PGS.TS. Hoàng Mai
Học viện Hành chính và Quản trị công
(Quanlynhanuoc.vn) – Sự tham gia của người dân là một trong những trụ cột của quản trị nhà nước hiện đại, góp phần bảo đảm tính minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm giải trình trong hoạt động của chính quyền các cấp. Tại Việt Nam, đặc biệt là ở các đô thị lớn như Hà Nội, việc mở rộng quyền tham gia của người dân (cả trực tiếp và gián tiếp) trong quản trị địa phương không chỉ là yêu cầu về mặt pháp lý mà còn là nhu cầu thực tiễn, góp phần nâng cao chất lượng điều hành và thúc đẩy phát triển địa phương một cách bền vững. Tuy nhiên, trên thực tế, sự tham gia của người dân vẫn còn những hạn chế cả về mức độ, hình thức lẫn hiệu quả thực tế. Bài viết phân tích thực trạng sự tham gia của người dân vào quản trị địa phương ở Hà Nội dựa trên các báo cáo cùng kết quả điều tra xã hội học của đề tài nghiên cứu cấp thành phố “Quản trị địa phương ở thành phố Hà Nội – Thực trạng, giải pháp” từ đó, đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường sự tham gia của người dân vào quản trị địa phương Hà Nội thời gian tới.
Từ khóa: Quản trị địa phương, sự tham gia, người dân, Hà Nội.
1. Sự tham gia của người dân vào quản trị địa phương ở thành phố Hà Nội
(1) Thực trạng tham gia.
Báo cáo chỉ số hiệu quả quản trị và hành chính công cấp tỉnh – PAPI năm 2024 mới công bố ngày 15/4/2025 cho thấy, chỉ số “Tham gia của người dân cấp cơ sở” tại thành phố Hà Nội đã có những biến động rõ rệt trong giai đoạn từ năm 2021 đến năm 2024.
Cụ thể, năm 2021, chỉ số này đạt mức 5.5241 điểm. Trong năm 2022, chỉ số tăng lên đáng kể, đạt mức 5.8254, trước khi giảm mạnh xuống còn mức 5,4275 vào năm 2023 và 5.3923 vào năm 2024. Diễn biến này phản ánh một xu hướng tăng tích cực trong năm 2022 nhưng không duy trì được sự ổn định và thậm chí sụt giảm nghiêm trọng trong năm tiếp theo.
Năm 2022, chỉ số của Hà Nội tăng 0.3013 so với năm trước có thể được lý giải bởi nhiều yếu tố, như: trong bối cảnh hậu đại dịch Covid-19, các hoạt động hành chính, xã hội và tiếp dân tại cấp cơ sở được khôi phục mạnh mẽ. Người dân được tham gia trở lại vào các cuộc họp tổ dân phố, tiếp xúc cử tri, cũng như sử dụng nhiều nền tảng phản ánh – kiến nghị qua công nghệ thông tin. Việc Hà Nội đẩy mạnh chuyển đổi số và công khai thông tin quản lý nhà nước cũng tạo điều kiện thuận lợi cho người dân thể hiện tiếng nói trong quá trình ra quyết định tại địa phương. Đặc biệt, giai đoạn sau bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp năm 2021 đã tạo ra bầu không khí dân chủ mới, với nhiều hoạt động tiếp xúc cử tri được duy trì ở cơ sở góp phần nâng cao niềm tin và động lực tham gia của người dân.
Sự giảm điểm trong năm 2024 là xu hướng đáng lo ngại khi điểm số thấp hơn năm 2023 và thậm chí thấp hơn cả năm 2021 – thời điểm nền hành chính và đời sống xã hội vẫn đang chịu tác động đáng kể của đại dịch Covid-19. Mặc dù mức giảm không lớn song việc sụt giảm hai năm liên tiếp sau một giai đoạn tăng trưởng đáng kể vào năm 2022 cho thấy, xu hướng đi xuống có thể không chỉ mang tính nhất thời, vì vậy cần có những xem xét nghiêm túc. Nguyên nhân có thể xuất phát từ tính hình thức trong triển khai dân chủ cơ sở; năng lực tiếp nhận, xử lý và phản hồi tại cấp cơ sở chưa đáp ứng yêu cầu… làm giảm động lực tham gia của người dân trong quản trị địa phương ở Hà Nội.
