Trung tá, TS. Nguyễn Hải Sinh
Học viện Hậu cần, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Thanh niên là chủ nhân tương lai của đất nước, là lực lượng xung kích trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Hiện nay, dưới tác động của toàn cầu hóa, mặt trái của kinh tế thị trường, những ảnh hưởng tiêu cực của lối sống phương Tây, các tệ nạn xã hội đã và đang len lỏi vào gia đình, nhà trường, do đó, yêu cầu giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên càng trở nên cấp thiết, nhất là khi đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển mới.
Từ khóa: Đạo đức, lối sống; tư tưởng Hồ Chí Minh; giáo dục thanh niên; kỷ nguyên vươn mình.
1. Đặt vấn đề
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn dành sự quan tâm đặc biệt đến việc giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên. Trong Di chúc, Người viết: “Đoàn viên và thanh niên ta nói chung là tốt, mọi việc đều hăng hái xung phong, không ngại khó khăn, có chí tiến thủ. Đảng cần phải chăm lo giáo dục đạo đức cách mạng cho họ, đào tạo họ thành những người thừa kế xây dựng xã hội chủ nghĩa vừa hồng vừa chuyên”1. Thấm nhuần tư tưởng của Người, Đảng nhấn mạnh: “Giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ là nhiệm vụ chiến lược, lâu dài, quan trọng… Đầu tư cho giáo dục, trong đó có giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ là đầu tư cho tương lai của đất nước”2. Do đó, khi đất nước bước vào kỷ nguyên vươn mình, việc giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên càng có ý nghĩa quan trọng.
2. Sự cần thiết giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên trong giai đoạn mới
Một là, vị trí, vai trò của đạo đức, lối sống.
Đạo đức là hệ thống những tiêu chuẩn và nguyên tắc được dư luận xã hội thừa nhận, quy định hành vi, ứng xử và quan hệ giữa con người với nhau, giữa con người và xã hội. Lối sống là cách thức con người sống, làm việc, ứng xử dựa trên các giá trị văn hóa, truyền thống tốt đẹp, phù hợp với chuẩn mực xã hội hiện đại. Đạo đức, lối sống là yếu tố cốt lõi tạo nên nhân cách con người; định hướng hành vi, ứng xử và quan hệ xã hội, là cơ sở để mỗi cá nhân phân biệt đúng – sai, tốt – xấu. Đặc biệt, đối với người cách mạng, đạo đức là gốc rễ, là nền tảng. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ ra: sức có mạnh mới gánh được nặng và đi được xa, người cách mạng phải có đạo đức cách mạng mới hoàn thành nhiệm vụ cách mạng. Như vậy, đạo đức, lối sống chính là nền tảng để phát triển nhân cách của thanh niên; đồng thời, là động lực để họ phát huy tinh thần xung kích, sáng tạo, trở thành lực lượng nòng cốt trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Do đó, giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên trong kỷ nguyên mới là việc làm quan trọng và yêu cầu cấp thiết.
Hai là, thực trạng đạo đức, lối sống của thanh niên hiện nay.
Những năm qua, Đảng, Nhà nước đã thường xuyên quan tâm đến việc giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên. Nhiều nghị quyết, chỉ thị, chương trình đã được ban hành nhằm nâng cao hiệu quả công tác giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên, như: Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 24/3/2015 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ giai đoạn 2015 – 2030; Chương trình “Tăng cường giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống và khơi dậy khát vọng cống hiến cho thanh niên, thiếu niên, nhi đồng giai đoạn 2021 – 2030”… Nhờ đó, công tác giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên đã đạt được những kết quả tích cực. Lớp thanh niên thời đại mới có kiến thức, trí tuệ, có năng lực, hoài bão và khát vọng cống hiến cho quê hương, đất nước.
