Đại úy Hoàng Hải Dương
Trường Sĩ quan Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa là cơ sở nền tảng quan trọng, định hướng cho Đảng và Nhân dân xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Quán triệt và vận dụng tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh vào sự nghiệp xây dựng Quân đội trong giai đoạn mới là yêu cầu bắt buộc, nhiệm vụ quan trọng của toàn quân, góp phần xây dựng môi trường văn hóa phong phú lành mạnh, phát triển phẩm chất “Bộ đội cụ Hồ”, xây dựng quân đội vững mạnh toàn diện, “mẫu mực tiêu biểu”.
Từ khóa: Môi trường văn hóa; đơn vị cơ sở; tư tưởng Hồ Chí Minh.
1. Đặt vấn đề
Xây dựng môi trường văn hóa là nhiệm vụ cấp bách trong kỷ nguyên mới của dân tộc, được Đảng và Nhà nước quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo quyết liệt. Môi trường văn hóa cùng với các yếu tố về kinh tế, chính trị góp phần bảo đảm sự phát triển bền vững của quốc gia. Đối với Quân đội nhân dân Việt Nam, xây dựng môi trường văn hóa không những bảo đảm sự phát triển toàn diện của quân nhân mà còn đấu tranh làm thất bại các âm mưu, thủ đoạn chống phá của các thế lực thù địch hiện nay. Do đó, việc vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh vào xây dựng môi trường văn hóa ở đơn vị cơ sở là yêu cầu cấp thiết hiện nay.
2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa
a. Nguồn gốc tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa
Văn hóa là một khái niệm rộng lớn và được nhiều cá nhân, tổ chức, quốc gia định nghĩa. Theo nghĩa rộng, văn hóa được hiểu là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra phục vụ đời sống con người. Hiểu theo nghĩa hẹp, văn hóa chỉ những giá trị tinh thần phục vụ đời sống tinh thần.
Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa bắt nguồn từ những cơ sở lý luận và thực tiễn quan trọng. Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, lý luận cách mạng đã hình thành nên hệ thống tư tưởng của Người về con đường giải phóng cho cách mạng Việt Nam. Lênin đã khẳng định trong tác phẩm “Bàn về chế độ hợp tác” rằng: “Sau khi đã hoàn thành cuộc cách mạng chính trị lớn nhất chưa từng thấy trên thế giới, thì những nhiệm vụ khác lại đặt ra cho chúng ta, những nhiệm vụ về văn hóa”1.
Bên cạnh triết lý của chủ nghĩa Mác – Lênin, những tinh hoa văn hóa dân tộc trong suốt quá trình lịch sử dân tộc là cơ sở quan trọng hình thành nên tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Khi rời Tổ quốc ra đi tìm con đường cứu nước, Nguyễn Tất Thành – Hồ Chí Minh đã được tiếp thu những giá trị văn hoá từ gia đình, quê hương, dân tộc. Từ vùng quê làng Chùa, làng Sen, mở rộng ra là quê hương Xứ Nghệ, qua kinh đô Huế, đến Phan Thiết, Sài Gòn… tuy mỗi vùng có sắc thái văn hóa khác nhau, nhưng điểm tương đồng là tất cả đều sáng ngời truyền thống yêu nước nồng nàn, tinh thần đấu tranh anh dũng, bất khuất, kiên cường, thà chết không chịu làm nô lệ; tình đoàn kết, thương yêu đùm bọc, gắn kết cộng đồng (cá nhân – gia đình – làng xã – Tổ quốc), trọng nghĩa tình, đạo lý; độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường; lạc quan, yêu đời, hiếu học và truyền thống nhân ái, nhân văn Việt Nam. Trên nền tảng của văn hóa dân tộc, Người đã dân tộc hóa những tinh hoa văn hóa của nhân loại để góp phần hình thành nên tư tưởng văn hóa của mình.
Cùng với quá trình tìm đường cứu nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tiếp thu chọn lọc những giá trị văn hóa nhân loại. Người hiểu biết nhiều về văn hóa và phương thức đấu tranh bằng văn hóa. Người viết sách, báo, tham gia các hoạt động văn hóa, tổ chức nhiều hội liên hiệp… nhằm giác ngộ cách mạng cho Nhân dân các dân tộc, trong đó có đồng bào của mình. Người muốn đem ánh sáng văn hóa đến cho mọi người cùng khổ để soi đường cho họ tự giải phóng, tự đứng lên đấu tranh với các thế lực áp bức, bóc lột.
b. Nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa
Một là, Người khẳng định vị trí vai trò quan trọng hàng đầu của văn hóa.