Tổng quan cho thấy, chỉ số “Tham gia của người dân cấp cơ sở” tại Hà Nội chưa thể hiện được sự ổn định dài hạn, có chiều hướng giảm trong những năm gần đây. Việc thiếu một nền tảng ổn định để duy trì và mở rộng sự tham gia của người dân có thể làm giảm chất lượng quản trị địa phương. Khi người dân cảm thấy tiếng nói của họ không được ghi nhận hoặc không tạo ra thay đổi, họ sẽ giảm dần mức độ quan tâm.
Để đánh giá mức độ tham gia của người dân vào quản trị địa phương, nhóm nghiên cứu đã tiến hành khảo sát đối với cán bộ Mặt trận Tổ quốc các cấp, doanh nghiệp, hộ kinh doanh và người dân; phân tích kết quả khảo sát về mức độ tham gia của người dân vào các hoạt động quản trị địa phương trên các nội dung chính: tham gia thảo luận, góp ý kiến các công việc của quản trị địa phương; tham gia phản biện và giám sát thực hiện quản trị địa phương; tham gia theo dõi, đánh giá, chất vấn các quyết định và hành vi của cán bộ, công chức; tham gia phản biện và giám sát các đơn vị cung ứng dịch vụ công; tham gia đóng góp tài chính, nhân lực cho các hoạt động của địa phương. Dữ liệu được thu thập từ 381 lượt phản hồi, với thang đo Likert từ 1 đến 5, thể hiện kết quả cụ thể như sau:
Thứ nhất, mức độ người dân, các tổ chức tích cực tham gia thảo luận, góp ý kiến các công việc của quản trị địa phương.
Kết quả khảo sát cho thấy, phần lớn người tham gia trung lập/Không có ý kiến rõ ràng, chiếm tỷ lệ 64,6% (tương đương 246 người). Đây là một tỷ lệ tương đối cao, cho thấy sự mơ hồ hoặc thiếu thông tin của người dân/doanh nghiệp về vai trò và mức độ tham gia của họ trong thảo luận, góp ý kiến các công việc của địa phương. Việc đa số người khảo sát giữ thái độ trung lập có thể phản ánh thực trạng thiếu cơ chế rõ ràng để huy động sự tham gia hoặc sự thiếu hiệu quả trong việc truyền thông về các kênh tiếp nhận ý kiến từ cộng đồng.
Có 34,4% lựa chọn mức độ đồng ý và hoàn toàn đồng ý cho rằng người dân, doanh nghiệp và các tổ chức đoàn thể đã được tạo điều kiện để tham gia vào quá trình thảo luận và góp ý kiến với chính quyền địa phương. Điều này cho thấy những nỗ lực trong việc thúc đẩy sự tham gia của các chủ thể xã hội nhưng mức độ này chưa chiếm ưu thế tuyệt đối, vì thế tính hiệu quả và phổ biến của các cơ chế này vẫn còn hạn chế.
Từ các số liệu nêu trên, có thể nhận định rằng: việc tham gia của Mặt trận Tổ quốc, doanh nghiệp và công dân vào quá trình quản trị địa phương vẫn còn hạn chế, cả về mức độ phổ biến lẫn tính hiệu quả. Điều này đặt ra yêu cầu cần thiết đối với các cấp chính quyền trong việc tăng cường cơ chế minh bạch thông tin, tạo lập diễn đàn đối thoại mở và thúc đẩy vai trò giám sát, phản biện của người dân một cách thực chất và hiệu quả hơn trong thời gian tới.
Thứ hai, mức độ người dân tham gia phản biện và giám sát thực hiện quản trị địa phương các cấp chính quyền thành phố Hà Nội.
Kết quả khảo sát phản ánh một xu hướng khá rõ rệt trong nhận thức của người dân và các tổ chức xã hội về vai trò của mình trong hoạt động phản biện và giám sát quản trị địa phương. Theo đó, phần lớn người được khảo sát lựa chọn mức 2 trên thang đo Likert 5 mức, chiếm tỷ lệ 61,2% (tương đương 233 người). Đây là một tỷ lệ rất đáng lưu ý, phản ánh sự thiếu trải nghiệm thực tế trong việc được tham gia các hoạt động giám sát và phản biện của chính quyền cấp địa phương.