Phần lớn thanh niên có đạo đức tốt, có tinh thần đoàn kết, tích cực học tập, rèn luyện, tu dưỡng, có lối sống đẹp, lành mạnh. Đặc biệt, sống có trách nhiệm, mang lại nhiều giá trị tốt đẹp cho cộng đồng. Tiêu biểu như cô giáo Nguyễn Thị Thu Nga, Trưởng bản Mùa A Thi, vận động viên điền kinh Vũ Tiến Mạnh… những tấm gương được vinh danh “Thanh niên sống đẹp” năm 2025. Các phong trào hành động cách mạng, như: “Thanh niên tình nguyện”, “Tuổi trẻ sáng tạo”, “Tuổi trẻ xung kích bảo vệ Tổ quốc”… cùng với các chương trình đồng hành: “Đồng hành với thanh niên trong học tập”; “Đồng hành với thanh niên khởi nghiệp, lập nghiệp”; “Đồng hành với thanh niên rèn luyện và phát triển kỹ năng trong cuộc sống, nâng cao thể chất, đời sống văn hóa tinh thần” có sức lan tỏa trong xã hội, góp phần thực hiện các mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội, giữ vững quốc phòng an ninh. Ngoài ra, thanh niên còn tích cực hưởng ứng phong trào Bình dân học vụ số, nhất là hỗ trợ người dân tiếp cận, sử dụng các nền tảng số, thúc đẩy quá trình chuyển đổi số quốc gia.
Tuy nhiên, bên cạnh việc giáo dục đạo đức, lan tỏa lối sống đẹp cho thế hệ trẻ hiện nay, vẫn còn một bộ phận thanh niên có biểu hiện lệch chuẩn về đạo đức, lối sống; sống thực dụng, thiếu lý tưởng, xa rời truyền thống văn hoá tốt đẹp của dân tộc. Đảng đã chỉ ra: “còn một bộ phận thanh niên thiếu lý tưởng, bản lĩnh chính trị, đạo đức cách mạng, có lối sống thực dụng, vi phạm pháp luật, nhất là trên không gian mạng”3.
Ba là, yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới của dân tộc.
Đại hội XIV của Đảng đánh dấu thời điểm nước ta bước vào kỷ nguyên phát triển mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Trong kỷ nguyên mới, Đảng khẳng định: “thanh niên Việt Nam, lực lượng tiên phong, nòng cốt, xung kích đưa đất nước vững bước tiến vào kỷ nguyên mới – kỷ nguyên vươn mình phát triển giàu mạnh, phồn vinh, văn minh, hạnh phúc”4. Đồng thời, ưu tiên hàng đầu là hiện thực hóa hai mục tiêu chiến lược: đến năm 2030, Việt Nam trở thành nước đang phát triển, có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao; đến năm 2045, trở thành nước xã hội chủ nghĩa phát triển, có thu nhập cao. Mục tiêu đó đặt ra yêu cầu phải phát triển toàn diện thanh niên Việt Nam, trong đó giáo dục đạo đức, lối sống giữ vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng.
Kỷ nguyên mới với đặc trưng nổi bật là sự phát triển của khoa học công nghệ, nhất là chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo và Internet vạn vật. Đây là thời đại mà tri thức trở thành nguồn lực quan trọng, đổi mới sáng tạo là động lực chủ yếu cho tăng trưởng, hội nhập quốc tế. Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư diễn ra sâu rộng, đạo đức, lối sống của thanh niên chịu những tác động không nhỏ. Một mặt, thanh niên có điều kiện mở rộng tri thức, tăng cường năng lực sáng tạo và khả năng hội nhập quốc tế. Mặt khác, sự du nhập của văn hóa nước ngoài khiến một bộ phận thanh niên chạy theo chủ nghĩa cá nhân, sống thực dụng, giảm sút ý thức chính trị và tinh thần trách nhiệm xã hội. Điều này làm nảy sinh nguy cơ phai nhạt các giá trị văn hóa truyền thống và gia tăng hành vi lệch chuẩn trong xã hội. Ngoài ra, các thế lực thù địch ráo riết đẩy mạnh thực hiện chiến lược “Diễn biến hòa bình”, thúc đẩy “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”; trong đó, thanh niên tiếp tục là đối tượng mà chúng tập trung lôi kéo, kích động. Thực tế đó đặt ra yêu cầu cấp thiết phải tăng cường giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ cách mạng trong kỷ nguyên mới.
