở thành hệ thống khép kín, tự duy trì.
Mặc dù chính quyền Ortega vẫn tuyên bố tuân thủ các công ước quốc tế về chống tham nhũng, trên thực tế, luật pháp đã bị bóp méo để bảo vệ giới cầm quyền và đàn áp xã hội dân sự. Các quy định chống tham nhũng ở Nicaragua cũng bị đảo ngược chức năng, trở thành công cụ kiểm soát, thay vì giám sát quyền lực. Đây có thể được xem như là dạng tham nhũng nguy hiểm nhất vì nó được hợp pháp hóa bằng chính các quy định của pháp luật. Những trường hợp “hố đen” này cho thấy rằng, trong môi trường mà quản trị lỏng lẻo, pháp quyền không được chú ý, thì mọi nỗ lực chống tham nhũng chỉ còn là hình thức.
5. Giá trị tham khảo cho Việt Nam
Từ kinh nghiệm phòng, chống tham nhũng ở ba nhóm quốc gia ở châu Mỹ, có thể rút ra những giá trị tham khảo cho Việt Nam như sau:
Một là, cần phải xem tham nhũng là một vấn đề mang tính hệ thống, ảnh hưởng tiêu cực dai dẳng đối với nền kinh tế và tất cả các mặt của đời sống xã hội ở mỗi quốc gia, trong đó có Việt Nam và hơn hết chống tham nhũng là một phần của cách thức phân bổ của cải và quyền lực trong xã hội. Các giải pháp hay chiến lược phòng, chống tham nhũng cần phải tập trung nhiều hơn không chỉ vào các vấn đề hàng ngày của người dân mà cả các vấn đề chính sách như an ninh quốc gia và hình ảnh quốc tế của đất nước. Khi xây dựng và điều chỉnh chiến lược hoặc cách tiếp cận về phòng, chống tham nhũng cần lưu ý nhấn mạnh thêm việc khảo sát hoặc tìm kiếm dữ liệu liên quan từ các nguồn ít thông thường hơn và các chiến lược hay các nhóm giải pháp phải có định hướng chính trị cả trong nước và quốc tế rõ ràng. Cần phải xây dựng những chiến lược chống tham nhũng mạnh về các sáng kiến và giải pháp hành động theo từng lĩnh vực, đồng thời xác định được đâu là các lĩnh vực có nguy cơ tham nhũng cao và chính quyền cần có kế hoạch hành động ưu tiên, toàn diện, cụ thể.
Hai là,ngoài việc xây dựng một chiến lược quốc gia hoặc một hệ thống tiếp cận toàn diện về phòng, chống tham nhũng thì thành công của cuộc đấu tranh này còn đạt được bằng các phương tiện khác. Điều này có nghĩa là, việc giải quyết vấn đề tham nhũng còn có thể được giải quyết thông qua các cải cách chuyên biệt thay vì chỉ duy nhất dựa vào một chiến lược quốc gia hay các cách tiếp cận thuần túy pháp lý. Vì kinh nghiệm ba nhóm nước khác nhau ở châu Mỹ chỉ ra rằng chỉ dựa vào một chiến lược quốc gia hay một hai sáng kiến thôi là chưa đủ.
Hơn nữa, nỗ lực chống tham nhũng quốc gia cũng cần những người tiên phong chính trị, sự hỗ trợ từ các bộ, ngành liên quan, các đơn vị chịu trách nhiệm với các cơ chế và cấu trúc phối hợp thể hiện không chỉ vai trò, trách nhiệm của toàn chính phủ mà còn giúp các tổ chức xã hội dễ dàng hơn trong việc phát huy vai trò phản biện của mình, yêu cầu chính phủ chịu trách nhiệm tốt hơn. Thành công trong phòng, chống tham nhũng chỉ có thể đạt được khi quốc gia xây dựng được thể chế dân chủ, pháp quyền vững chắc. Vai trò của các tổ chức xã hội và báo chí là cực kỳ quan trọng, giúp phát hiện, giám sát và tạo áp lực dư luận, góp phần ngăn chặn tham nhũng. Tính minh bạch trong quản lý tài chính công, đặc biệt là trong lĩnh vực tài nguyên, đầu tư công, mua sắm công, là yếu tố sống còn để hạn chế cơ hội tham nhũng.
Việc ứng dụng công nghệ thông tin, chính phủ điện tử, số hóa thủ tục hành chính giúp giảm đáng kể sự tiếp xúc trực tiếp giữa công dân và cán bộ công quyền, qua đó giảm thiểu cơ hội nhũng nhiễu, đồng thời tạo ra dữ liệu công khai để giám sát (như kinh nghiệm của Dominica). Ngoài ra, văn hóa liêm chính trong khu vực công và sự gương mẫu của đội ngũ lãnh đạo chính trị đóng vai trò rất quan trọng trong việc định hướng, củng cố niềm tin xã hội trong bất kỳ cuộc chiến chống tham nhũng nào.
