ThS. Vũ Thu Hiền
Đảng ủy phường Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) -Thành phố Hà Nội với lợi thế là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của cả nước, đang hiện thực hóa mục tiêu trở thành trung tâm công nghiệp văn hóa của quốc gia theo định hướng tại Nghị quyết số 09-NQ/TU ngày 22/02/2022 của Thành ủy Hà Nội về “Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”. Tuy nhiên, quá trình thực hiện Nghị quyết này đã và đang phát sinh những vấn đề xung đột giữa phát giá trị văn hóa truyền thống và thực thi công nghiệp văn hóa hiện đại và hội nhập quốc tế. Bài viết nhận diện và giải quyết các vấn đề về phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh thực thi phát triển công nghiệp văn hóa hiện đại và hội nhập quốc tế sâu rộng của thành phố Hà Nội.
Từ khóa: Phát huy giá trị văn hóa truyền thống, công nghiệp văn hóa, hội nhập quốc tế, thành phố Hà Nội.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh Việt Nam đang tập trung nguồn lực đầu tư phát triển công nghiệp văn hóa, đưa công nghiệp văn hóa trở thành một trong những ngành kinh tế mũi nhọn, thành phố Hà Nội, với vị thế là trung tâm văn hóa, chính trị, kinh tế của cả nước đã tiên phong trong phát triển công nghiệp văn hóa. Điều này được thể hiện bằng Nghị quyết số 09-NQ/TU ngày 22/02/2022 của Thành ủy Hà Nội về “Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn tới năm 2045” (viết tắt là Nghị quyết số 09-NQ/TU). Tuy nhiên, việc phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh phát triển công nghiệp văn hóa của Thủ đô đang đối mặt với một số vấn đề, thách thức, đòi hỏi phải có những phương hướng, giải pháp thiết thực và hợp lý để giải quyết.
2. Quan điểm về phát huy các giá trị văn hóa truyền thống
Thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng về phát triển văn hóa, Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 của Chính phủ, Nghị quyết số 09-NQ/TU của Thành uỷ Hà Nội đã đặt mục tiêu đưa công nghiệp văn hóa trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, tạo động lực quan trọng cho sự phát triển bền vững của Thủ đô, đồng thời, xây dựng và phát huy thương hiệu “Thành phố sáng tạo” của UNESCO. Với các quan điểm cốt lõi: văn hóa là nền tảng và động lực; hài hòa giữa bảo tồn và phát triển văn hóa; phát triển công nghiệp văn hóa là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị; phát triển công nghiệp văn hóa phải đồng bộ và hiện đại; tận dụng công nghệ trong phát triển công nghiệp văn hóa.
Nghị quyết số 09-NQ/TU xác định 8 nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm trong việc phát triển công nghiệp văn hoá trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, gồm: đổi mới tư duy, nâng cao nhận thức về công nghiệp văn hóa; tập trung xây dựng, hoàn thiện cơ chế, chính sách; đẩy mạnh phát triển nguồn nhân lực; tăng cường ứng dụng khoa học và công nghệ; phát triển thị trường công nghiệp văn hóa; thu hút và hỗ trợ đầu tư; mở rộng giao lưu, hợp tác trong nước và quốc tế về văn hóa; tập trung xây dựng, phát triển và định vị thương hiệu “Thành phố sáng tạo”của UNESCO.
Việc phát huy các giá trị văn hóa truyền thống cũng được Nghị quyết 09-NQ/TU nhắc tới là một trong những nguyên tắc cốt lõi, là nền tảng của phát triển công nghiệp văn hóa: “Phát triển công nghiệp văn hóa trên nguyên tắc bảo đảm hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, phát huy tối đa những tiềm năng, thế mạnh, giá trị văn hóa truyền thống mang bản sắc của Thủ đô ngàn năm văn hiến… góp phần bồi đắp và phát triển hệ giá trị văn hóa Thăng Long – Hà Nội, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh, Hà Nội trở thành “Thành phố sáng tạo”, quảng bá và nâng cao vị thế, hình ảnh Thủ đô, Việt Nam ra khu vực và thế giới”1.
Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghệ 4.0 và chuyển đổi số toàn diện trên tất cả các lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực văn hóa, việc “Vận dụng thành quả của khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo nhằm bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa truyền thống của Thủ đô”2; “Triển khai số hóa, hoàn thiện cơ sở dữ liệu với đầy đủ các nội dung về di sản văn hóa”2 lại càng trở nên cấp thiết và quan trọng hơn bao giờ hết.
Nghị quyết cũng đã xác định việc phát huy các giá trị văn hóa truyền thống là một trong những phương hướng, giải pháp phát triển công nghiệp văn hóa: “tạo sự thống nhất cao trong nhận thức và hành động của cấp ủy, chính quyền, hệ thống chính trị các cấp, cán bộ, đảng viên và Nhân dân về ý nghĩa, tầm quan trọng của các ngành công nghiệp văn hóa đối với nhiệm vụ bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống”; “Nghiên cứu cơ chế hợp tác công – tư trong quản lý, khai thác di sản, bảo tồn, phát triển văn hóa”; “Xây dựng các cơ chế, chính sách đặc thù của Thủ đô để phát huy sự sáng tạo dựa trên các nguồn lực công nghiệp văn hóa cho phát triển bền vững, như: Chuyển đổi di sản công nghiệp, nhà, biệt thự cũ, di sản đô thị, di sản ký ức thành di sản văn hóa mới; phát triển nghề và sản phẩm nghề thủ công truyền thống…”; “Thực hiện tốt chính sách thu hút, trọng dụng nhân tài, ưu đãi, vinh danh đội ngũ trí thức, văn nghệ sỹ, nghệ nhân”; “Tạo môi trường, điều kiện thuận lợi nhất để khai thác, phát huy những tiềm năng, giá trị văn hóa đặc sắc của từng địa phương, phát triển công nghiệp văn hóa gắn với du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng”3.
3. Tầm quan trọng của việc phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong phát triển công nghiệp văn hóa
Một là, các giá trị văn hóa truyền thống của Thủ đô là nền tảng, là tài nguyên cho phát triển công nghiệp văn hóa.
Thành phố Hà Nội là trung tâm lớn về văn hóa với các giá trị văn hóa truyền thống của Kinh thành Thăng Long xưa, là nơi hội tụ và lan tỏa tinh hoa của dân tộc. Các giá trị văn hóa truyền thống dạng vật thể như di tích lịch sử, kiến trúc cổ kính, như: Hồ Gươm, Văn Miếu – Quốc Tử Giám; Hoàng thành Thăng Long; các ngôi chùa, đền, đình làng và các khu phố cổ với 36 phố hàng, phố nghề; là “mảnh đất trăm nghề”, với 1.350 làng nghề và làng có nghề (chiếm gần 30% tổng số làng nghề và làng có nghề của cả nước)4. Các sản phẩm đặc sắc, như: gốm sứ Bát Tràng, dát vàng bạc quỳ Kiêu Kỵ; gỗ mỹ nghệ Sơn Đồng; lụa Vạn Phúc, đúc đồng Ngũ Xã; tò he Xuân La; sừng Thụy Ứng… cùng những làng hoa, cây cảnh nổi tiếng, như Nhật Tân, Quảng Bá, Nghi Tàm, Tây Tựu, Mê Linh… Các giá trị văn hóa truyền thống phi vật thể, như: hội chùa Hương, hội gò Đống Đa, hội Gióng, hội Phù Đổng, hội chùa Thầy, hội đền Hai Bà Trưng, hội làng Lệ Mật…; các loại hình biểu diễn nghệ thuật truyền thống và sinh hoạt văn nghệ dân gian, trong đó có những loại hình được vinh danh là di sản văn hóa thế giới, như ca trù, xẩm, hát văn…
Thủ đô Hà Nội còn là nơi tập trung nhiều người tài giỏi, sáng tạo, đặc biệt là các nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú cùng nhiều nghệ nhân khác góp phần lớn trong việc trao truyền những giá trị tinh tuý của văn hoá hàng nghìn năm, giúp kiến tạo vốn văn hoá cho con người Hà Nội hôm nay.