Chủ tịch Hồ Chí Minh quan niệm văn hóa theo nghĩa rộng, định nghĩa của Người về văn hóa cho đến nay vẫn là những luận điểm quan trọng cho Đảng ta. Theo đó, Người quan niệm rằng: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”2.
Người khẳng định văn hóa phản ánh đời sống tinh thần của xã hội, thuộc kiến trúc thượng tầng. Văn hóa cùng với kinh tế, chính trị, xã hội là những vấn đề quan trọng và có vị trí vai trò ngang nhau, bảo đảm sự phát triển bền vững, trong đó chính trị là tiền đề phát triển văn hóa. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, dân tộc còn bị nô lệ thì văn hóa cũng cùng chung số phận nô lệ, tuyệt đại bộ phận Nhân dân bị đầy đọa trong vòng tối tăm, dốt nát. Để giải phóng văn hóa, mở đường cho văn hóa phát triển phải tiến hành cách mạng giải phóng dân tộc giành chính quyền.
Bên cạnh đó, văn hóa phải phục vụ nhiệm vụ chính trị, thúc đẩy xây dựng và phát triển kinh tế, tác động tích cực trở lại đối với kinh tế và chính trị. Người nhấn mạnh rằng: “Trình độ văn hóa của nhân dân nâng cao sẽ giúp chúng ta đẩy mạnh công cuộc khôi phục kinh tế, phát triển dân chủ. Nâng cao trình độ văn hoá của nhân dân cũng là một việc cần thiết để xây dựng nước ta thành một nước hoà bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh”3. Người chỉ rõ, văn hóa không đứng ngoài mà ở trong cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc. Và cuộc kháng chiến đã trở thành cuộc kháng chiến không thể thiếu văn hóa.
Văn hóa là động lực của sự nghiệp cách mạng, của sự phát triển xã hội. Động lực là cái thúc đẩy sự vận động và phát triển của mọi sự vật, hiện tượng. Động lực lớn nhất là động lực con người với tư cách là sản phẩm của văn hóa. Trình độ văn hóa của con người trên từng lĩnh vực tạo nên động lực phát triển ở lĩnh vực ấy. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, con người là sản phẩm của văn hóa mà chính xã hội ấy tạo ra. Con người là nhân tố quan trọng nhất trong lực lượng sản xuất, trong đời sống xã hội. Bởi vậy, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn quan tâm xây dựng và phát triển nền văn hóa mới, xây dựng con người mới để thúc đẩy sự phát triển của sự nghiệp cách mạng
Hai là, Người yêu cầu giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại.
Người luôn căn dặn mọi người dân Việt Nam phải trân trọng và giữ gìn cẩn thận những giá trị tạo nên nền văn hóa dân tộc – thứ “vũ khí” mềm giúp dân tộc ta đấu tranh chống lại những thủ đoạn đồng hóa của các thế lực thù địch. Người cũng khẳng định rằng, quá trình phát triển của dân tộc những giá trị văn hóa lỗi thời, lạc hậu thì không nên giữ, văn hóa dân tộc không phải là cố định, bất biến mà phải có chọn lọc, bổ sung, phát triển cũng như đào thải.
Tiếp thu, phát triển văn hóa dân tộc thông qua sự tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại. Theo Người, văn hóa Việt Nam có sự giao thoa với văn hóa phương Đông và văn hóa phương Tây. Do đó, văn hóa nào có cái tốt thì ta học tập, tiếp thu và vận dụng vào đời sống nước ta. Người chủ động sang Pháp, học tập những điều tốt đẹp ở nơi đây, mặc dù Pháp là kẻ thù của nước ta thời bấy giờ. Điều này đã minh chứng cho tầm nhìn, tư duy vượt thời đại của Người. Trong xây dựng đời sống mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh xác định phải triệt để xóa bỏ những tàn tích của văn hóa đế quốc và thuộc địa, phát triển văn hóa dân tộc và tiếp thu văn hóa tiến bộ trên thế giới. Người chỉ rõ: “Phải mở rộng kiến thức của mình về văn hóa thế giới, mà đặc biệt hiện nay là văn hóa Xô Viết… Phải nghiên cứu toàn diện văn hóa của các dân tộc khác, chỉ trong trường hợp đó mới có thể tiếp thu được nhiều hơn văn hóa của chính mình”4.
