PGS.TS. Nguyễn Văn Hậu
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Liên Hiệp quốc vào năm 2022 nhấn mạnh sự đóng góp ngày càng tăng của chuyển đổi số và chính phủ số trong việc đẩy nhanh thực hiện Chương trình nghị sự 2030 về phát triển bền vững và bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau trong thời đại kỹ thuật số. Nghiên cứu cho thấy, công nghệ kỹ thuật số giúp các chính phủ đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết các thách thức do cuộc khủng hoảng sức khỏe toàn cầu đặt ra và bảo đảm cung cấp hiệu quả các dịch vụ công thiết yếu tại thời điểm bị cô lập, không chắc chắn và dễ bị tổn thương. Trong tương lai, chính phủ kỹ thuật số chắc chắn sẽ giúp đối phó với các cuộc khủng hoảng toàn cầu khác, bao gồm cả biến đổi khí hậu và những rủi ro khó lường trước trong tương lai.
Từ khóa: Xã hội kỹ thuật số, tương lai, công nghệ số.
1. Nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau”
Nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau” được sử dụng trong chiến tranh để thể hiện sự phụ thuộc của mạng sống con người vào khả năng hoạt động tổng thể, có nghĩa là không bao giờ bỏ rơi những người bị thương hoặc mất khả năng hoạt động trên chiến trường. Đạo đức quân sự này đã ảnh hưởng đến các lĩnh vực hoạt động khác. Không phải ngẫu nhiên mà nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau” đã trở thành trọng tâm của Chương trình nghị sự 2030 về phát triển bền vững, với 17 mục tiêu phát triển bền vững (SDG). Tầm nhìn chung được tất cả các quốc gia và các bên liên quan chia sẻ vì sự phát triển bền vững là không thể nếu các bộ phận dễ bị tổn thương trong xã hội bị loại trừ và không được quan tâm.
“Không để ai bị bỏ lại phía sau” là nguyên tắc chỉ đạo phát triển chính phủ điện tử. Theo đó, cần có một khuôn khổ chính sách được phát triển tốt, được hỗ trợ bởi sự lãnh đạo chính trị mạnh mẽ và các nguồn lực cần thiết để kích hoạt một khuôn khổ toàn diện. Hợp phần chính sách hợp pháp hóa và chính thức hóa cách tiếp cận phát triển – cung cấp dữ liệu và bảo đảm có cơ sở thể chế vững chắc để hỗ trợ liên tục. Khung chính sách phải phản ánh sự thừa nhận rõ ràng về mối tương quan giữa các vấn đề kinh tế, xã hội, môi trường và văn hóa, đồng thời hỗ trợ một khung thể chế bác bỏ cách tiếp cận từng phần về chính sách và hành động, thay vào đó ủng hộ sự gắn kết và hợp tác chính sách.
Khuyến nghị “không để ai bị bỏ lại phía sau” là nguyên tắc hoạt động hướng dẫn việc phát triển và thực hiện các chính sách về chính phủ điện tử và khu vực công. Ở cấp độ chính sách và quy định, các chính phủ nên áp dụng các chiến lược “toàn diện theo thiết kế”, “toàn diện theo mặc định” hoặc “toàn diện trước tiên” để chống lại sự nhấn mạnh hiện nay vào các chiến lược “đầu tiên là kỹ thuật số” hoặc “mặc định là kỹ thuật số” trong chính phủ điện tử. Mặc dù công nghệ có thể là chất xúc tác cho sự phát triển kỹ thuật số toàn diện nhưng chính sự kết hợp giữa các chính sách hiệu quả và hỗ trợ thể chế sẽ thúc đẩy chuyển đổi kỹ thuật số hướng tới khả năng tiếp cận phổ cập cho tất cả mọi người. Các nhà hoạch định chính sách có thể đồng bộ hóa các chính sách khi có sự kết nối giữa các nhóm khác nhau. Một cách tiếp cận tích hợp là cần thiết vì có rất nhiều sự chồng chéo và phụ thuộc lẫn nhau giữa các biến số liên quan đến rào cản, hỗ trợ, chính phủ điện tử và không để ai bị bỏ lại phía sau.