Giá trị văn hóa trên là nền tảng, là tài nguyên độc đáo, phong phú, không thể sao chép, là chất liệu tạo nên tính độc đáo trong thị trường công nghiệp văn hóa của Thủ đô, của cả nước và toàn thế giới. Các giá trị văn hóa truyền thống này chính là “chất liệu đặc trưng”, là nguồn cảm hứng để sáng tạo ra các sản phẩm công nghiệp văn hóa nổi bật, đậm chất riêng của Hà Nội so với các đô thị khác.
Hai là, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tạo động lực cho tăng trưởng kinh tế.
Các hoạt động và sản phẩm văn hóa, du lịch truyền thống của Thủ đô thu hút khách tham quan, du lịch mua sắm, trải nghiệm, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế tại địa phương, tạo nên nguồn thu ngân sách lớn cho thành phố Hà Nội. Điều này góp phần thực hiện mục tiêu kép, vừa gắn kết phát triển kinh tế, vừa lan tỏa các tinh hoa văn hóa của Thủ đô; tạo nên động lực gìn giữ và sáng tạo các sản phẩm văn hóa mới từ nền tảng văn hóa truyền thống; giúp di sản văn hóa truyền thống “sống mãi” và thích ứng với đời sống kinh tế – xã hội đương đại thay vì bị quên lãng và đóng băng trong bảo tàng… Mặt khác, giá trị văn hóa truyền thống được phát huy trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa sẽ bảo đảm giá trị cốt lõi của Thủ đô mà không bị hòa tan trong quá trình tiếp nhận văn hóa ngoại lai và hội nhập quốc tế.
Ba là, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh.
Giá trị văn hóa truyền thống của Thủ đô ngoài các giá trị vật chất còn mang giá trị tinh thần, biểu tượng đặc trưng của người Hà Nội, đó là lối sống thanh lịch, tinh tế, trọng tình nghĩa, sự tôn trọng, khiêm nhường, hiếu khách, coi trọng gia đình và cộng đồng của người Tràng An. Bên cạnh đó là lòng yêu nước nồng nàn và tinh thần đoàn kết, bất khuất của dân tộc; truyền thống hiếu học, trọng dụng nhân tài và tinh thần khuyến học của người Việt… Công nghiệp văn hóa hiện nay chính là kênh truyền thông hiệu quả nhất, để lồng ghép lan tỏa, tuyên truyền giá trị văn hóa truyền thống, lịch sử Thủ đô đến với thế hệ trẻ thông qua các sản phẩm công nghiệp văn hóa hiện đại, như phim hoạt hình, trò chơi giáo dục, ứng dụng công nghệ thực tế ảo…
4. Thực trạng phát huy các giá trị văn hóa truyền thống theo Nghị quyết 09-NQ/TU của Thành ủy Hà Nội
Thực hiện Nghị quyết 09-NQ/TU, thời gian qua, thành phố Hà Nội đã phát triển khoảng 60 không gian sáng tạo văn hóa trên nền các di sản văn hóa truyền thống sẵn có, trong đó có khoảng 7 không gian văn hóa làm việc chung, 42 không gian văn hóa – nghệ thuật và một số không gian văn hóa sáng tạo khác. Theo đó, các di sản văn hóa truyền thống trên địa bàn thành phố được phát huy giá trị mạnh mẽ, gắn với phát triển công nghiệp văn hóa và thành phố sáng tạo. Thành phố đã tổ chức 4 lễ hội thiết kế sáng tạo, thực hiện các sáng kiến gia nhập mạng lưới các “Thành phố sáng tạo” của UNESCO.
Thành phố Hà Nội chú trọng xây dựng môi trường phát huy giá trị văn hóa truyền thống, triển khai hiệu quả phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” và các quy tắc ứng xử trong cộng đồng. Hoạt động văn hóa, nghệ thuật ngày càng phong phú, nhiều sự kiện lớn được tổ chức thành công, đặc biệt là các hoạt động kỷ niệm 70 năm Ngày Giải phóng Thủ đô (1954 – 2024), góp phần nâng cao vị thế Thủ đô trên trường quốc tế, lan tỏa hình ảnh Hà Nội – Thành phố vì hòa bình, Thành phố sáng tạo của UNESCO.
