ThS. Lê Thị Tình
Trường Chính trị tỉnh Gia Lai
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh thực hiện tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu lực, hiệu năng, hiệu quả quản lý giữa các cấp chính quyền địa phương thì thực hiện đẩy mạnh phân cấp, phân quyền quản lý cần thực hiện đồng bộ, tuy nhiên việc thực hiện cần chú ý những tác động từ đặc thù của vùng, đơn vị hành chính ở vùng dân tộc thiểu số. Bài viết phân tích thực trạng phân cấp, phân quyền trong quản lý nhà nước của chính quyền tỉnh vùng Tây Nguyên, nêu lên vấn đề đặc thù vùng và đề xuất phương hướng, giải pháp tổ chức phân cấp, phân quyền phù hợp với tinh thần đổi mới quản trị địa phương trong thời gian tới.
Từ khóa: Phân quyền, phân cấp, quản trị địa phương, vùng Tây Nguyên.
1. Các đặc điểm đặc thù thuộc vùng Tây Nguyên
Vùng Tây Nguyên thuộc lãnh thổ thống nhất của cả nước, vừa có cấu trúc tổ chức quản lý thống nhất như các vùng khác trong cả nước, song cũng mang những nét đặc thù cơ bản.
Một là, đặc thù về tính tự quản của cộng đồng dân tộc thiểu số tại chính quyền cơ sở. Là vùng có diện tích tự nhiên lớn, địa hình đa dạng, phức tạp với tỷ lệ đồng bào các dân tộc thiểu số 54/54 đa đạng, phân bố rộng khắp trên địa bàn các tỉnh Tây Nguyên; cộng đồng các dân tộc thiểu số trong vùng hiện có cấu trúc buôn, làng mang đậm tính tự quản; tại đây các thiết chế xã hội truyền thống như “già làng” “người có uy tín” “chức sắc tôn giáo”, “phong tục, tập quán” “luật tục” trong cộng đồng dân tộc thiểu số cấp xã rất đa dạng, đặc sắc đã và đang tác động lớn đến hoạt động quản lý nhà nước tại cấp xã ở vùng Tây Nguyên.
Hai là, đặc thù về trình độ phát triển vùng và thúc đẩy liên kết vùng. Các tỉnh vùng Tây Nguyên hiện có tốc độ tăng trưởng, phát triển kinh tế chậm hơn so với các tỉnh/thành và các vùng khác trong cả nước, tuy nhiên đang được sự quan tâm thực hiện một số dự án, chương trình trọng điểm quốc gia có tính cấp bách nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội, bảo đảm liên kết vùng; thúc đẩy an sinh xã hội trong vùng (nhất là vùng dân tộc thiểu số, vùng biên giới).
Ba là, đặc thù về nội lực vùng, những tác động từ đặc điểm vùng. Hiện nay tiềm năng phát triển kinh tế là rất lớn, tuy nhiên mức độ phát triển chưa tương xứng; số lượng đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã và số lượng thôn/làng/tổ dân phố trên địa bàn lớn; sự đan xen giữa các cấp chính quyền “đô thị trong nông thôn”, hoặc “Làng trong Phường” đang ảnh hưởng đến việc xác định nhiệm vụ, cách thức tổ chức quản lý đặc thù của các đơn vị trên địa bàn. Chẳng hạn, Thành phố Pleiku, tỉnh Gia Lai có 22 đơn vị hành chính cấp xã (nhưng trong đó có 14 phường, 8 xã) với 175 thôn, làng, tổ dân phố (trong đó có 37 làng đồng bào dân tộc thiểu số, với 24 dân tộc đang sinh sống trên địa bàn1.
Bốn là, đặc thù về năng lực bộ máy chính quyền và cán bộ, công chức, mức độ tham gia của người dân. Năng lực, trình độ, kỹ năng công tác, hội nhập quốc tế của cán bộ, công chức trên địa bàn còn chưa tương xứng với yêu cầu, nhiệm vụ (nhất là việc tạo nguồn, bố trí cán bộ, công chức cấp xã, cán bộ là người dân tộc thiểu số); chỉ số cải cách hành chính còn thấp; trình độ dân trí, am hiểu pháp luật của người dân còn thấp; mức độ tham gia xây dựng Đảng, chính quyền còn hạn chế.