Tuy nhiên, đáng chú ý là 32% người khảo sát khẳng định đã tham gia phản biện và giám sát thực hiện quản trị địa phương thông qua việc lựa chọn mức “Hoàn toàn đồng ý” (18,1%) và lựa chọn mức “Đồng ý” (13,9%). Dù chưa phải là tỷ lệ chiếm ưu thế song đây là tín hiệu tích cực, cho thấy đã có những nỗ lực nhất định từ phía chính quyền trong việc tạo lập không gian cho sự tham gia phản biện xã hội, đặc biệt từ các tổ chức như Mặt trận Tổ quốc và doanh nghiệp.
Theo kết quả trên, có thể khẳng định, mức độ tham gia phản biện và giám sát của người dân, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội trong quản trị địa phương hiện vẫn còn hạn chế, cả về nhận thức lẫn cơ hội trải nghiệm thực tế. Việc xây dựng và vận hành các kênh phản biện xã hội hiệu quả, minh bạch, có phản hồi rõ ràng là hết sức cần thiết để nâng cao vai trò giám sát của người dân đối với chính quyền, từ đó góp phần thúc đẩy quản trị công khai, dân chủ và trách nhiệm giải trình ở cấp cơ sở.
Thứ ba, mức độ người dân tham gia theo dõi, đánh giá, chất vấn các quyết định và hành vi của cán bộ, công chức các cấp chính quyền thành phố.
Kết quả khảo sát cho thấy, 241 người, tương ứng 63,3% lựa chọn mức độ trung lập chiếm ưu thế vượt trội. Điều này cho thấy, phần lớn người dân và các tổ chức tại địa phương chưa có nhận thức đầy đủ, rõ ràng về khả năng được tham gia vào quá trình theo dõi, đánh giá và chất vấn đối với cán bộ, công chức chính quyền địa phương. Việc phần lớn người dân lựa chọn mức trung lập có thể phản ánh hai vấn đề: (1) thiếu thông tin về cơ chế giám sát hiện hành; hoặc (2) thiếu cơ hội thực tế để tham gia, dẫn đến cảm giác mơ hồ.
Tỷ lệ đồng thuận tích cực (mức 4 và 5) đạt tổng cộng 33,1% (với 14,7% đồng ý và 18,4% hoàn toàn đồng ý) cho thấy một bộ phận nhất định trong cộng đồng đã biết về các cơ chế cho phép họ tham gia hoặc đã được giám sát và phản hồi về hành vi, quyết định của cán bộ, công chức địa phương.
Từ những số liệu nêu trên cho thấy, mức độ tham gia của các chủ thể trong xã hội, nhất là Mặt trận Tổ quốc, doanh nghiệp và công dân vào hoạt động theo dõi, giám sát, chất vấn hành vi, quyết định của cán bộ, công chức địa phương còn chưa thực sự phổ biến và thiếu thực chất. Việc này đặt ra yêu cầu cần tiếp tục hoàn thiện, đa dạng các cơ chế phản biện xã hội, tăng cường công khai, minh bạch trong hoạt động công vụ, đồng thời nâng cao nhận thức của người dân về quyền và vai trò giám sát của họ trong quản trị địa phương.
Thứ tư, người dân tích cực tham gia phản biện và giám sát đối với việc cung ứng dịch vụ công.
Sự thiếu đồng thuận trong câu trả lời cho thấy nhiều người tham gia khảo sát cho rằng Mặt trận Tổ quốc, doanh nghiệp và công dân chưa thực sự được tạo điều kiện để tham gia hiệu quả vào việc phản biện và giám sát các chủ thể và hoạt động cung ứng dịch vụ công.
Thứ năm, mức độ người dân tích cực tham gia đóng góp tài chính, nhân lực cho các hoạt động của địa phương.