Bên cạnh đó, Hà Nội đã dành 14.029 tỷ đồng đầu tư tu bổ, tôn tạo 579 di tích, giai đoạn 2021 – 2025, tạo ra luồng sinh khí mới cho hệ thống di tích trên địa bàn Thủ đô. Trong đó, đầu tư tu bổ di sản thế giới, di tích quốc gia đặc biệt, di tích cách mạng kháng chiến là 58 di tích, dự kiến kinh phí 5.676,3 tỷ đồng. Thành phố dự kiến hỗ trợ các địa phương tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử văn hóa giai đoạn 2021 – 2025 và các năm tiếp theo tổng số 521 di tích (337 di tích xếp hạng cấp quốc gia, 184 di tích cấp thành phố), tổng kinh phí 8.352,7 tỷ đồng5.
Trước đây, các di tích này chỉ đơn thuần mở cửa đón khách tham quan, hiện nay đã đổi mới, xây dựng các sản phẩm du lịch trải nghiệm để thu hút khách du lịch, điển hình như: Tour “Đêm thiêng liêng” tại di tích Hỏa Lò; tour đêm “Giải mã Hoàng thành Thăng Long” của Trung tâm Bảo tồn Thăng Long – Hà Nội, tour đêm Văn Miếu – Quốc Tử Giám “Tinh hoa đạo học”, tour đêm tại đền Ngọc Sơn…
Hà Nội xây dựng thương hiệu, sản phẩm mang giá trị văn hóa – lịch sử sâu sắc, thu hút khách du lịch bằng trải nghiệm nghề thủ công, ẩm thực, câu chuyện văn hóa, hướng dẫn tại điểm đến; khôi phục làng nghề tiêu biểu, gắn lợi ích cho cộng đồng và doanh nghiệp. Lĩnh vực du lịch, làng nghề được quan tâm. Hàng loạt sản phẩm du lịch độc đáo hấp dẫn ra mắt, tạo dấu ấn trong lòng người dân và du khách, như: “Hà Nội 5 cửa ô”, “Đêm Trúc Bạch”, “Chuyến tàu điện số 6”…
Đặc biệt, với thương hiệu “Thành phố sáng tạo”, Hà Nội từng bước thực hiện các cam kết trong Mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO, phát triển công nghiệp văn hóa với các lĩnh vực tiêu biểu, như du lịch văn hóa, nghệ thuật biểu diễn, thủ công mỹ nghệ. Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội 2023 – 2024 làm bừng lên sức sống của những di sản công nghiệp, như: bốt Hàng Đậu, Nhà máy Xe lửa Gia Lâm, Cung Thiếu nhi Hà Nội… Hàng trăm không gian sáng tạo được hình thành, thúc đẩy hệ sinh thái sáng tạo của Thủ đô. Năm 2025, làng gốm sứ Bát Tràng và làng dệt lụa Vạn Phúc đã chính thức trở thành thành viên của Mạng lưới các Thành phố thủ công sáng tạo toàn cầu. Những danh hiệu đó đang trở thành minh chứng cho sức sáng tạo của con người Hà Nội, sức mạnh của văn hóa Hà Nội.
Ngoài ra, ở lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn, thành phố để lại dấu ấn với nhiều chương trình hòa nhạc cấp quốc gia nhân dịp kỷ niệm 80 năm Quốc khánh, đó là: “Tổ quốc trong tim”; V-concert, V-Fest, 8Wonder Summer 2025: Moments of Wonder, Việt Nam trong tôi… Quy tụ hàng chục ngàn khán giả ở mỗi đêm diễn.
Thành phố đưa ra nhiều hình thức quảng bá thông qua tổ chức sự kiện văn hóa, không gian sáng tạo; kết nối phố cổ vào bản đồ du lịch Hà Nội; ứng dụng công nghệ trong quản lý, đào tạo con người, nghiên cứu thị trường, số hóa di sản, xây dựng ngân hàng dữ liệu; lựa chọn hoạt động văn hóa – du lịch phù hợp không gian di sản; bảo vệ cảnh quan, hiện trạng di tích… Song song với đó, công tác đào tạo chuyên môn cho cán bộ, hướng dẫn viên, quản lý di tích cũng được chú trọng, nhằm nâng cao năng lực bảo tồn văn hóa… góp phần xây dựng đô thị lịch sử – điểm đến văn minh, tạo cơ hội phát triển toàn diện Hà Nội – Thủ đô ngàn năm văn hiến.