Từ những đặc trưng nổi bật về vị trí chiến lược, các điều kiện địa hình, dân cư, quy mô dân số, đơn vị chính quyền và những đặc trưng về thiết chế xã hội truyền thống trong vùng dân tộc thiểu số tại đây đã làm cho hoạt động quản lý nhà nước ở vùng Tây Nguyên hiện nay cần có những đặc thù trong quản lý, phân cấp quản lý và phân quyền thuận lợi nhất để xây dựng quản trị địa phương, đồng thời gắn thực hiện mục tiêu quy hoạch phát triển vùng theo tinh thần Nghị quyết số 23-NQ/TW của Bộ Chính trị nhằm bảo đảm phát triển kinh tế – xã hội và bảo đảm phát triển bền vững đối với vùng Tây Nguyên.
2. Kết quả bước đầu trong thực hiện phân quyền, phân cấp đối với chính quyền địa phương các tỉnh Vùng Tây Nguyên
Thứ nhất, chính quyền các tỉnh vùng Tây Nguyên đã từng bước nâng lên về tính chủ động, sẵn sàng và tự chịu trách nhiệm về hoạt động quản lý nhà nước trên các lĩnh vực.
Nghị quyết số 04/NQ-CP ngày 10/01/2022 của Chính phủ về đẩy mạnh phân cấp, phân quyền trong quản lý nhà nước đã tạo điều kiện để chính quyền các tỉnh vùng Tây Nguyên có những chuyển biến quan trọng trên nhiều mặt. Bước đầu đã tạo thuận lợi cho chính quyền các tỉnh vùng Tây Nguyên năng động, phát huy tính tự quản nhiều hơn, một số lĩnh vực được phân cấp, phân quyền đã được quan tâm, mang lại những kết quả quan trọng, kết quả phản ánh trên quy mô kinh tế của vùng tăng nhanh, đến năm 2020 đạt khoảng 287 nghìn tỷ đồng, gấp 14 lần năm 2002 và 3,1 lần năm 2010. GRDP bình quân giai đoạn 2002-2020 đạt gần 8%, tốc độ tăng trưởng của các khu vực kinh tế đều cao nhất so với các vùng; GRDP bình quân đầu người tính đến cuối năm 2020 đã đạt 48 triệu đồng, gấp 10,6 lần so với năm 20022.
Ngoài ra, qua thực hiện phân cấp, phân quyền, chính quyền địa phương các tỉnh trên địa bàn tây nguyên cũng đã chủ động phát huy và sử dụng có hiệu quả nguồn lực tại chỗ cả về vật chất, tinh thần, tranh thủ nguồn lực đầu tư để phát triển kinh tế, xã hội, tăng nguồn thu ngân sách trên địa bàn. Các tỉnh Tây Nguyên đã huy động tối đa nguồn vốn theo phương thức “Nhà nước và Nhân dân cùng làm” trong xây dựng kết cấu hạ tầng cho sản xuất cũng như phúc lợi xã hội, tạo cơ sở và tiền đề cho kinh tế – xã hội phát triển. Đặc biệt, xây dựng giao thông, điện, trường học, trạm xá, chợ dân sinh, cơ sở thông tin giải trí cho người dân… làm thay đổi bộ mặt nông thôn trên địa bàn vùng Tây Nguyên.
Thứ hai, hầu hết các địa phương trên địa bàn đều chủ động phát huy lợi thế riêng có, khai thác tiềm năng nhân lực, tài nguyên thiên nhiên, đất đai, cơ cấu lại kinh tế, phát triển các ngành nghề, công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, phát triển thương mại, dịch vụ, du lịch… phù hợp với tình hình địa phương, đẩy mạnh liên kết vùng. Bước đầu tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm và trách nhiệm giải trình chính quyền tỉnh đã cao hơn so với trước đây, nhất là từ sau khi Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 23-NQ/TW về phương hướng phát triển kinh tế – xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng Tây Nguyên đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
Thứ ba, chính sách phân cấp, phân quyền từ trung ương đối với chính quyền địa phương (cấp tỉnh) được triển khai ở một số lĩnh vực cụ thể đã thực sự mang lại sự chủ động, bảo đảm sự tự quản cho chính quyền các tỉnh vùng Tây Nguyên. Hiện nay, chính quyền cấp tỉnh đã được trao nhiều quyền tự chủ hơn về thẩm quyền quyết định nguồn thu, nhiệm vụ chi; được mở rộng quyền vay nợ cho ngân sách cũng như ban hành một số chế độ chi. Đặc biệt, chính quyền cấp tỉnh được thực hiện quy định mức thu của một số loại phí, lệ phí gắn với quản lý hành chính nhà nước, cung cấp dịch vụ công; có thẩm quyền quyết định dự toán, điều hành dự toán và quyết toán ngân sách nhà nước được phân cấp, phân quyền nhiều nội dung khác tại địa phương vùng Tây Nguyên đã có sự điều chỉnh phù hợp.