Một con số nổi bật là 368 người (96,6%) cho biết họ đã tham gia vào việc đóng góp tài chính cho các hoạt động địa phương. Tỷ lệ này cho thấy sự ủng hộ rất mạnh mẽ từ cộng đồng đối với các sáng kiến và hoạt động tại địa phương. Chỉ có 10 người (2,6%) lựa chọn không tham gia, trong khi 2 người (0,5%) không có ý kiến. Điều này phản ánh, hầu hết người tham gia khảo sát đều có ý thức về trách nhiệm và nghĩa vụ của mình trong việc hỗ trợ phát triển địa phương. Có 80 người (21%) đã chọn mức độ 5, cho thấy họ tham gia rất tích cực và có thể đã đóng góp một cách đáng kể về tài chính và nhân lực cho địa phương.
Kết quả khảo sát cho thấy, cộng đồng có sự cam kết mạnh mẽ trong việc đóng góp tài chính cho các hoạt động của địa phương. Tỷ lệ cao người tham gia phản ánh một tinh thần hợp tác và trách nhiệm xã hội tích cực. Để tiếp tục phát huy điều này, chính quyền địa phương có thể khuyến khích để minh bạch hơn trong việc sử dụng các khoản đóng góp nhằm gia tăng niềm tin và sự tham gia của cộng đồng.
(2) Đánh giá chung
Căn cứ vào kết quả khảo sát, các báo cáo và dữ liệu khác có thể thấy, trong thời gian vừa qua, quá trình dân chủ hoá, tôn trọng và bảo đảm quyền dân chủ của người dân ngày càng được mở rộng và phát triển trên địa bàn thành phố Hà Nội. Các cơ quan nhà nước luôn chú ý huy động và thu hút sự tham gia của người dân và cộng đồng xã hội vào các hoạt động quản lý của địa phương, nhất là trong quá trình xây dựng và thực hiện chính sách, pháp luật.
Ý thức cũng như khả năng tham gia của người dân ngày càng được nâng lên. Nhiều chủ trương, biện pháp phát huy vai trò tích cực, chủ động của nhân dân đã được thực hiện hiệu quả.
Việc tham gia của người dân đã được thể hiện qua mức độ dân chủ trong các lĩnh vực của đời sóng xã hội. Trong lĩnh vực chính trị, dân chủ trong Đảng, trong các tổ chức nhà nước, đoàn thể và xã hội trong tổ chức và hoạt động của các cơ quan dân cử được mở rộng và phát huy hiệu quả tích cực. Dân chủ trong lĩnh vực kinh tế có bước phát triển quan trọng, là cơ sở cho sự bảo đảm dân chủ trong các lĩnh vực khác của đời sống xã hội.
Đường lối xây dựng và phát triển của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, hình thức tổ chức kinh doanh, hình thức phân phối, bình đẳng trước pháp luật, hoạt động theo pháp luật, cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh đã tạo điều kiện nền tảng cho việc thực hành và phát huy dân chủ. Dân chủ trong lĩnh vực văn hóa – xã hội được đẩy mạnh và thực thi hiệu quả hơn. Hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách và các giải pháp hữu hiệu trong các lĩnh vực y tế, văn hóa, giáo dục, thể thao, công nghệ, môi trường… ngày càng hoàn thiện và đáp ứng đòi hỏi của cuộc sống.
Việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, xử lý các hành vi vi phạm quyền dân chủ được chú trọng hơn. Hệ thống chính trị có những đổi mới theo hướng tinh, gọn, hiệu lực, hiệu quả; dân chủ hóa, công khai, minh bạch trong phương thức hoạt động, qua đó quyền và lợi ích hợp pháp của công dân ngày càng được bảo đảm.
Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể đã từng bước đổi mới nội dung và phương thức hoạt động theo hướng mở rộng và phát huy dân chủ, phát huy tốt hơn vai trò giám sát và phản biện xã hội. Các hình thức thực hiện dân chủ (dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện) từng bước được mở rộng, đổi mới và thực hiện hiệu quả hơn.
Hiện nay, dù đã có nhiều cơ chế pháp lý khuyến khích sự tham gia, nhưng mức độ tham gia thực tế của người dân vào quản trị địa phương trên địa bàn thành phố Hà Nội vẫn còn một số hạn chế nhất định, bao gồm: nhiều người dân chưa tiếp cận được đầy đủ thông tin về các chương trình, chính sách và pháp luật của địa phương. Mặc dù chính quyền địa phương các cấp đã có nhiều hình thức cung cấp thông tin nhưng một số người dân có thể chưa được tiếp cận đầy đủ các kênh thông tin hoặc nhận thức còn mơ hồ về vai trò, trách nhiệm hoặc điều kiện để họ thực sự có thể tham gia vào tiến trình ra quyết định hoặc giám sát hành chính.