Ba là, Chủ tịch Hồ Chí Minh quan niệm về mặt trận văn hóa và chiến sĩ văn hóa.
Với việc đề cao vị trí vai trò của văn hóa, Người khẳng định, nhấn mạnh tầm quan trọng của đội ngũ văn nghệ sĩ: “Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy”5. Không chỉ có những chiến sĩ cầm súng trên chiến trường mà cả những văn nghệ sĩ cầm bút, cầm đàn cũng là những chiến sĩ đấu tranh cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, và họ góp công lớn vào sự thành công của cách mạng Việt Nam. Đồng thời, theo Người văn hóa cũng là một mặt trận, một chiến trường mà quân dân ta phải chiến đấu và chiến thắng.
3. Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa vào xây dựng môi trường văn hóa ở đơn vị cơ sở Quân đội
Quân đội nhân dân Việt Nam với văn hóa quân sự đặc trưng là một bộ phận quan trọng cấu thành nên những giá trị văn hóa dân tộc. Xây dựng và phát triển văn hóa quân sự có ý nghĩa quan trọng đối với sự hình thành và phát triển nhân cách quân nhân. Đặc biệt, trước đặc điểm mới của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, những yếu tố phi truyền thống trong âm mưu và thủ đoạn của kẻ thù, yêu cầu xây dựng Quân đội tinh, gọn, mạnh. Xây dựng môi trường văn hóa quân sự theo tư tưởng Hồ Chí Minh góp phần xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam vững mạnh về chính trị, làm cơ sở để xây dựng sức mạnh tổng hợp, hoàn thành tốt mọi nhiệm vụ được giao.
Thực tế, xây dựng môi trường văn hóa ở đơn vị cơ sở trong Quân đội trong thời gian qua, dưới sự lãnh đạo chỉ đạo chặt chẽ của Quân ủy Trung ương, Bộ Quốc phòng, đã đạt được những thành tích rất quan trọng, làm thay đổi bộ mặt đơn vị, nâng cao đời sống văn hóa ở đơn vị cơ sở. Thông qua thực tiễn thực hiện cuộc vận động xây dựng môi trường văn hóa trong quân đội gắn với phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, toàn quân đã đã xuất hiện nhiều mô hình, cách làm sáng tạo được phổ biến tuyên truyền tạo sự lan tỏa. Các phong trào thi đua được phát động, triển khai nhằm từng bước đẩy lùi những hạn chế khuyết điểm, nâng cao hiệu quả, chất lượng công tác, mối quan hệ giữa cán bộ, chiến sĩ. Cảnh quan môi trường đơn vị được cải tạo, xây dựng chính quy xanh – sạch – đẹp, đem lại sức sống mới cho các đơn vị.
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực đó, xây dựng môi trường văn hóa còn bộc lộ một số hạn chế khuyết điểm: “Việc quán triệt nâng cao nhận thức về xây dựng môi trường văn hóa ở một số cơ quan, đơn vị có lúc chưa thường xuyên, chưa sâu sắc, toàn diện. Một số cơ quan đơn vị chậm đổi mới về nội dung, thiếu linh hoạt về hình thức hoạt động; việc bảo đảm đời sống văn hóa, tinh thần của bộ đội chưa đầy đủ theo quy định, còn biểu hiện hình thức. Hệ thống thiết chế văn hóa triển khai còn chậm, chưa có mẫu thống nhất chung trong toàn quân cho các loại hình thiết chế văn hóa ở cấp bậc; việc áp dụng số hóa, công nghệ thông tin trong các hoạt động của các thiết chế văn hóa còn khó khăn”6.
Đất nước ta đang bước vào giai đoạn quan trọng, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, nhiều thuận lợi nhưng cũng tồn tại nhiều khó khăn thách thức không nhỏ đối với sự nghiệp cách mạng của dân tộc ta nói chung, đối với sự nghiệp xây dựng quân đội nói riêng. Xây dựng môi trường văn hóa quân sự, đưa văn hóa quân sự trở thành nền tảng tinh thần của quân đội cần có những giải pháp hữu hiệu. Cụ thể:
Thứ nhất, làm tốt công tác giáo dục nâng cao nhận thức trách nhiệm của cán bộ, đảng viên, quần chúng trong đơn vị cơ sở.