Thứ tư, một số cơ chế đặc thù địa phương đã tạo sự chủ động, bứt phá trong quản lý, điều hành đối với bộ máy chính quyền đô thị. Nghị quyết số 72/2022/QH15 của Quốc hội với những cơ chế, chính sách đặc thù dành cho riêng thành phố Buôn Ma Thuột tỉnh Đắk Lăk, đã tạo ra thuận lợi cho sự chủ động của chính quyền đô thị thành phố Buôn Ma Thuột. Nhiều ưu đãi như về quản lý tài chính, ngân sách nhà nước; ưu đãi thu hút đầu tư; phân cấp quản lý nhà nước trong lĩnh vực quy hoạch cho thành phố Buôn Ma Thuột; ưu đãi đối với chuyên gia, nhà khoa học và người có tài năng đặc biệt.Riêng về quản lý tài chính, ngân sách nhà nước trong giai đoạn 5 năm 2023-2027, thành phố Buôn Ma Thuột sẽ có nguồn lực khoảng gần 5.000 tỷ đồng để đầu tư phát triển3.
Tuy nhiên, thực tế triển khai việc phân cấp, phân quyền giữa trung ương đối với chính quyền tỉnh vùng Tây Nguyên còn khá chừng mực, vẫn còn cơ chế kiểm soát của cấp trên qua các hình thức như báo cáo, xin ý kiến, xin chủ trương đối với các vấn đề đã phân quyền, phân cấp4. Việc tổ chức quản trị địa phương vùng Tây Nguyên vẫn còn nặng mô hình phân cấp, phân quyền theo mô hình “quản lý hành chính” “quản lý nhà nước” một chiều từ trên phân xuống, bước đầu chưa tính đến nét đặc thù vùng Tây nguyên so với với các tỉnh/thành khác trong cả nước, như: các tỉnh trong vùng có các cộng đồng người dân tộc thiểu số và tôn giáo, vùng lõi nghèo, vùng biên giới, vùng sâu, vùng xa; chưa gắn phân cấp, phân quyền với phát huy tính tự quản của cộng đồng dân tộc thiểu số, dẫn đến hiệu lực, hiệu quả hoạt động chưa cao.
Sự phân định trách nhiệm, quyền hạn của Trung ương và địa phương cũng như giữa các cấp chính quyền địa phương trong một số lĩnh vực quản lý chưa hợp lý, thiếu rõ ràng, làm nảy sinh nhiều bất cập. Phân cấp, phân quyền nhưng không kèm theo điều kiện bảo đảm, không được tăng cường tổ chức bộ máy, nhân lực, tài chính và các điều kiện cần thiết khác để thực hiện nhiệm vụ được phân cấp5. Vì vậy, chính quyền địa phương ở các tỉnh vùng Tây Nguyên khó có thể thực hiện được “quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm”.
Việc chưa rõ ràng trong phân cấp, phân quyền giữa trung ương với chính quyền tỉnh, vùng, giữa các cấp chính quyền đã làm việc thực hiện một số nhiệm vụ trước mắt của chính quyền các tỉnh khó khăn trong thực hiện. Năng lực của chính quyền, trình độ đội ngũ cán bộ, công chức các cấp hành chính trong triển khai công việc còn hạn chế. Tình trạng quản lý đất đai, quy hoạch xây dựng yếu kém còn xảy ra ở số địa phương. Hiệu quả hoạt động giám sát, phản biện xã hội của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp chưa cao.
3. Một số giải pháp
Một là, về mặt thể chế, tiếp tục rà soát, sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện các quy định của pháp luật chuyên ngành ở các lĩnh vực theo hướng phân cấp, phân quyền các lĩnh vực được quy định của Nghị quyết số 04/NQ-CP của Chính phủ. Xác định rõ trách nhiệm giữa Chính phủ, các bộ, ngành với chính quyền tỉnh vùng Tây Nguyên cụ thể, rõ ràng; bảo đảm phát triển kinh tế – xã hội và phát triển bền vững đối với vùng Tây Nguyên; chú trọng nguyên tắc quản lý thống nhất bằng pháp luật nhưng vẫn phát huy được sự chủ động, tự quản của chính quyền các tỉnh vùng Tây nguyên.