Với lợi thế về vốn và giá trị văn hóa phong phú, đa dạng, Hà Nội đang từng bước phát triển mạnh mẽ ngành công nghiệp văn hóa. Tuy vậy, để biến tiềm năng văn hóa thành cơ hội phát triển công nghiệp văn hóa, thành phố sáng tạo thì Hà Nội vẫn còn không ít khó khăn, thách thức, đặc biệt là huy động được nguồn lực xã hội cho phát triển giá trị này. Bên cạnh đó, giá trị văn hóa truyền thống chưa được khai thác xứng tầm; công tác quản lý di sản văn hóa còn chồng chéo; việc tổ chức du lịch văn hóa chưa đồng bộ. Thành phố đứng trước thách thức để kết hợp phát triển kinh tế – xã hội hài hòa, bền vững, hiện đại với việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống.
5. Định hướng phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong phát triển công nghiệp văn hóa của Thủ đô Hà Nội
Việc phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh đẩy mạnh công nghiệp văn hóa đã và đang đặt ra nhiều vấn đề, thách thức và đòi hỏi Thủ đô Hà Nội cần có những định hướng, như:
Thứ nhất, giải quyết hài hòa giữa bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống.
Nghị quyết 09-NQ/TU đã xác định nguyên tắc phát triển công nghiệp văn hóa phải bảo đảm hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, phát huy tối đa tiềm năng, thế mạnh, giá trị văn hóa truyền thống mang bản sắc Thăng Long – Hà Nội. Vấn đề này đang đặt ra yêu cầu phải bảo đảm hài hòa giữa “bảo đảm tính nguyên gốc” và “tăng tính thị trường”, tập trung vào các giá trị kinh tế, liên tục đổi mới phù hợp với thị hiếu của đời sống hiện đại đối với các giá trị văn hóa truyền thống của Thủ đô.
Nếu quá tập trung vào “bảo tồn” một cách cứng nhắc, các di sản, địa danh văn hóa sẽ dễ trở thành “di sản chết”, dễ bị lãng quên do trở nên không phù hợp với thị hiếu hiện đại, đặc biệt là thị hiếu của thế hệ trẻ. Thực tế cho thấy, để bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt là các di tích, di sản, cần nguồn lực đầu tư tu bổ, tôn tạo vô cùng lớn. Nếu di tích, di sản, sản phẩm văn hóa truyền thống không tạo ra giá trị kinh tế, phải phụ thuộc vào ngân sách nhà nước hoặc thiếu hụt kinh phí sẽ làm mai một các giá trị văn hóa truyền thống.
Nếu quá tập trung vào “phát triển” công nghiệp văn hóa, sẽ dễ dẫn đến nguy cơ “thương mại hóa” quá mức các di sản, lễ hội, sản phẩm truyền thống, có thể làm lu mờ hoặc biến dạng giá trị cốt lõi và bản sắc. Bên cạnh đó, để sản xuất các sản phẩm công nghiệp văn hóa nhanh chóng, đơn giản, tối ưu lợi nhuận hơn, các cá nhân hoặc doanh nghiệp sản xuất này có thể rút ngắn quy trình, sử dụng công nghệ AI thay thế (ví dụ: thay thế lụa dệt tay thành lụa in, sử dụng sơn màu công nghiệp thay cho màu tranh tự nhiên, làm gốm, làm hương bằng dây chuyền tự động thay cho phương pháp thủ công truyền thống…) sẽ dẫn đến nguy cơ “đại trà hóa”, làm mất đi giá trị cốt lõi của sản phẩm. Việc khai thác quá mức yếu tố văn hóa cụ thể mà không có sự tái tạo hoặc làm phong phú thêm sẽ dẫn đến sự bão hòa và cạn kiệt nguồn cảm hứng sáng tạo. Từ đó, giá trị văn hóa sẽ mất đi sự độc đáo, khó duy trì tính hấp dẫn lâu dài.
Bảo tồn mà không phát triển sẽ chưa thực hiện được mục tiêu phát triển kinh tế của Thủ đô. Vấn đề đặt ra phải làm thế nào để các sản phẩm công nghiệp văn hóa (như phim ảnh, thiết kế, du lịch, sản phẩm thủ công…) dựa trên di sản vẫn giữ được tính chân thực, chiều sâu văn hóa, vẫn đáp ứng nhu cầu thị trường hiện đai, mang lại lợi ích kinh tế.