Tập trung giáo dục, quán triệt, tuyên truyền sâu rộng ý nghĩa, tầm quan trọng của công tác xây dựng môi trường văn hóa, văn hóa là sức mạnh nội sinh quan trọng, vừa là mục tiêu và là động lực của sự phát triển. Chú trọng giáo dục chủ trương, đường lối của Đảng, Quân đội, quy định của đơn vịvới các nội dung: Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 09/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước; Kế hoạch số 1349/KH-CT ngày 15/8/2022 của Tổng cục Chính trị về thực hiện chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030 trong Quân đội nhân dân Việt Nam… Chú trọng đổi mới phương thức tuyên truyền thông qua mạng xã hội, tuyên truyền trực quan, loa phát thanh kết hợp với sinh hoạt của các tổ chức.
Thứ hai, tập trung xây dựng người quân nhân có đủ phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ”, phẩm chất con người Việt Nam thời kỳ mới.
Cấp ủy, chỉ huy các cấp ở đơn vị cơ sở cần có những biện pháp xây dựng đội ngũ quân nhân có đầy đủ 5 đặc trưng “Bộ đội Cụ Hồ”; khắc phục những biểu hiện của chủ nghĩa cá nhân được xác định trong Nghị quyết số 847-NQ/QUTW ngày 28/12/2021 của Quân ủy Trung ương gắn với hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, và chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ mới. Chú trọng bồi dưỡng, nâng cao tinh thần đoàn kết, lối sống văn hóa, tính tự giác và đổi mới, sáng tạo.
Chú trọng đánh giá tốt tình hình tư tưởng, quản lý các mối quan hệ xã hội của quân nhân để kịp thời có biện pháp uốn nắn, chấn chỉnh, không để quân nhân sa vào tệ nạn xã hội, vi phạm những quy định gây ảnh hưởng đến phong trào thi đua của đơn vị. Làm tốt công tác sơ kết, tổng kết biểu dương khen thưởng kịp thời, nhân rộng những nhân tố điển hình tiên tiến, những “Chiến sĩ thi đua” trong đơn vị, tạo ra sự ảnh hưởng lan tỏa sâu rộng với phương châm: “Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng”, “Lấy cái đẹp dẹp cái xấu”, hay “Một tấm gương sáng còn hơn cả trăm bài diễn thuyết”.
Thứ ba, phát huy vai trò của cấp ủy, tổ chức đảng, các tổ chức trong đơn vị.
Cần thường xuyên kiện toàn đội ngũ ban chấp hành của các tổ chức; lựa chọn, quy hoạch, bồi dưỡng những người đứng đầu, thủ lĩnh các tổ chức thực sự có đủ phẩm chất năng lực, phương pháp, tác phong công tác khoa học, văn hóa, có đủ tinh thần “7 dám” theo tinh thần của đồng chí cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng. Xây dựng mỗi tổ chức là một môi trường văn hóa: “Chi đoàn văn hóa”, “Chi bộ văn hóa”, “đơn vị văn hóa”…, mỗi cá nhân là một con người văn hóa. Tích cực tổ chức các hoạt động, phong trào, như: củng cố cảnh quan môi trường, phát triển văn hóa đọc, tổ chức hiệu quả các hoạt động văn hóa văn nghệ, dân vận, kết nghĩa, sinh nhật đồng đội… Cùng với đó, hướng dẫn cho quân nhân tham gia xây dựng môi trường văn hóa tại địa phương.
Thứ tư, đẩy mạnh thực hiện dân chủ trong xây dựng môi trường văn hóa.
Chú trọng hoàn thiện quy chế, quy định nhằm giúp quân nhân tham gia đầy đủ vào quá trình xây dựng môi trường văn hóa, bảo đảm đầy đủ quyền và lợi ích chính đáng của quân nhân, nhất là tiêu chuẩn chế độ về đời sống văn hóa tinh thần theo quy định của Bộ Quốc phòng, Tổng cục Chính trị quân đội nhân dân Việt Nam. Phát huy vai trò của quân nhân trong giám sát hoạt động văn hóa ở đơn vị, tạo điều kiện cho quân nhân tham gia phản biện, đóng góp ý kiến đối với hoạt động của các tổ chức, cá nhân nhất là về công tác xây dựng môi trường văn hóa. Phát huy dân chủ gắn liền với giữ nghiêm kỷ luật, kịp thời chấn chỉnh, xử lý những cá nhân, tổ chức vi phạm quy định về xây dựng môi trường văn hóa. Đưa dân chủ thành một tiêu chí quan trọng và rộng rãi trong mọi hoạt động của tổ chức, hành vi của cá nhân.