Các chính phủ cần đi đầu trong việc thúc đẩy sự thay đổi chiến lược theo hướng “không để ai bị bỏ lại phía sau” và quản lý sự thay đổi về nhận thức cần phải tiến hành để phương pháp tiếp cận mới này được phát huy. Cần phải huy động các nguồn lực, xây dựng năng lực, tạo ra các cơ chế tài trợ bền vững và thúc đẩy các chương trình nghiên cứu và đổi mới quốc gia để đạt được sự hòa nhập kỹ thuật số cho tất cả mọi người, bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau. Nhiệm vụ bảo đảm đủ nguồn lực tài chính, chính trị và nhân lực để đạt được các mục tiêu tổng quát này có thể được giao cho chính quyền địa phương và quốc gia, đồng thời cũng có thể cung cấp hỗ trợ khu vực hoặc toàn cầu. Tăng cường các chiến lược “hòa nhập kỹ thuật số theo thiết kế” và “không để ai bị bỏ lại phía sau” đòi hỏi phải có các quyết định chính sách sớm để giải quyết các rào cản mà nhóm dân số dễ bị tổn thương phải đối mặt về khả năng tiếp cận kỹ thuật số, khả năng chi trả và khả năng sử dụng khuôn khổ tích hợp để tối ưu hóa dữ liệu, thiết kế và cung cấp dịch vụ. Nếu không có những mục tiêu và biện pháp can thiệp chính sách này, chương trình nghị sự “không bỏ ai phía sau” sẽ chỉ đạt được thành công hạn chế hoặc không đồng đều hoặc chỉ dừng lại ở mức độ hùng biện.
2. Không để ai bị bỏ lại phía sau để phát triển bền vững
Mặc dù công bằng xã hội được các nhà lãnh đạo chính phủ coi là ưu tiên hàng đầu, nhưng vẫn thường nảy sinh những thách thức trong việc cân bằng công bằng xã hội với hiệu quả và chi phí. Ví dụ, mục tiêu phát triển đằng sau việc tạo ra hệ thống nhận dạng cá nhân về bản chất là mang tính bao trùm, nhưng trong trường hợp cách tiếp cận này không được thiết kế tốt hoặc khi khung pháp lý yếu và không tính đến các yếu tố như chi phí và khả năng tiếp cận, các hành vi phân biệt đối xử có thể nảy sinh và sẽ có tác động lớn nhất đến những người dễ bị tổn thương nhất, bao gồm những người sống trong cảnh nghèo đói, phụ nữ, người già và người khuyết tật.
2.1. Bất bình đẳng từ rào cản kỹ thuật số
Hàng triệu người kết nối Internet có thể vượt qua các rào cản truyền thống để tận dụng các dịch vụ và lợi ích của chính phủ số và nền kinh tế, nhờ truyền thông nhanh chóng, giao dịch đơn giản hóa và nhiều dịch vụ dễ tiếp cận. Công nghệ số đóng vai trò ngày càng quan trọng trong cách thế giới sống, học tập, làm việc và tham gia vào nền kinh tế và xã hội, có nghĩa là những nhóm dân cư dễ bị tổn thương nếu không có quyền truy cập kỹ thuật số sẽ gặp bất lợi và bị bỏ lại phía sau. Để đạt được sự tham gia công bằng vào xã hội kỹ thuật số và thu hẹp khoảng cách kỹ thuật số ngày càng mở rộng, các chính phủ phải cung cấp những trải nghiệm kỹ thuật số có ý nghĩa cho mọi người ngoài khả năng kết nối cơ bản, đặc biệt là những thành viên nghèo nhất trong xã hội, phụ nữ và trẻ em gái, người già, người khuyết tật, thanh niên, người di cư, người tị nạn và các nhóm bị loại trừ khác.
Bộ mặt mới của sự bất bình đẳng – kỹ thuật số là một khía cạnh bổ sung, quan trọng về cơ bản liên quan đến tình trạng bất bình đẳng kinh tế – xã hội hiện tại. Khoảng cách số hiện nay có mức độ phức tạp cao hơn, không còn chỉ là về khả năng kết nối mà còn là thước đo mức độ mà một người có thể hưởng lợi từ thông tin và dịch vụ kỹ thuật số trực tuyến. Trong xã hội kỹ thuật số ngày nay, việc thiếu khả năng tiếp cận các dịch vụ kỹ thuật số của những người sống trong nghèo đói hoặc trong hoàn cảnh dễ bị tổn thương được gọi là “người nghèo kỹ thuật số”, có thể là cố ý (kết quả của các chính sách và luật loại trừ) hoặc vô ý (kết quả của động lực quyền lực xã hội hoặc các chính sách một quy mô phù hợp cho tất cả).