Ba là, để ứng phó với sự phát triển và nhận diện liên tục của các hình thức tham nhũng mới và phức tạp hơn, đòi hỏi cần phải có sự phát triển các phương thức hợp tác mới để giải quyết tham nhũng ở cấp độ xuyên quốc gia và cấp độ quốc gia, bởi, kinh nghiệm của ba nhóm nước châu Mỹ cho thấy các giải pháp chia sẻ, xử lý những vướng mắc dai dẳng từ các thách thức về tham nhũng giữa các nước phát triển và nhóm các nước có nhiều triển vọng cũng như kém phát triển, sẽ thúc đẩy, khuyến khích để có thể phát triển các chiến lược quốc gia, các kinh nghiệm, giải pháp… về phòng, chống tham nhũng toàn diện và hữu ích hơn.
Bốn là, hầu hết các quốc gia châu Mỹ được xếp hạng cao nhất về chỉ số nhận thức tham nhũng đều tham gia ít nhất một sáng kiến xuyên quốc gia về phòng, chống tham nhũng thuộc các lĩnh vực và loại hình khác nhau. Bởi qua đây, kết quả và khuyến nghị của quá trình sáng kiến xuyên quốc gia này nên được tích hợp và có thể tạo thành nền tảng phát triển cho một chiến lược hoặc cách tiếp cận mang tính kỹ thuật hữu ích trong cuộc chiến chống tham nhũng. Tuy nhiên, cũng phải chú ý rằng, những sáng kiến này chưa đủ để được coi là sự thay thế cho một chiến lược hay các hành động thực tế của quốc gia trong phòng, chống tham nhũng vì chúng thường tập trung vào các biện pháp mang tính kỹ thuật cao và chưa khơi dậy được tinh thần phối hợp hoặc trách nhiệm giải trình của quốc gia đối với các khuyến nghị được nêu.
6. Kết luận
Kinh nghiệm phòng, chống tham nhũng từ ba nhóm quốc gia khác nhau ở châu Mỹ cho thấy bức tranh đa dạng về phòng, chống tham nhũng. Kinh nghiệm của nhóm dẫn đầu khẳng định giá trị của thể chế vững mạnh và minh bạch như Uruguay, Canada; bên cạnh đó, nhóm có triển vọng là minh chứng cho sức mạnh của cải cách và công nghệ. Còn nhóm “hố đen” (Venezuela, Haiti và Nicaragua)phản ánh hậu quả nghiêm trọng của thể chế suy yếu, tha hóa quyền lực, vi hiến và từ chối trách nhiệm giải trình, kém minh bạch mà chính phủ hiện tại thiếu nổ lực để thay đổi. Việt Nam có thể tham khảo, vận dụng phù hợp những kinh nghiệm này để củng cố hệ thống chính trị, nâng cao hiệu quả quản trị quốc gia và tiếp tục đẩy mạnh công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng với mục tiêu là xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thực sự liêm chính, minh bạch.
Chú thích:
1, 5, 6, 7, 8. Transparency International (2024). Corruption Perceptions Index 2024. https://www.transparency.org, truy cập ngày 23/8/2025.
2. Maíra Martini (2016). Uruguay: Overview Of Corruption And Anticorruption Transparency International.
3. Roberto Simon (2020). Why Uruguay Finished First in Our Anti-Corruption Ranking. https://www.americasquarterly.org/article/why-uruguay-finished-first-in-our-anti-corruption-ranking/
4. Corruption in Canada. https://kkc.com/corruption-index/corruption-in-canada/
Tài liệu tham khảo:
1. Cơ quan chuyên trách chống tham nhũng: Kinh nghiệm quốc tế và giá trị tham khảo cho Việt Nam https://thuvienso.moj.gov.vn/Opac/DmdInfo.aspx?dmd_id=49567
2. Corruption Matters – Finance & Development (IMF, Sept 2015). https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2015/09/pdf/kaufmann.pdf
3. OECD (2022), OECD Integrity Review of Costa Rica (OECD Integrity Review: Costa Rica – Final Report, July 2022), https://www.oecd.org/publications/oecd-integrity-review-of-costa-rica-2022-2d7f5b3e-en.ht
4. Report of the Expert Advisory Group on Anti-Corruption, Transparency, and Integrity in Latin America and the Caribbean. Inter-American Development Bank (IDB). https://publications.iadb.org/publications/english/document/Report-of-the-Expert-Advisory-Group-on-Anti-Corruption-Transparency-and-Integrity-in-Latin-America-and-the-Caribbean.pdf