Thứ năm, chú trọng xây dựng đội ngũ cán bộ văn hóa, làm tốt công tác phối hợp với chính quyền địa phương nơi đóng quân.
Các đơn vị cần chú trọng công tác đào tạo, bồi dưỡng những cán bộ văn hóa, quân nhân công tác trong các lĩnh vực văn hóa, như: ca sĩ, nhạc sĩ, các đoàn văn công, nhân viên phụ trách các nhà văn hóa, bảo tàng, thư viện… bảo đảm số lượng và chất lượng. Kiện toàn đầy đủ, có phương án dự phòng về nhân sự, chú trọng xây dựng đội quân văn hóa chuyên nghiệp phục vụ công tác, nâng cao đời sống văn hóa ở đơn vị. Quan tâm những đơn vị ở nơi đặc biệt khó khăn, biên giới hải đảo, để có công tác chính sách phù hợp, từng bước nâng cao và chính quy hóa hệ thống thiết chế văn hóa, cán bộ văn hóa trong toàn quân.
Bên cạnh đó, cấp ủy, chỉ huy các cấp cần nâng cao mối quan hệ với cấp ủy, chính quyền địa phương, tận dụng những thế mạnh ở địa phương, phong tục tập quán, truyền thống văn hóa tốt đẹp nhằm phục vụ cho công tác xây dựng môi trường văn hóa ở đơn vị. Tổ chức hiệu quả các hoạt động phối hợp, dân vận, kết nghĩa nhằm đổi mới, đa dạng hóa, thu hút sự tham gia của cá nhân vào các hoạt động văn hóa.
4. Kết luận
Tư tưởng Hồ Chí Minh là di sản lớn của dân tộc, tiếp tục là những định hướng quan trọng cho toàn Đảng, toàn quân, toàn dân trong sự nghiệp xây dựng đất nước hiện nay. Trong đó, tư tưởng của Người về văn hóa là kim chỉ nam cho sự nghiệp xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc của dân tộc ta. Đối với Quân đội nhân dân Việt Nam, cần quán triệt, vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh vào xây dựng môi trường văn hóa ở đơn vị cơ sở là nhiệm vụ, mục tiêu cấp bách, không những góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của quân nhân mà còn củng cố sức mạnh chiến đấu, bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn hiện nay.
Chú thích:
1. V.I.Lênin toàn tập (1978). Tập 44. NXB Tiến bộ Mátxcơva, tr. 211.
2. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 3. H. NXB. Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 458.
3. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 10. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 459.
4. Hồ Chí Minh (1981). Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. H. NXB. Văn học, tr. 516.
5. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 7. H. NXB. Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 246.
6. Tổng cục Chính trị (2023). Kết luận số 841/KL-CT ngày 27/3/2023 về việc tiếp tục đẩy mạnh thực hiện cuộc vận động xây dựng môi trường văn hóa trong Quân đội.
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Chấp hành Trung ương (2014). Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.
2. Tổng cục Chính trị (2022). Kế hoạch số 1349/KH-CT ngày 15/8/2022 về thực hiện chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030 trong Quân đội nhân dân Việt Nam.
3. Quân ủy Trung ương (2021). Nghị quyết 847-NQ/QUTW ngày 28/12/ 2021 về phát huy phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ”, kiên quyết chống chủ nghĩa cá nhân trong tình hình mới.
4. Giải pháp xây dựng môi trường văn hóa ở trường sĩ quan đặc công hiện nay.https://www.quanlynhanuoc.vn/2023/11/16/giai-phap-xay-dung-moi-truong-van-hoa-o-truong-si-quan-dac-cong-hien-nay.
5. Vai trò của phát huy dân chủ trong xây dựng môi trường văn hóa ở Trường Sĩ quan Pháo binh. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/09/25/vai-tro-cua-phat-huy-dan-chu-trong-xay-dung-moi-truong-van-hoa-o-truong-si-quan-phao-binh.