2.2. Thách thức của chính phủ điện tử là không để ai bị bỏ lại phía sau
Những tiến bộ đáng kể đã đạt được trong quá trình phát triển chính phủ điện tử trong hơn hai thập kỷ qua, thể hiện qua giá trị ngày càng tăng của Chỉ số phát triển chính phủ điện tử (EGDI) trong giai đoạn này; tuy nhiên, một số bộ phận dân cư vẫn chưa thể tận dụng tối đa những tiến bộ đã đạt được. Giới tính, tuổi tác, thu nhập, chủng tộc, dân tộc, ngôn ngữ và vị trí địa lý (nông thôn/thành thị) là những yếu tố dẫn đến sự loại trừ có hệ thống, do đó có thể gây nguy hiểm cho việc triển khai chính phủ điện tử cho tất cả mọi người.
Tuy nhiên, có một số xu hướng tích cực trong công nghệ số và chính phủ điện tử đang hỗ trợ các nỗ lực bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau. Việc cung cấp các dịch vụ điện tử cho các nhóm dân cư dễ bị tổn thương đang được cải thiện khi việc tạo, thu thập, lưu trữ, phân tích và phân phối dữ liệu trở nên dễ dàng và rẻ hơn, các thiết bị kỹ thuật số mới trở nên dễ tiếp cận và đơn giản hơn, đồng thời, phạm vi phủ sóng băng thông rộng và di động cũng như giá thuê bao đã được cải thiện.
3. Nhận diện những nhân tố ảnh hưởng
Trong bối cảnh chính phủ điện tử, một người dễ bị tổn thương hoặc gặp bất lợi có thể được định nghĩa rộng rãi là người không thể hoặc có nguy cơ không thể truy cập thông tin trực tuyến hoặc (các) dịch vụ điện tử mà họ cần hoặc đối với họ, việc truy cập đó đòi hỏi nỗ lực không tương xứng và bất lợi khi truy cập. Sự loại trừ xã hội đối với một số bộ phận nhất định của xã hội có thể là cố ý hoặc vô ý và rất thường xuyên, sự giao thoa sẽ tạo thêm một lớp phức tạp khác. Việc loại trừ kỹ thuật số có thể do chi phí kết nối cao hoặc không có khả năng truy cập dịch vụ hoặc tham gia vào quá trình tham vấn.
Nhóm dân cư dễ bị tổn thương có thể bị bỏ qua khi các quốc gia theo đuổi chính phủ điện tử áp dụng cách tiếp cận chung cho tất cả (chẳng hạn, như chính sách “mặc định kỹ thuật số”) hoặc không tính đến yếu tố quyền lực trong xã hội. Các cá nhân và nhóm có hoàn cảnh khó khăn về kinh tế – xã hội dễ bị loại trừ kỹ thuật số nhất. Các cơ quan chính phủ có thể đóng vai trò quan trọng trong việc xác định các nhóm bị loại trừ hoặc thiệt thòi và bảo đảm rằng, các chính sách, nguồn tài trợ và nguồn lực được nhằm mục tiêu để giải quyết các khoảng trống đã được xác định.
Trong nghiên cứu của Liên hiệp quốc, “người nghèo kỹ thuật số” được định nghĩa là những người bị bỏ lại phía sau vì họ có những đặc điểm bẩm sinh hoặc giả định nhất định hoặc ở trong những hoàn cảnh ngăn cản họ tiếp cận các cơ hội kỹ thuật số mà người khác được hưởng.
3.1. Những người sống gần hoặc dưới mức nghèo
Nghèo đói có nhiều mặt và có nhiều hình thức, nhưng hầu như luôn gắn liền với việc thiếu khả năng tiếp cận các dịch vụ công cơ bản. Nghèo kỹ thuật số là một khía cạnh bổ sung có thể khiến các nhóm vốn đã thiệt thòi bị tụt lại phía sau. Với việc đưa nghèo kỹ thuật số vào mô hình nghèo, hậu quả của nghèo đói vượt xa việc đo lường thu nhập và thiếu khả năng tiếp cận với y tế, giáo dục, nhà ở, an sinh xã hội và các dịch vụ khác, đồng thời, bao gồm cả việc thiếu hòa nhập vào thế giới kỹ thuật số. Các chính phủ phải bảo đảm rằng, các dịch vụ bảo trợ xã hội, y tế, giáo dục, việc làm, nước và vệ sinh có chất lượng phù hợp và có thể tiếp cận, chấp nhận được và phù hợp về mặt văn hóa đối với tất cả các nhóm trong xã hội và khi nhiều dịch vụ này chuyển sang trực tuyến, cần thực hiện các bước bổ sung để bảo đảm rằng những người sống trong nghèo đói có thể tiếp cận các dịch vụ điện tử thiết yếu.