Để việc hài hòa giữa bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống trong chuỗi các sản phẩm công nghiệp văn hóa, thành phố Hà Nội, các đơn vị quản lý các di sản, di tích cần phải đặt ra các bộ tiêu chuẩn, quy trình quản lý, đầu tư bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa tiệm cận với các tiêu chuẩn quốc tế. Đầu tư tu bổ, tôn tạo di tích phải gắn liền với việc khai thác phục vụ du lịch văn hóa một cách bền vững. Tiếp tục thẩm định và công nhận các sản phẩm văn hóa đạt tiêu chí OCOP và các cấp theo bộ tiêu chí quốc gia đã ban hành. Gắn việc tiêu thụ, kinh doanh các sản phẩm đạt tiêu chuẩn OCOP với các tour du lịch trải nghiệm tại địa phương, với đời sống văn hóa, phong tục tập quán, sắc màu của người bản địa.
Tiếp tục phát huy tốt các hoạt động văn hóa truyền thống gắn với các tour du lịch văn hóa tâm linh, như: tour xe đạp, xe buýt điện quanh phố cổ, xe buýt 2 tầng, tour tàu điện metro Cát Linh – Hà Đông kết hợp tham quan di sản, các tour đêm như “Tinh hoa Bắc Bộ”, “Giải mã Hoàng thành Thăng Long”, “Đêm thiêng liêng” tại Nhà tù Hỏa Lò, tour “Hà Nội 5 cửa ô”, kết nối di sản Thăng Long (Hà Nội) với vùng Kinh Bắc (Bắc Ninh). Các phường, xã trên địa bàn thành phố Hà Nội cần tăng cường hợp tác, liên kết xây dựng các tuyến du lịch văn hóa đặc sắc: tuyến di sản trung tâm giữa khu vực phường Ba Đình – Hoàn Kiếm – Tây Hồ, tuyến du lịch tâm linh Tứ trấn Thăng Long, tuyến du lịch lễ hội và tham quan các danh lam thắng cảnh và quần thể di tích văn hóa – tôn giáo tiêu biểu, như: chùa Hương (Mỹ Đức), chùa Thầy (Quốc Oai), chùa Tây Phương (Thạch Thất), làng gốm Bát Tràng (Gia Lâm), khu di tích Cổ Loa (Đông Anh)… Thành phố Hà Nội tiếp tục kết nối du lịch văn hóa liên vùng với các tỉnh, thành phố Bắc – Trung – Nam để xây dựng các chuỗi sản phẩm du lịch liên tỉnh, liên vùng độc đáo, đa dạng, có sức hấp dẫn cao, gắn kết các điểm đến theo từng chủ đề. Qua đó, hình thành và phát triển các tour du lịch văn hóa chuyên sâu, phục vụ đa dạng nhu cầu của khách du lịch trong nước và quốc tế, kéo dài thời gian lưu trú, tăng mức chi tiêu của du khách… góp phần phát triển kinh tế của Thủ đô.
Thứ hai, chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ số.
Hiện nay, chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ số không còn là lựa chọn mà là điều kiện tiên quyết để phát triển công nghiệp văn hóa ở thành phố Hà Nội gắn với tăng trưởng và hội nhập quốc tế, là công cụ để lan tỏa rộng khắp các giá trị văn hóa truyền thống trên toàn cầu, không giới hạn về không gian và thời gian. Các ứng dụng công nghệ số cho phép xây dựng các trải nghiệm thực tế ảo, số hóa di tích, trình chiếu Mapping, xây dựng game, hoạt hình, phim và các ứng dụng giải trí được lấy cảm hứng từ văn hóa truyền thống; số hóa và phân phối các loại hình nghệ thuật truyền thống (ca trù, chèo…) trên các nền tảng truyền tải dữ liệu; phát triển thương mại điện tử cho các phố nghề, làng nghề để tiếp thị và bán các sản phẩm; livestream các sự kiện lớn của Thủ đô, đất nước, địa phương….