Hai là, phân cấp, phân quyền theo hướng gắn với “đặc thù vùng” cho chính quyền cấp tỉnh vùng Tây Nguyên. Xây dựng cơ chế đặc thù trong phân cấp, phân quyền đối với các lĩnh vực quản lý nhà nước dành cho chính quyền các tỉnh Tây Nguyên; hoàn thiện các quy định về phân cấp, phân quyền giữa Trung ương và chính quyền tỉnh/vùng phải trên cơ sở chính quyền địa phương bảo đảm được năng lực, điều kiện để thực hiện các nhiệm vụ, quyền hạn đã được phân quyền, phân cấp và chịu trách nhiệm trong phạm vi được phân quyền, phân cấp, nhất là các lĩnh vực đặc thù của vùng như quy hoạch đô thị, đầu tư công, quản lý bảo vệ rừng, quản lý sử dụng cán bộ, công chức cấp xã, cấp huyện, quy hoạch tỉnh/ quy hoạch vùng, thực hiện các dự án thuộc các chương trình mục tiêu quốc gia…
Căn cứ yếu tố đặc thù vùng, có cơ chế tháo gỡ các quy định đang mang tính “khuôn mẫu” cho các địa phương. Các quy định về phân cấp, phân quyền trên các lĩnh vực cụ thể như sử dụng tài nguyên rừng, tuyển dụng, quản lý cán bộ, công chức, đầu tư công, dân tộc, tôn giáo; các lĩnh vực tài chính – ngân sách, hộ tịch – tư pháp, quản lý đất đai… sẽ tạo khung pháp lý nền tảng bảo đảm quản lý nhà nước thống nhất, hiệu quả tại vùng Tây Nguyên. Đề xuất không phân cấp, phân quyền cho chính quyền địa phương vùng Tây Nguyên những việc/nhiệm vụ mà bộ máy chính quyền tại đây chưa thể thực hiện, hoặc thực hiện sẽ kém hiệu quả, sẽ làm mất đi tính hiệu lực, hiệu quả của quản trị địa phương.
Chú trọng phân cấp, phân quyền trong thực hiện các Chương trình mục tiêu quốc gia trên địa bàn vùng, theo tinh thần Điều 4, Nghị định số 27/2022/NĐ-CP ngày 19/4/2022 của Chính phủ “Phân cấp trách nhiệm, bảo đảm phối hợp chặt chẽ, thường xuyên giữa các ngành, các cấp, địa phương có liên quan trong việc quản lý, tổ chức thực hiện các Chương trình mục tiêu quốc gia”6 bảo đảm thể chế về phân cấp, phân quyền gắn với tinh thần quản trị địa phương hiện nay phải được đổi mới theo hướng trao quyền tự chủ nhiều hơn cho chính quyền địa phương trên tinh thần “việc gì, ở cấp nào có điều kiện và khả năng thực hiện tốt nhất thì phân giao đầy đủ quyền hạn và những điều kiện cần thiết cho cấp đó giải quyết”7.
Phân cấp, phân quyền gắn với quản trị địa phương của vùng cũng đòi hỏi một mặt tăng quyền tự chủ cho chính quyền vùng, tuy nhiên cũng đòi hỏi chính quyền các tỉnh vùng Tây Nguyên cần làm tốt trách nhiệm giải trình, kiểm soát quyền lực, bảo đảm nguồn lực và điều kiện nội sinh của địa phương trong thực hiện nhiệm vụ; quan tâm giải pháp thúc đẩy cải thiện các chỉ số PCI, PAPI, SIPAS các tỉnh trong vùng; thúc đẩy chuyển đổi số, huy động sự tham gia của người dân vào xây dựng chính quyền; thúc đẩy, cải thiện môi trường đầu tư và xã hội hóa các dịch vụ công trên địa bàn.
Ba là, phân cấp, phân quyền gắn liền đổi mới nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của bộ máy chính quyền các tỉnh vùng Tây Nguyên. Tiếp tục đổi mới mô hình tổ chức và hoạt động của bộ máy chính quyền địa phương vùng Tây Nguyên theo hướng: tinh gọn về bộ máy, có đủ năng lực thực hiện nhiệm vụ trong phân cấp, phân quyền; khảo sát, đánh giá và xây dựng mô hình chính quyền cấp vùng để bảo đảm nhu cầu liên kết vùng, phối hợp và kiểm soát cấp độ vùng, góp phần điều phối nguồn lực một cách có hiệu quả, khắc phục tình trạng phá vỡ quy hoạch tổng thể, địa phương chủ nghĩa, cục bộ địa phương.
