ThS. Nguyễn Văn Hiếu
Công ty TNHH Đầu tư giáo dục và Phát triển kỹ năng Engmaster
(Quanlynhanuoc.vn) – Năm 2023 đánh dấu một bước ngoặt của thị trường bảo hiểm nhân thọ Việt Nam, khi hàng loạt vụ việc liên quan đến tư vấn sai lệch, hợp đồng thiếu minh bạch và vi phạm đạo đức nghề nghiệp của đại lý bảo hiểm đã gây ra khủng hoảng niềm tin trong công chúng. Thực tế này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải tăng cường quản lý nhà nước, không chỉ để bảo vệ người tiêu dùng mà còn nhằm khôi phục tính ổn định và minh bạch của thị trường. Bài viết phân tích nguyên nhân của khủng hoảng từ góc độ thể chế và quản trị nhà nước, đánh giá những hạn chế trong công tác cấp phép, giám sát và xử lý vi phạm, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện khung pháp lý, ứng dụng công nghệ số trong giám sát và nâng cao đạo đức nghề nghiệp của đại lý, môi giới.
Từ khóa: Quản lý nhà nước, bảo hiểm nhân thọ, đại lý bảo hiểm, khủng hoảng niềm tin, minh bạch thị trường.
1. Cơ sở pháp lý và thực tiễn
Theo Luật Kinh doanh bảo hiểm năm 2022, đại lý bảo hiểm nhân thọ là tổ chức hoặc cá nhân được doanh nghiệp bảo hiểm ủy quyền thực hiện việc giới thiệu, chào bán, thu xếp giao kết và thu phí bảo hiểm; còn môi giới bảo hiểm nhân thọ là tổ chức trung gian độc lập hoạt động vì quyền lợi của bên mua bảo hiểm, thực hiện tư vấn và thu xếp hợp đồng giữa khách hàng và doanh nghiệp bảo hiểm. Hai chủ thể này đóng vai trò cầu nối giữa doanh nghiệp với người tham gia, góp phần mở rộng thị trường nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro đạo đức nếu thiếu cơ chế giám sát chặt chẽ.
Trong nền kinh tế thị trường, Nhà nước giữ vai trò định hướng và bảo đảm trật tự, minh bạch trong hoạt động bảo hiểm. Phương thức “giám sát dựa trên rủi ro” (RBS) đang được Bộ Tài chính triển khai nhằm thay thế mô hình giám sát tuân thủ truyền thống. Cách tiếp cận này tập trung đánh giá toàn diện mức độ rủi ro, năng lực tài chính và hệ thống quản trị của doanh nghiệp, qua đó tăng cường khả năng phát hiện sớm vi phạm, ngăn ngừa đổ vỡ và bảo vệ quyền lợi người tham gia bảo hiểm.
Công tác quản lý đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ hiện được thực hiện theo bốn nguyên tắc cơ bản: cấp phép và kiểm định năng lực hành nghề; đào tạo và chuẩn hóa chuyên môn, đạo đức; giám sát và xử lý vi phạm; bảo vệ quyền lợi khách hàng thông qua công khai, minh bạch thông tin. Các nguyên tắc này bảo đảm tính chuyên nghiệp, trách nhiệm và công bằng trong thị trường bảo hiểm nhân thọ.
Năm 2023 ghi dấu một khủng hoảng niềm tin nghiêm trọng trong ngành bảo hiểm nhân thọ Việt Nam, xuất phát từ các vụ việc liên quan đến Manulife, Prudential, Dai-ichi Life và sản phẩm bảo hiểm liên kết đầu tư. Sự lan tỏa nhanh chóng trên mạng xã hội đã khiến hàng nghìn khách hàng khiếu nại; Bộ Công an tiếp nhận hơn 6.000 đơn tố cáo, trong khi Bộ Tài chính phải tổ chức thanh tra toàn diện các doanh nghiệp bảo hiểm và kênh phân phối qua ngân hàng. Kết quả, năm 2023 ngành bảo hiểm nhân thọ ghi nhận doanh thu hợp đồng mới giảm 38%, tổng doanh thu phí toàn ngành giảm gần 8% và niềm tin của người tiêu dùng giảm mạnh.