Một bộ phận người dân chưa nhận thức rõ quyền và trách nhiệm của mình trong quản trị địa phương. Một số người dân còn thiếu kỹ năng trong việc giám sát, đánh giá hoạt động của chính quyền và giám sát hoạt động cung ứng dịch vụ công. Chưa có nhiều sáng kiến để thu hút người dân tham gia vào quản trị địa phương hoặc chưa bảo đảm các điều kiện để họ thực sự có thể tham gia vào quá trình ra quyết định hoặc giám sát hành chính. Tỷ lệ người dân tại Hà Nội tham gia vào các hoạt động quản trị địa phương như đóng góp ý kiến, phản biện các quyết định của chính quyền địa phương vẫn còn chưa cao.
Các hình thức tham gia còn mang tính hình thức, chưa thực sự đa dạng và phù hợp với tất cả các khu vực trong đô thị lớn, đa dạng như Hà Nội. Mặc dù Hà Nội đã triển khai ứng dụng “Công dân Thủ đô số” (iHanoi) nhằm tạo kênh tương tác giữa chính quyền và người dân, nhưng sau gần một năm triển khai, mức độ sử dụng và tương tác của người dân với ứng dụng này vẫn chưa đạt được như kỳ vọng. Điều này cho thấy việc chuyển đổi từ các kênh tham gia truyền thống sang nền tảng số còn gặp nhiều thách thức.
Việc tiếp thu và phản hồi ý kiến của người dân từ phía chính quyền địa phương vẫn chưa thực sự hiệu quả, dẫn đến tình trạng một số người dân cảm thấy ý kiến của mình chưa được coi trọng. Còn hạn chế về vai trò của sự tham gia qua các tổ chức đại diện, như: Mặt trận Tổ chức và các tổ chức thành viên. Mặc dù đã có nhiều nỗ lực trong việc đổi mới nội dung và phương thức hoạt động, nhưng hiệu quả trong việc khơi dậy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc và phát huy sự tham gia, đóng góp ý kiến và sáng tạo trong mọi tầng lớp nhân dân vẫn chưa đạt được như mong đợi.
Nguyên nhân của hạn chế nói trên là do hệ thống pháp lý chưa đồng bộ, thiếu cụ thể, nhất là các quy định về trách nhiệm giải trình và cơ chế giám sát phản hồi đã dẫn đến việc người dân không biết cách thức tham gia và không rõ ý kiến của mình được xử lý ra sao. Một bộ phận người dân chưa hiểu rõ về quyền và nghĩa vụ của mình trong quản trị địa phương, dẫn đến việc họ không biết cách thức phản ánh, đề xuất hoặc giám sát chính quyền có hiệu quả. Tâm lý e ngại, ngại va chạm hoặc mặc định “không thay đổi được gì, người dân lo sợ bị phiền phức hoặc cho rằng ý kiến của mình không có giá trị, đặc biệt trong các nhóm yếu thế. Một số cán bộ, công chức còn coi người dân là đối tượng quản lý chứ chưa thực sự là chủ thể đồng hành trong quản trị, dẫn đến việc không khuyến khích sự tham gia của người dân. Một số cán bộ, công chức, nhất là ở cấp xã, thiếu năng lực và kỹ năng tiếp nhận, xử lý phản ánh dẫn đến việc xử lý kiến nghị không hiệu quả. Văn hóa chính trị còn mang tính tập trung, thụ động, chưa thực sự năng động và mở để đông đảo người dân tích cực tham gia vào hoạt động của chính quyền.
2. Đề xuất giải pháp tăng cường sự tham gia của người dân vào quản trị địa phương ở thành phố Hà Nội
Thứ nhất, hoàn thiện các quy định pháp luật về sự tham gia của người dân vào hoạt động quản trị địa phương.
Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện thể chế, việc lấy ý kiến một cách thực chất của các đối tượng bị tác động, người dân và doanh nghiệp phải là yêu cầu bắt buộc trong quá trình hình thành nên đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Hệ thống pháp luật cần quy định cụ thể về cơ chế và cách thức để người dân tham gia quản trị địa phương. Đối với những nội dung bắt buộc phải lấy ý kiến của người dân thì trước khi ra quyết sách, các cơ quan có thẩm quyền phải bảo đảm một cách thực chất sự tham gia của người dân vào quá trình ra quyết định; trong đó, phải bảo đảm cung cấp đầy đủ thông tin về vấn đề xin ý kiến Nhân dân để người dân có đủ thông tin cần thiết, tạo điều kiện thuận lợi tối đa để người dân chia sẻ, trao đổi, thảo luận một cách chất lượng nhất. Cơ quan có thẩm quyền cần thực hiện đầy đủ việc tiếp thu hoặc giải trình tiếp thu ý kiến của Nhân dân. Cần quy định rõ vấn đề cần xin ý kiến, nội dung xin ý kiến, cách thức xin ý kiến… Cần mở rộng hoạt động trưng cầu ý dân đối với các công việc quan trọng của đất nước và của địa phương.
Rà soát và hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến quyền tham gia của người dân và các tổ chức vào quản trị địa phương, nhất là Luật Dân chủ ở cơ sở (2022), Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật… bảo đảm tính đồng bộ, minh bạch và khả thi trong triển khai. Cần tiếp tục cụ thể hóa các quy định của Luật Trưng cầu ý dân, Luật Tiếp cận thông tin, Luật Tiếp công dân.
Tiếp tục hoàn thiện quy định nhằm phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội, các đoàn thể nhân dân và các cơ quan thông tin đại chúng trong quá trình hoạch định chiến lược, chính sách phát triển kinh tế – xã hội và trong việc phát hiện, đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãnh phí. Quy định rõ quy trình, thủ tục và trách nhiệm của người đứng đầu tiếp nhận, giải quyết những kiến nghị của Nhân dân. Đây cũng chính là giải pháp để thực hiện và mở rộng dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội đối với việc xây dựng và thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Cần xây dựng các quy định về quy trình cụ thể để Mặt trận Tổ quốc Việt Nam phản biện các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước.
Thành phố Hà Nội cần chi tiết hóa quy định về sự tham gia của người dân trong quá trình ban hành quyết định của chính quyền các cấp nhất là cấp cơ sở liên quan đến quản lý đất đai – vấn đề khá nổi cộm hiện nay, trong đó có nội dung sử dụng đất cho mục đích công ích và công trình công cộng cấp xã. Ngoài ra, cần quy định chi tiết về sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng các kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội cấp xã, trong đó có kế hoạch đầu tư, thu và chi ngân sách xã để phát huy sức mạnh trong nhân dân, đóng góp vào phát triển kinh tế – xã hội ở địa phương.
Thứ hai, nâng cao nhận thức, kỹ năng và sự tự tin của người dân và cộng đồng xã hội.
Dân chủ là giá trị xã hội, phụ thuộc rất nhiều vào trình độ nhận thức, tri thức, nhân cách tức là về mức độ xã hội hoá nhân cách “chủ thể tự do” của mỗi cá nhân và của cả cộng đồng. Chính vì vậy, cần nâng cao trình độ nhận thức và xây dựng văn hoá chính trị, văn hoá pháp luật và văn hoá về quyền con người, quyền công dân cho các tầng lớp nhân dân nhằm tạo tiền đề tốt hơn cho việc thực hành và bảo đảm dân chủ và quyền dân chủ. Các cấp chính quyền của thành phố Hà Nội có thể tổ chức các chiến dịch tuyên truyền pháp luật, tập huấn về quyền công dân, dân chủ cơ sở và giám sát cộng đồng, nhất là ở các địa bàn đô thị hóa nhanh, nhiều dân cư nhập cư hoặc có trình độ học vấn hạn chế.