Tuy nhiên, chuyển đổi số trong phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trên đang đặt ra thách thức cần bảo đảm khả năng tiếp cận và chất lượng nội dung số để không làm mất đi cảm xúc, trải nghiệm thực tế. Nhiều nghệ nhân, thợ thủ công tại các làng nghề truyền thống còn thiếu kiến thức và kỹ năng số để tự số hóa quy trình hoặc kinh doanh trực tuyến. Việc xây dựng các sản phẩm công nghiệp văn hóa số rất cần nguồn lực kinh phí lớn và nguồn nhân lực chất lượng cao, có khả năng kết hợp giữa kiến thức về văn hóa truyền thống và kỹ năng công nghệ để tạo ra các sản phẩm sáng tạo. Bên cạnh đó, nếu quá trình số hóa không được giám sát chặt chẽ bởi các nhà quản lý, chuyên gia văn hóa, các phiên bản kỹ thuật số có thể bị sai lệch tỷ lệ so với bản gốc. Vấn đề sở hữu trí tuệ và đăng ký bản quyền sản phẩm cũng sẽ trở nên phức tạp hơn, yêu cầu cần có cơ chế pháp lý rõ ràng để ngăn chặn việc sao chép thương mại hóa sản phẩm tràn lan.
Để giải quyết các vấn đề này, thành phố Hà Nội cần giải quyết đồng bộ các thách thức về chính sách, đào tạo nhân lực, bảo vệ bản quyền để bảo đảm quá trình chuyển đổi số diễn ra một cách hài hòa. Tăng cường mô hình hợp tác công – tư – cộng đồng chủ thể di sản (PPP) và xây dựng các chính sách, hành lang pháp lý, các chính sách thu hút hỗ trợ giữa các đơn vị quản lý nhà nước và các cá nhân, công ty, tập đoàn tư nhân hoạt động trong lĩnh vực văn hóa và lĩnh vực công nghệ thông tin, tạo ra môi trường an toàn, khuyến khích khởi nghiệp sáng tạo vào lĩnh vực công nghiệp văn hóa. Quan tâm nghiên cứu phát triển cộng đồng “nghệ nhân số”, ưu tiên các chương trình đào tạo nghề, cấp chứng chỉ, công nhận nghệ nhân trẻ.
Khuyến khích cộng đồng nghệ nhân văn hóa hiện nay tham gia áp dụng công nghệ, đào tạo, dạy nghề trực tuyến, làm “đại sứ số” cho văn hóa truyền thống tại địa phưng thông qua các kênh truyền thống, nền tảng số hiện đại như facebook, tiktok…, góp phần giải quyết vấn đề khoảng cách số giữa thế hệ nghệ nhân và công nghệ hiện đại, bảo đảm nhân lực công nghiệp văn hóa vừa am hiểu truyền thống, vừa thuần thục công cụ số. Khuyến khích phát triển các không gian văn hóa sáng tạo, các dự án khởi nghiệp ứng dụng công nghệ để tạo ra sản phẩm văn hóa mới dựa trên chất liệu truyền thống (ví dụ: phim hoạt hình, trò chơi điện tử dựa trên truyền thuyết dân gian, thiết kế thời trang ứng dụng hoa văn cổ…). Có chính sách ưu đãi cho các công ty công nghệ có dự án đầu tư trực tiếp vào số hóa và bảo tồn di sản vật thể, phi vật thể tại Hà Nội. Ưu tiên mua sắm các sản phẩm và dịch vụ công nghệ số do các doanh nghiệp công nghiệp văn hóa trên địa bàn thành phố Hà Nội.
Thứ ba, phát triển đội ngũ nhân lực trong bối cảnh đẩy mạnh công nghiệp văn hóa.