Trước thực trạng đó, Nhà nước đã ban hành hàng loạt biện pháp chấn chỉnh, bao gồm siết quy trình tư vấn, ghi âm giao dịch, công khai hoa hồng đại lý, tăng cường đào tạo đạo đức nghề nghiệp, đồng thời xây dựng Chiến lược phát triển thị trường bảo hiểm giai đoạn 2024 – 2030 theo hướng “tăng trưởng dựa trên chất lượng và niềm tin”. Việc tăng cường quản lý nhà nước đối với hoạt động đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ không chỉ nhằm bảo đảm tuân thủ pháp luật mà còn hướng tới khôi phục niềm tin công chúng, nâng cao tính minh bạch và phát triển thị trường bền vững.
2. Thực trạng quản lý nhà nước đối với đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ
Khung pháp lý điều chỉnh hoạt động đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ ở Việt Nam hiện nay đã có bước tiến đáng kể. Cụ thể, Luật Kinh doanh bảo hiểm năm 2022 phân định rõ khái niệm, quyền-nghĩa vụ của đại lý bảo hiểm và môi giới bảo hiểm; tiếp đến, Nghị định số 46/2023/NĐ‑CP của Chính phủ và các thông tư hướng dẫn của Bộ Tài chính đã quy định chi tiết về điều kiện hoạt động, cấp phép, quản lý trung gian bảo hiểm, đào tạo, giám sát và xử lý vi phạm. Hệ thống này tạo nền tảng pháp lý tương đối đầy đủ để quản lý mạng lưới đại lý – môi giới, nhưng thực tiễn triển khai vẫn cho thấy nhiều khoảng trống.
Về công tác cấp phép và đào tạo đại lý, theo quy định hiện hành, trước khi hành nghề, cá nhân muốn làm đại lý bảo hiểm nhân thọ phải hoàn thành khóa đào tạo tối thiểu về nghiệp vụ, pháp luật và đạo đức nghề nghiệp, sau đó tham gia kỳ kiểm tra để được cấp chứng chỉ hành nghề đại lý. Doanh nghiệp bảo hiểm có trách nhiệm cập nhật thông tin đại lý lên hệ thống dữ liệu nội bộ và định kỳ báo cáo với Bộ Tài chính. Tuy nhiên, trong thực tế, công tác đào tạo và quản lý hành nghề vẫn chủ yếu do doanh nghiệp tự thực hiện, dẫn tới tình trạng tiêu chuẩn đào tạo, nội dung kiểm tra chưa đồng bộ và thiếu sự giám sát trực tiếp từ phía cơ quan quản lý. Bên cạnh đó, hiện chưa có hệ thống dữ liệu tập trung, liên thông cấp quốc gia dành riêng cho mạng lưới đại lý – môi giới để cơ quan quản lý theo dõi một cách liên tục và tổng thể.
Về kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm, Bộ Tài chính và Cục Quản lý và Giám sát bảo hiểm đã triển khai thanh tra định kỳ và đột xuất, đặc biệt trong bối cảnh khủng hoảng niềm tin năm 2023 khi nhiều sự vụ xảy ra với kênh phân phối bancassurance. Theo báo cáo, thị trường bảo hiểm nhân thọ Việt Nam năm 2023 ghi nhận mức tăng trưởng âm khoảng 12% theo dữ liệu của GlobalData1. Thêm vào đó, số lượng hợp đồng bảo hiểm nhân thọ đang hoạt động giảm khoảng 7,5% trong năm 2023. Mức xử phạt hiện vẫn chủ yếu là phạt hành chính, chưa mạnh để tạo tính răn đe cao, nhiều trường hợp vi phạm như tư vấn sai lệch, ép mua hợp đồng vẫn chỉ bị phạt tiền hoặc đình chỉ hành nghề trong thời gian ngắn2.
Từ phân tích thực tiễn, có thể chỉ ra một số tồn tại chủ yếu trong công tác quản lý nhà nước đối với hoạt động đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ.
Thứ nhất, có sự chồng chéo vai trò giữa doanh nghiệp bảo hiểm và cơ quan nhà nước: doanh nghiệp vừa là chủ thể đào tạo, cấp chứng chỉ cho đại lý, vừa là đơn vị quản lý và đánh giá đại lý của mình, dẫn tới nguy cơ xung đột lợi ích và lỏng lẻo trong kiểm soát mạng lưới.
Thứ hai, thiếu hệ thống dữ liệu thống nhất, liên thông toàn quốc về đại lý và môi giới khiến việc theo dõi, cảnh báo và xử lý vi phạm khó đảm bảo toàn diện, một đại lý có thể bị thu hồi chứng chỉ tại doanh nghiệp này nhưng vẫn hành nghề tại doanh nghiệp khác.