Ngoài ra, người dân cũng cần tăng cường tính chủ động tiếp xúc với chính quyền. Người dân hoặc tổ chức đại diện của người dân thông qua các cách thức nhất định để chủ động tiếp xúc với chính quyền, qua đó thể hiện ý kiến và yêu cầu của mình về những vấn đề liên quan đến phục vụ công ở địa phương, về vấn đề chính sách cũng như hoạt động của chính quyền. Chính quyền có thể phát triển tài liệu hướng dẫn đơn giản, dễ tiếp cận (infographic, video, bản tin) về cách thức tham gia, gửi phản ánh, chất vấn cán bộ, công chức… để người dân tự tin và chủ động hơn trong quá trình tương tác với chính quyền. Khuyến khích tinh thần chủ động, trách nhiệm công dân trong quản trị địa phương. Đa dạng hóa các Hỗ trợ các nhóm yếu thế (người khuyết tật, người nghèo, người già) qua vai trò trung gian của các tổ chức chính trị – xã hội.
Thứ ba, phát triển năng lực, đạo đức công vụ của cán bộ, công chức địa phương và tăng cường sự tham gia của các tổ chức xã hội.
Lồng ghép nội dung về dân chủ cơ sở và kỹ năng tiếp dân vào chương trình đào tạo cán bộ công chức, đặc biệt là cán bộ, công chức xã, phường, thị trấn – tiếp xúc trực tiếp với người dân nhiều nhất. Tăng cường giáo dục về pháp luật, về dân chủ ở cơ sở… Đào tạo cán bộ chuyên trách có trình độ chuyên môn giúp nâng cao hiệu quả lắng nghe và giải quyết những tâm tư, nguyện vọng và những vấn đề bức xúc mà người dân phản ánh.
Xây dựng các tiêu chí đánh giá, xếp loại cán bộ, công chức các cấp chính quyền dựa trên mức độ tương tác và sự hài lòng của người dân. Cụ thể hóa kết quả này vào tiêu chí đánh giá, xếp loại hàng năm để khuyến khích cán bộ, công chức “gần dân, trọng dân”. Xây dựng cơ chế kỷ luật nghiêm minh với những cán bộ, công chức trốn tránh trách nhiệm, gây khó khăn cho người dân hoặc có hành vi trù dập người phản ánh, nhằm tạo dựng văn hóa hành chính liêm chính, minh bạch. Tăng cường vai trò và mở rộng phạm vi hoạt động của các tổ chức chính trị xã hội (Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức thành viên cấp thành phố, cấp huyện, cấp xã), các tổ chức xã hội, các thiết chế cộng đồng làng xã, khu phố, cơ quan, doanh nghiệp,… được xây dựng và hoạt động theo hình thức tự quản.
Thứ tư, đa dạng hóa các hình thức tham gia của người và cộng đồng xã hội.
Đa dạng hóa các hình thức tham gia của Nhân dân trong quản trị địa phương bao gồm cả các hình thức tham gia trực tiếp, gián tiếp (thông qua các cơ quan, tổ chức đại diện) và tham gia trực tuyến phù hợp với sự phát triển của chính quyền điện tử, của chính quyền số trước tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin thông qua xây dựng các cổng thông tin điện tử, ứng dụng di động, các nền tảng mạng xã hội chính thống để người dân có thể gửi ý kiến phản ánh một cách thuận tiện, đồng thời dễ theo dõi hoạt động quản trị địa phương.
Chính quyền thành phố có thể thông qua hộp thư điện tử, điện thoại, bảng hỏi, mạng internet, cổng thông tin điện tử, trao đổi trực tiếp với người dân để tìm hiểu, nắm bắt thái độ và quan điểm của người dân đối với các vấn đề liên quan đến chính sách cũng như ý kiến, kiến nghị của người dân đối với chất lượng phục vụ công ở địa phương. Người dân có thể thông qua mạng internet để thể hiện nhu cầu, lợi ích, ý kiến của mình cũng như thể hiện sự quan tâm của mình đối với các vấn đề quản lý nhà nước. Theo đó, người dân có thể thông qua mạng internet, cổng thông tin điện tử để tiếp xúc với chính quyền, tham gia thảo luận, tranh luận, phản biện và cho ý kiến đối với chính sách, dự án cũng như các vấn đề có liên quan đến cuộc sống của người dân; giám sát hoạt động của chính quyền, đánh giá hiệu quả và chất lượng phục vụ công của chính quyền.