Thành phố Hà Nội có hơn 200 nghệ sĩ (gồm cả nghệ sĩ nhân dân, nghệ sĩ ưu tú) và hơn 290 nghệ nhân (trong khuôn khổ Quy chế phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Hà Nội). Riêng lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, tính đến nay, Hà Nội đã có 131 nghệ nhân được phong tặng (18 nghệ nhân nhân dân và 113 nghệ nhân ưu tú). Tuy số lượng nghệ sĩ, nghệ nhân đông, trẻ tuổi hơn, nhưng lại thiếu đội ngũ có khả năng đưa những giá trị văn hóa truyền thống sang ngôn ngữ, hình thái công nghiệp văn hóa hiện đại. Nghệ nhân, nghệ sĩ tuy có kỹ năng và tay nghề cao nhưng lại chưa am hiểu nhiều về phương thức tiếp cận thị trường và công nghệ hiện đại. Ngược lại, còn nhiều nhà thiết kế, sáng tạo trẻ lại chưa am hiểu sâu sắc về các kiến thức, chuyên môn liên qua về văn hóa truyền thống. Vì vậy, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống gắn với công nghiệp văn hóa rất cần đội ngũ chuyên gia về quản lý di sản sáng tạo, thiết kế dựa trên văn hóa, và quảng bá văn hóa, vừa chứa giá trị văn hóa truyền thống nhưng vừa hiện đại, văn minh.
Giải pháp hiện nay cần phát hiện, quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ nghệ nhân, nghệ sĩ, các nhà sáng tạo trẻ, quản lý văn hóa để nâng cao kỹ năng quản trị, chuyên môn, công nghệ số…cho Thủ đô. Xây dựng mạng lưới liên kết các chủ thể văn hóa nhằm thúc đẩy các hoạt động phát huy văn hóa và sáng tạo văn hóa. Cần có cơ chế đào tạo liên ngành để hình thành năng lực tích hợp để phục vụ phát triển công nghiệp văn hóa của Thủ đô. Tăng cường các hoạt động giao lưu hợp tác, trao đổi kinh nghiệm, thử nghiệm chung các sản phẩm và dịch vụ công nghiệp văn hóa có các giá trị văn hóa truyền thống. Xây dựng mối liên kết chặt chẽ giữa các nghệ nhân truyền thống, nhà nghiên cứu văn hóa với các doanh nghiệp, nhà thiết kế, và các tổ chức công nghiệp văn hóa. Hình thành các Trung tâm thiết kế sáng tạo văn hóa của Thủ đô, tăng cường các hoạt động tổ chức lễ hội thiết kế sáng tạo Hà Nội hằng năm để ươm mầm, nuôi dưỡng và kết nối tài năng, đặc biệt là giới trẻ.
6. Kết luận
Trong bối cảnh thành phố đang triển khai mạnh mẽ công nghiệp văn hóa theo tinh thần Nghị quyết số 09-NQ/TU của Thành ủy Hà Nội, việc phát huy những giá trị văn hóa truyền thống lại càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết, vì đây là tài nguyên, chất liệu, cảm hứng xây dựng các sản phẩm công nghiệp văn hóa, đưa sản phẩm công nghiệp văn hóa của thành phố Hà Nội trở thành những đặc trưng, thương hiệu, phù hợp với thị hiếu của đời sống hiện đại và đặc biệt là thế hệ trẻ. Việc phát huy những giá trị văn hóa truyền thống khi thực hiện công nghiệp văn hóa đã và đang đứng trước nhiều vấn đề mới, vấn đề khó, cần có sự vào cuộc của toàn hệ thống chính trị thành phố cũng như các tầng lớp tri thức, nghệ sĩ, nghệ nhân, các tầng lớp nhân dân trên địa bàn thành phố Hà Nội; góp phần xây dựng Hà Nội trở thành “Thành phố sáng tạo” và thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội bền vững.
Chú thích:
1, 2, 3. Thành ủy Hà Nội (2022). Nghị quyết 09-NQ/TU ngày 22/02/2022 về “Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn tới năm 2045”.
4. Thúc đẩy chuyển đổi số để phát triển du lịch làng nghề Hà Nội. https://thanglong.chinhphu.vn, ngày 21/11/2022.
5. Hà Nội dành 14.029 tỷ đồng tổng lực tu bổ, tôn tạo di tích. https://vov2.vov.vn, ngày 13/6/2022.
Tài liệu tham khảo:
1. Phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số. https://www.tapchicongsan.org.vn, ngày 17/8/2025.
2. Phát huy vai trò của văn hóa truyền thống Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới. https://lyluanchinhtri.vn, ngày 06/6/2025.
3. Xây dựng Hà Nội trở thành trung tâm công nghiệp văn hóa hàng đầu châu Á. https://kinhtedothi.vn, ngày 15/10/2025.