Thứ ba, cơ chế xử lý vi phạm còn nhẹ và chậm; nhiều vi phạm nghiêm trọng đối với khách hàng chưa được xử lý với mức độ phù hợp dẫn tới hiệu quả răn đe thấp.
Thứ tư, trách nhiệm đạo đức nghề nghiệp của đại lý và môi giới chưa được thể chế hoá đầy đủ, dù đã có Bộ Quy tắc đạo đức nghề nghiệp nhưng mới chỉ là cam kết nội bộ, chưa phải quy định bắt buộc có tính pháp lý cao.
Thứ năm, thiếu minh bạch trong kênh bancassurance, việc bán bảo hiểm qua ngân hàng đang bộc lộ nhiều rủi ro về tư vấn không đầy đủ, thông tin sản phẩm bị hiểu nhầm với tiết kiệm và khách hàng bị dẫn dắt mua hợp đồng mà chưa hiểu rõ quyền lợi và rủi ro, điều này trực tiếp góp phần vào sự sụt giảm niềm tin công chúng.
Những hạn chế nói trên đã tác động rõ rệt tới xã hội và niềm tin công chúng đối với ngành bảo hiểm nhân thọ. Báo cáo cho thấy, mức độ thâm nhập bảo hiểm nhân thọ tại Việt Nam đã giảm từ khoảng 1,9% GDP năm 2022 xuống còn khoảng 1,5% năm 2023 và còn 1,3% năm 20243. Sự sụt giảm này phản ánh niềm tin và sự tham gia của người dân bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Việc số lượng hợp đồng mới và hợp đồng đang hoạt động giảm mạnh làm cho doanh thu của các doanh nghiệp bảo hiểm bị ảnh hưởng theo ước tính, mức giảm doanh thu mới thuộc lĩnh vực bảo hiểm nhân thọ năm 2023 vào khoảng 12%4. Hệ quả là ngành bảo hiểm nhân thọ buộc phải điều chỉnh kinh doanh, rà soát lại hệ thống phân phối và tái cấu trúc mạng lưới đại lý.
Mặc dù hệ thống pháp luật về hoạt động đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ đã được hình thành tương đối đầy đủ, nhưng thực thi và giám sát vẫn là điểm yếu lớn. Việc thiếu dữ liệu làm cơ quan quản lý khó đánh giá “tổng thể”, chế tài chưa đủ mạnh để ngăn chặn vi phạm, trong khi chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp chưa đi vào chiều sâu. Trong bối cảnh hậu khủng hoảng niềm tin, việc nâng cao năng lực giám sát, chuẩn hoá đào tạo, hành nghề và tăng cường minh bạch thông tin phân phối là những yêu cầu cấp bách để khôi phục niềm tin và đảm bảo phát triển bền vững của thị trường bảo hiểm nhân thọ.
3. Giải pháp tăng cường quản lý nhà nước đối với hoạt động đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ hiện nay
Khủng hoảng niềm tin trong ngành bảo hiểm nhân thọ Việt Nam năm 2023 đã đặt ra yêu cầu bức thiết đối với công tác quản lý nhà nước, không chỉ hoàn thiện về mặt pháp lý mà còn phải đổi mới cách thức giám sát, đào tạo và truyền thông.
(1) Hoàn thiện khung pháp lý và cơ chế giám sát.
Nhà nước cần rà soát, bổ sung quy định pháp lý liên quan đến hành vi tư vấn sai lệch, ép buộc giao kết hợp đồng hoặc cung cấp thông tin không đầy đủ cho khách hàng. Cần quy định rõ nghĩa vụ doanh nghiệp bảo hiểm và đại lý phải ghi âm, ghi hình và lưu trữ dữ liệu tư vấn điện tử (kỹ thuật số) như một điều kiện bắt buộc khi cung cấp sản phẩm bảo hiểm nhân thọ. Việc này không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi người tham gia bảo hiểm mà còn tạo cơ sở pháp lý vững chắc khi phát sinh tranh chấp.
Xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về đại lý và môi giới bảo hiểm là giải pháp mang tính chiến lược dài hạn. Cơ sở dữ liệu này cần tích hợp với hệ thống quản lý doanh nghiệp bảo hiểm và dữ liệu công dân quốc gia cho phép tra cứu thông tin chứng chỉ hành nghề, lịch sử vi phạm, thời gian bị đình chỉ hoặc thu hồi. Với số liệu cho thấy, trong năm 2023 số lượng hợp đồng đang hoạt động đã giảm khoảng 7,5% so với năm trước5. Việc thiếu dữ liệu liên thông là nguyên nhân chủ yếu khiến việc giám sát chéo giữa các doanh nghiệp và chuyển đổi hành nghề của những cá nhân bị thu hồi chứng chỉ trở nên khó khăn.