Các cơ quan nhà nước trên địa bàn thành phố Hà Nội có thể dễ dàng và nhanh chóng công khai cho người dân và xã hội những thông tin liên quan đến hoạt động của chính quyền, cộng đồng. Công khai, minh bạch trong hoạt động của chính quyền là cơ sở quan trọng để bảo đảm “quyền được biết” của người dân, từ đó thúc đẩy sự tham gia của người dân trong quản trị địa phương.
Thiết lập cơ chế đối thoại định kỳ giữa người dân và chính quyền ở cấp cơ sở, thông qua mô hình “Cà phê doanh nhân”, “Diễn đàn công dân” hoặc các buổi tiếp xúc cử tri mở rộng – từ đó tạo dựng lòng tin và tính gắn kết giữa người dân với chính quyền. Tổ chức thường xuyên hội nghị trao đổi, đối thoại giữa chính quyền cơ sở với người dân. Xây dựng quy trình tổ chức đối thoại để nâng cao hiệu quả đối thoại và thúc đẩy sự tham gia của người dân.
Bảo đảm công khai, minh bạch toàn bộ quy trình xử lý ý kiến của người dân, từ tiếp nhận đến phản hồi, công khai kết quả xử lý theo từng nội dung cụ thể, giúp tăng tính giải trình và củng cố lòng tin của người dân. Lựa chọn các hình thức tham gia phù hợp với từng đối tượng, từng địa bàn (việc lựa chọn cách thức tham gia phải căn cứ vào đặc điểm của địa bàn hành chính, đặc điểm của từng đối tượng, từng lĩnh vực thu hút, có như vậy mới nắm bắt và phát huy được lợi thế của từng đối tượng).
Thứ năm, xây dựng văn hóa chính trị dân chủ và đối thoại.
Bên cạnh các cơ chế pháp lý và tổ chức, điều quan trọng không kém là thúc đẩy một môi trường chính trị – xã hội cởi mở, khuyến khích đối thoại và phản biện, thể hiện: (1) Khuyến khích tinh thần tôn trọng tiếng nói đa chiều, tạo điều kiện để người dân, chuyên gia, nhà khoa học và các nhóm xã hội đưa ra ý kiến phản biện. (2) Xây dựng mô hình chính quyền thân thiện, chính quyền phục vụ, trong đó người đứng đầu của chính quyền các cấp thuộc thành phố Hà Nội phải chủ động tiếp dân, đối thoại với người dân và chịu trách nhiệm giải trình trước cộng đồng. (3) Tăng cường vai trò của truyền thông đa phương tiện trong việc nâng cao nhận thức xã hội, cổ vũ tinh thần tham gia của công dân, đồng thời, giám sát và phản ánh trung thực hoạt động của cơ quan công quyền.
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Thường trực Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (2021). Báo cáo kết quả giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam từ sau kỳ họp thứ 11 Quốc hội (khóa XIV) đến kỳ họp thứ 2 Quốc hội (khóa XV).
2. Chính phủ (2023). Báo cáo Chỉ số cải cách hành chính (PAR Index) năm 2023.
3. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp thành phố “Quản trị địa phương ở thành phố Hà Nội”, mã số CT01/06-2023-3 (2024). Báo cáo tổng hợp kết quả điều tra, khảo sát.
4. Dương Thị Thân Thương (2023). Bàn về sự tham gia quản trị nhà nước của người dân. Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, số 380 tháng 5/2023.
5. Quốc hội (2022). Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022.
6. UBND thành phố Hà Nội (2024). Báo cáo triển khai đề án 06 và thực hiện chuyển đổi số tại các quận, huyện.
7. UNDP & Oxfam (2015). Sự tham gia của công dân trong quản trị địa phương tại Việt Nam: Cơ hội và thách thức.
8. CECODES, RTA & UNDP. Chỉ số Hiệu quả quản trị và Hành chính công cấp tỉnh ở Việt Nam (PAPI): Đo lường từ kinh nghiệm thực tiễn của người dân các năm 2021, 2022, 2023, 2024.
9. Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thành phố Hà Nội (2023). Báo cáo tổng kết 5 chương trình hành động giai đoạn 2019 – 2023.
10. World Bank (2020). Governance and Citizen Engagement in Vietnam: From Participation to Accountability.