3. Một số biện pháp giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên trong kỷ nguyên mới của dân tộc
Để làm tốt công tác giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên, cần thực hiện đồng bộ, hiệu quả một số biện pháp sau:
Một là, nâng cao nhận thức, trách nhiệm của các tổ chức, lực lượng đối với giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên.
Giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên là trách nhiệm của toàn Đảng, của các cấp, các ngành, nhà trường, gia đình và toàn xã hội. Trước hết, cần phải làm cho các tổ chức, lực lượng nhận thức được vị trí, vai trò và sự cần thiết của việc giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên. Mỗi cá nhân cần nhận thức được rằng: giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên là nhiệm vụ chiến lược, lâu dài, quan trọng; đầu tư cho giáo dục, trong đó, có giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên là đầu tư cho tương lai của đất nước. Trên cơ sở đó, đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục và vận động toàn xã hội thấy được sự cần thiết của công tác giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên; lan tỏa những tấm gương người tốt, việc tốt trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, góp phần truyền cảm hứng cho thanh niên. Đổi mới nội dung, hình thức giáo dục đạo đức, lối sống với sự tham gia, phối hợp có trách nhiệm của nhà trường, gia đình và toàn xã hội. Chú trọng khai thác, sử dụng có hiệu quả các phương tiện truyền thông hiện đại, thành tựu khoa học – công nghệ. Chủ động đấu tranh phòng, chống chiến lược “diễn biến hòa bình”, phản bác các quan điểm, thông tin sai trái, thù địch, nâng cao sức đề kháng cho thanh niên.
Hai là, phát huy vai trò tự tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống của thanh niên.
Đây là biện pháp đặc biệt quan trọng, có ý nghĩa quyết định trực tiếp đến việc giáo dục, rèn luyện đạo đức, lối sống của thanh niên. Thanh niên cần nhận thức rõ tầm quan trọng của việc tự tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống. Trong đó, thấm nhuần lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Đạo đức cách mạng không phải trên trời sa xuống. Nó do đấu tranh, rèn luyện bền bỉ hằng ngày mà phát triển và củng cố. Cũng như ngọc càng mài càng sáng, vàng càng luyện càng trong”5. Trên cơ sở đó, hình thành động cơ tu dưỡng, rèn luyện đúng đắn; xây dựng kế hoạch tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống cụ thể, tỉ mỉ. Nội dung cần bảo đảm tính hệ thống, toàn diện, phù hợp với yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Đặc biệt, thanh niên cần rèn luyện bản lĩnh chính trị vững vàng, phẩm chất đạo đức trong sáng, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám đổi mới sáng tạo; lối sống trong sạch, lành mạnh, tôn trọng pháp luật và ứng xử văn minh… Ngoài ra, nhà trường, gia đình, xã hội cần thường xuyên quan tâm, hướng dẫn, tạo dựng môi trường thuận lợi giúp thanh niên tự tu dưỡng, rèn luyện; kịp thời uốn nắn, đấu tranh với những nhận thức, biểu hiện lệch lạc, như: xem nhẹ vị trí, vai trò của đạo đức, lối sống, cũng như việc tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống…
Ba là, tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội trong giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên.
Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Giáo dục trong nhà trường, chỉ là một phần, còn cần có sự giáo dục ngoài xã hội và trong gia đình để giúp cho việc giáo dục trong nhà trường được tốt hơn”6. Trước hết, cần xây dựng và hoàn thiện cơ chế phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội. Trong đó, quy định rõ vị trí, vai trò và trách nhiệm của từng chủ thể; thiết lập kênh thông tin hai chiều, kịp thời nắm bắt tâm tư, nguyện vọng của thanh niên, có biện pháp hỗ trợ, uốn nắn kịp thời. Đặc biệt, trong bối cảnh chuyển đổi số, cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác phối hợp, quản lý thanh niên. Xây dựng nền tảng kết nối số giữa nhà trường và gia đình để trao đổi thông tin về học tập, rèn luyện của các em. Các bậc phụ huynh cần nâng cao hiểu biết về công nghệ, sử dụng hiệu quả các nền tảng số để theo dõi, đồng hành cùng các em trong học tập, cuộc sống. Xây dựng trường học thực sự trở thành trung tâm văn hóa giáo dục, rèn luyện thanh niên. Đẩy mạnh thư viện số, lớp học thông minh, các câu lạc bộ khởi nghiệp sáng tạo; hình thành các nền tảng học tập mở, kho học liệu trực tuyến; ngăn chặn thông tin xấu độc, tệ nạn xã hội, xây dựng môi trường số an toàn để thanh niên phát triển.
Bốn là, xây dựng môi trường lành mạnh, tạo điều kiện cho thanh niên học tập, rèn luyện.
Để thực hiện tốt biện pháp này, cần xây dựng và nhân rộng các mô hình gia đình văn hóa, phát huy vai trò nêu gương của ông bà, cha mẹ, hình thành nếp sống hiếu thảo, hòa thuận, đoàn kết. Nhà trường cần xây dựng môi trường sư phạm dân chủ, cởi mở, hợp tác, tin cậy và tôn trọng lẫn nhau. Phát huy tinh thần tương thân, tương ái, trách nhiệm với cộng đồng thông qua các phong trào, như: mùa hè xanh, tiếp sức mùa thi, hiến máu tình nguyện… Xây dựng và lan tỏa lối sống “mỗi người vì mọi người, mọi người vì mỗi người”; đề cao ý thức tự trọng, tự chủ và tinh thần trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với bản thân, gia đình và xã hội; sống và làm việc theo Hiến pháp, pháp luật. Tăng cường quản lý lĩnh vực văn hoá và thông tin, kịp thời ngăn chặn các sản phẩm độc hại, thông tin sai trái gây ảnh hưởng tiêu cực đến nhận thức, tư tưởng của thanh niên. Tập trung giải quyết các vấn đề xã hội bức xúc; tạo chuyển biến rõ rệt trong phòng, chống tội phạm và các tệ nạn xã hội; bảo đảm an toàn giao thông, bảo vệ môi trường và xây dựng môi trường sống, học tập, vui chơi an toàn cho thanh niên.
4. Kết luận
Thanh niên Việt Nam là lực lượng tiên phong, nòng cốt, xung kích, góp phần đưa đất nước vững bước vào kỷ nguyên vươn mình. Do đó, việc giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên trở thành yêu cầu cấp thiết. Các giải pháp nêu trên có mối quan hệ biện chứng, tác động hỗ trợ và thúc đẩy lẫn nhau, trong quá trình thực hiện cần phải tiến hành đồng bộ, linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với điều kiện cụ thể, không được xem nhẹ hoặc bỏ qua một giải pháp nào. Đặc biệt, nhà trường, gia đình và xã hội cần phát huy vai trò trách nhiệm, phối hợp chặt chẽ với nhau để xây dựng thế hệ thanh niên bản lĩnh, trí tuệ, văn minh trong kỷ nguyên mới.
Chú thích:
1. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 15. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 612.
2. Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2015). Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 24/3/2015 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ giai đoạn 2015 – 2030.
3, 4. Bộ Chính trị (2025). Kết luận số 166-KL/TW ngày 10/6/2025 về nâng cao hiệu quả thực hiện Nghị quyết số 25-NQ/TW ngày 25/7/2008 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa X) về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa” trong tình hình mới.
5. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 11. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 612.
6. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 10. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 591