Cần tăng chế tài xử phạt và thiết lập cơ chế thu hồi chứng chỉ hành nghề đại lý, môi giới nghiêm khắc hơn. Theo báo cáo, mức phạt hiện hành nhiều nơi chỉ dừng ở phạt tiền và cảnh cáo, chưa đủ độ răn đe. Nhà nước cần xem xét cơ chế “cấm hành nghề” trong thời hạn nhất định hoặc vĩnh viễn đối với đại lý vi phạm tái diễn, đồng thời công khai danh sách cá nhân, tổ chức vi phạm trên cổng thông tin điện tử của cơ quan quản lý6.
(2) Ứng dụng công nghệ số trong giám sát thị trường.
Thiết lập hệ thống cảnh báo sớm (Early Warning System – EWS) dành cho hoạt động doanh nghiệp bảo hiểm và mạng lưới đại lý – môi giới nhằm phát hiện các dấu hiệu rủi ro, như: tỷ lệ khiếu nại tăng, doanh thu bán hàng kênh ngân hàng (bancassurance) biến động bất thường, tỷ lệ hủy hợp đồng tăng. Theo phân tích, thị trường bảo hiểm nhân thọ Việt Nam ghi nhận mức tăng trưởng âm khoảng 12% trong năm 20237. Hệ thống cảnh báo sẽ giúp cơ quan quản lý chủ động can thiệp trước khi vi phạm lan rộng.
Áp dụng mô hình “RegTech” (Regulatory Technology) trong thu thập, xử lý và phân tích dữ liệu khiếu nại, phản hồi khách hàng và thông tin từ mạng xã hội. Công nghệ này sẽ hỗ trợ công tác giám sát theo cách thức giám sát dựa trên dữ liệu và rủi ro, thay vì chỉ kiểm tra định kỳ thủ công. Với việc sử dụng dữ liệu lớn (Big Data), trí tuệ nhân tạo (AI) và phân tích hành vi, cơ quan quản lý có thể xác định nhanh hành vi bất thường của đại lý hoặc doanh nghiệp, từ đó nâng cao hiệu quả và tính chủ động trong quản lý thị trường.
(3) Nâng cao năng lực và đạo đức nghề nghiệp của đội ngũ đại lý, môi giới.
Cần chuẩn hóa chương trình đào tạo, cấp chứng chỉ và kiểm định định kỳ cho đại lý và môi giới bảo hiểm nhân thọ. Chương trình đào tạo phải được thống nhất về nội dung (kiến thức pháp luật, kỹ năng tư vấn, kiến thức tài chính – bảo hiểm, kỹ năng số) và doanh nghiệp bảo hiểm không nên là đơn vị duy nhất chịu trách nhiệm đào tạo toàn bộ. Bên cạnh đó, nên tổ chức kiểm định lại năng lực hành nghề sau mỗi 2 – 3 năm để đảm bảo đại lý, môi giới luôn đáp ứng yêu cầu cập nhật trong môi trường kinh doanh thay đổi nhanh.
Nên bắt buộc bảo hiểm trách nhiệm nghề nghiệp đối với đại lý và môi giới độc lập. Khi xảy ra tranh chấp hoặc thiệt hại do lỗi tư vấn, khách hàng sẽ được bồi thường từ hợp đồng bảo hiểm trách nhiệm, qua đó giúp bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và giảm rủi ro cho doanh nghiệp bảo hiểm.
Đưa tiêu chí đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội vào tiêu chí đánh giá, khen thưởng đại lý – môi giới. Việc này giúp chuyển từ “chỉ chú trọng doanh thu” sang “chú trọng chất lượng tư vấn, minh bạch và uy tín”. Đây là bước quan trọng để phục hồi hình ảnh nghề nghiệp đại lý, môi giới vốn bị ảnh hưởng nghiêm trọng sau khủng hoảng niềm tin năm 20238.
(4) Tăng cường truyền thông chính sách và giáo dục tài chính công dân.