Bốn là, chú trọng phát huy dân chủ cơ sở; chú trọng nghiên cứu sử dụng luật tục, hương ước, quy ước của cộng đồng dân cư vùng Tây Nguyên nâng cao hiệu quả điều hành đối với cấp chính quyền cơ sở. Mở rộng sự tham gia, đóng góp ý kiến của các chủ thể trong xã hội; tiếp thu, lấy ý kiến người dân về những công việc quan trọng của địa phương, như: sáp nhập đơn vị hành chính, thực hiện dự án có diện tích đất đai rộng, khai thác tài nguyên, khoáng sản, bảo vệ rừng, thực hiện thủ tục hành chính, quản lý nhà nước tại cơ sở. Tiếp tục nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của các tổ chức Đảng, chú trọng nhiệm vụ xây dựng chỉnh đốn Đảng, xây dựng hệ thống chính trị vững mạnh trên tinh thần Nghị quyết đại hội XIII; bảo đảm thực hiện đúng các nguyên tắc phân cấp, phân định thẩm quyền được trao và được giao, được ủy quyền.
Năm là, đẩy mạnh cải cách hành chính mà trọng tâm là thủ tục hành chính; nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức các cấp; thực hiện dân chủ, công khai, minh bạch theo hướng có lợi cho người dân, doanh nghiệp và tổ chức trên địa bàn; nâng cao năng lực chính quyền các cấp; chủ động, tích cực đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực và lợi ích nhóm; chủ động thực hiện tốt trách nhiệm giải trình đối với cơ quan nhà nước cấp trên; đổi mới phương thức hoạt động, nâng cao tính độc lập, tự chủ, trình độ, năng lực quản trị của các tổ chức xã hội; khuyến khích, tăng cường sự phối hợp giữa chính quyền địa phương, doanh nghiệp và tổ chức xã hội trên địa bàn.
4. Kết luận
Phân cấp, phân quyền gắn với mục tiêu quản trị địa phương ở vùng Tây Nguyên cần bảo đảm phù hợp với truyền thống, giữ vững bản sắc văn hóa vùng. Trong các cấp chính quyền địa phương chú trọng đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, có chính sách phù hợp, tạo sự chủ động cho các địa phương trong việc hoạch định mục tiêu phát triển phù hợp với điều kiện kinh tế – xã hội, tiềm năng, lợi thế của từng địa phương, đặc biệt là ở các địa phương có tiềm năng phát triển kinh tế, du lịch và vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
Chú thích:
1. Thành ủy thành phố Pleiku (2025). Báo cáo Chính trị trình Đảng bộ Thành Phố Pleiku (khóa XII), nhiệm kỳ 2020 – 2025.
2. Chính phủ (2022). Nghị quyết số 152/NQ-CP ngày 15/11/2022 Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 23-NQ/TW của Bộ Chính trị về phương hướng phát triển kinh tế – xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng Tây Nguyên đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
3. Cơ chế chính sách đặc thù tạo động lực cho thành phố Buôn Ma Thuột sớm trở thành đô thị trung tâm vùng Tây Nguyên. https://nhandan.vn/co-che-chinh-sach-dac-thu-tao-dong-luc-cho-thanh-pho-buon-ma-thuot-som-tro-thanh-do-thi-trung-tam-vung-tay-nguyen-post772055.html.
4. Thực trạng và định hướng đổi mới tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương ở Việt Nam. https://tcnn.vn/news/detail/53227/Thuc-trang-va-dinh-huong-doi-moi-to-chuc-va-hoat-dong-cua-chinh-quyen-dia-phuong-o-Viet-Nam.html.
5. Đoàn Giám sát của Quốc hội (khóa XIV). Báo cáo số 08/BC-ĐGS về kết quả giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật về cải cách tổ chức bộ máy hành chính nhà nước giai đoạn 2011-2016.
6. Chính phủ (2022). Nghị định số 27/2022/NĐ-CP ngày 19/4/2022 quy định cơ chế quản lý, tổ chức thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia.
7. Nâng cao chất lượng, hiệu quả thực hiện chính sách phân cấp, phân quyền đối với chính quyền địa phương ở nước ta hiện nay. https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/chinh-tri-xay-dung-dang/nang-cao-chat-luong-hieu-qua-thuc-hien-chinh-sach-phan-cap-phan-quyen-doi-voi-chinh-quyen-dia-phuong-o-nuoc-ta-hien-nay.aspx#.