Cần tăng cường truyền thông chính sách minh bạch thông qua sự phối hợp giữa Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam cùng hiệp hội ngành (ví dụ Hiệp hội Bảo hiểm Việt Nam) triển khai chiến dịch tuyên truyền rộng khắp về quyền và nghĩa vụ của người tham gia bảo hiểm, điều kiện hành nghề của đại lý và môi giới, kênh bán hàng hợp pháp và kênh có rủi ro.
Khởi động chiến dịch truyền thông quốc gia “Hiểu đúng về bảo hiểm nhân thọ”, nhằm giúp người dân phân biệt rõ giữa bảo hiểm nhân thọ, tiết kiệm và đầu tư; từ đó giảm tâm lý e ngại sau khủng hoảng. Đồng thời, cần tích hợp nội dung giáo dục tài chính – bảo hiểm vào chương trình giáo dục phổ thông, đại học và đào tạo nghề nhằm nâng cao hiểu biết tài chính của công dân, hình thành văn hóa tài chính lành mạnh và chủ động.
4. Kết luận
Việc tăng cường quản lý nhà nước trong lĩnh vực bảo hiểm nhân thọ không đồng nghĩa với việc siết chặt thị trường, mà là hướng tới xây dựng một môi trường cạnh tranh công bằng, minh bạch và lấy người tiêu dùng làm trung tâm. Khi công tác quản lý chuyển từ “kiểm soát hành chính” sang “giám sát thông minh dựa trên rủi ro và dữ liệu”, Nhà nước không chỉ phòng ngừa vi phạm mà còn khuyến khích đổi mới, chuyên nghiệp hóa hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp bảo hiểm. Đó chính là con đường để ngành bảo hiểm Việt Nam phát triển bền vững, đóng góp tích cực cho mục tiêu tăng trưởng xanh và bao trùm của nền kinh tế.
Trong giai đoạn hậu khủng hoảng, sự phối hợp liên ngành giữa các cơ quan quản lý nhà nước, Hiệp hội Bảo hiểm Việt Nam, các doanh nghiệp và công chúng là điều kiện tiên quyết để khôi phục niềm tin thị trường. Mỗi chủ thể cần phát huy vai trò riêng: cơ quan quản lý ban hành khung pháp lý rõ ràng và giám sát hiệu quả; hiệp hội ngành nghề đề cao chuẩn mực đạo đức và tự giám sát; doanh nghiệp bảo hiểm cam kết minh bạch, trung thực và người dân nâng cao hiểu biết tài chính, chủ động bảo vệ quyền lợi của mình. Khi các bên cùng hành động vì một mục tiêu chung – xây dựng thị trường bảo hiểm nhân thọ nhân văn, chuyên nghiệp và liêm chính, ngành Bảo hiểm Việt Nam sẽ không chỉ vượt qua khủng hoảng niềm tin mà còn khẳng định được vai trò trụ cột trong hệ thống an sinh xã hội và phát triển kinh tế bền vững của đất nước.
Chú thích:
1. Quốc hội (2022). Luật Kinh doanh bảo hiểm năm 2022.
2. Chính phủ (2023). Nghị định số 46/2023/NĐ-CP ngày 01/7/2023 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Kinh doanh bảo hiểm.
3. Bộ Tài chính (2024). Chiến lược phát triển thị trường bảo hiểm Việt Nam giai đoạn 2024-2030.
4. Hiệp hội Bảo hiểm Việt Nam (IAV) (2024). Báo cáo thị trường bảo hiểm Việt Nam năm 2023 – Xu hướng và triển vọng 2024.
5. Nguyễn Huỳnh Trọng Hiếu (2023). Bảo hiểm nhân thọ: các nhân tố ảnh hưởng phí hợp đồng và thực trạng thị trường Việt Nam. Tạp chí Khoa học (5-2023), tr. 1-10.
6. Insurance Business Asia (2024). Vietnam life insurance slump continues but a comeback is on the horizon. https://www.insurancebusinessmag.com/asia/news/life-insurance/vietnam-life-insurance-slump-continues-but-a-comeback-is-on-the-horizon-525643.aspx
7. Life Insurance International (2024). Life insurance market in Vietnam set to shrink for third year running. https://www.lifeinsuranceinternational.com/news/life-insurance-market-in-vietnam-set-to-shrink-for-third-year-running
8. Vietnam Credit (2024). Vietnam’s life insurance industry is facing a trust crisis. https://vietnamcredit.com.vn/news/financial-news-vietnams-life-insurance-industry-is-facing-a-trust-crisis_14961.