3.2 Phụ nữ và trẻ em gái
Bình đẳng giới là một trong những nền tảng của phát triển bền vững và các cơ quan chính phủ có vai trò quan trọng trong việc thu hẹp khoảng cách giới để bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau. Khoảng cách giới được thể hiện rõ ràng ở tất cả các lĩnh vực dịch vụ, với một nghiên cứu cho thấy tỷ lệ phụ nữ sử dụng Internet để tham gia xã hội thấp hơn nam giới từ 30 đến 50%. Phụ nữ cũng ít sở hữu điện thoại thông minh hơn và ngay cả khi sự cân bằng giới tính trong việc sử dụng Internet gần như ngang bằng, những bất bình đẳng khác khiến phụ nữ ít có khả năng được kết nối đầy đủ hơn.
Ngoài việc ít được kết nối với internet, phụ nữ còn ít được đại diện trên mạng và trong dữ liệu. Điều này gây ra những hậu quả cấp một đối với việc trình bày, truy cập, quan điểm và sáng tạo kiến thức trực tuyến, nhưng cũng có những hậu quả cấp hai về các bộ dữ liệu được tạo, các thuật toán được phát triển và học máy xảy ra trong quá trình chuyển đổi kỹ thuật số của khu vực công, chẳng hạn, như việc vô tình loại trừ một số nhóm dễ bị tổn thương nhất định trong việc cung cấp dịch vụ. Sự chênh lệch giới tính ở các cấp lãnh đạo chính phủ điện tử cấp cao là rất đáng kể.
3.3. Người lớn tuổi
Ở hầu hết các quốc gia, người cao tuổi là nhóm dân số lớn nhất không sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông (ICT). Trong khi có một nhóm người lớn tuổi đang trở nên có kinh nghiệm và tự tin hơn trong việc sử dụng các dịch vụ trực tuyến cũng như lựa chọn các giải pháp công nghệ hỗ trợ để cải thiện chất lượng cuộc sống hàng ngày của họ, đặc biệt là ở những người thuộc nhóm thu nhập cao hơn, cũng có những người lớn tuổi đang bị bỏ lại phía sau.
Trong môi trường kỹ thuật số đang thay đổi nhanh chóng, việc phát triển, củng cố và duy trì kiến thức về kỹ thuật số đòi hỏi một cách tiếp cận lâu dài. Mặc dù người lớn tuổi nằm trong số những nhóm dân số ít kết nối kỹ thuật số nhất nhưng họ cũng nằm trong số những đối tượng dễ bị tổn thương nhất trước các mối đe dọa trên mạng, như lừa đảo, do đó, điều quan trọng là phải phát triển các biện pháp bảo mật đầy đủ, nâng cao nhận thức và giáo dục người dùng lớn tuổi cẩn thận khi kết nối trực tuyến. Ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy hỗ trợ công nghệ có thể mang lại lợi ích đáng kể cho người cao tuổi, đồng thời cải thiện hiệu quả chi phí của các dịch vụ chăm sóc sức khỏe và xã hội. Các giải pháp chính phủ điện tử liền mạch, dễ sử dụng cùng với các tương tác trực tiếp đang định hình tương lai hòa nhập kỹ thuật số cho người cao tuổi.
3.4. Người khuyết tật
Hơn 1,3 tỷ người, tương đương 15% dân số thế giới mắc một số dạng khuyết tật với tỷ lệ đáng kể sống ở các nước đang phát triển. Điều quan trọng là phải thừa nhận sự đa dạng của khuyết tật vì khuyết tật bao trùm một phạm vi rộng bao gồm các mức độ khả năng khác nhau và bao gồm cả những hạn chế về thể chất và tinh thần. Giống như người lớn tuổi, họ có xu hướng gặp khó khăn trong việc làm chủ công nghệ kỹ thuật số. Mặc dù họ chiếm tỷ lệ tương đối nhỏ trong dân số nhưng không nên bỏ qua.
Điều 9 của Công ước Liên hiệp quốc về quyền của người khuyết tật kêu gọi các quốc gia thành viên “thúc đẩy khả năng tiếp cận của người khuyết tật với các công nghệ và hệ thống thông tin và truyền thông mới, bao gồm cả internet”. Công ước đã có hiệu lực hơn một thập kỷ, nhưng trong thời gian đó đạt được rất ít tiến bộ trong việc tạo ra một môi trường nơi người khuyết tật có thể tiếp cận với công nghệ kỹ thuật số, đặc biệt là ở các nước đang phát triển.
3.5. Người trẻ tuổi
Có hơn 1,8 tỷ thanh niên trên thế giới từ 15 đến 24 tuổi và gần 90% trong số họ sống ở các nước đang phát triển. Những người trẻ chưa bao giờ được giáo dục tốt hơn hoặc được kết nối nhiều hơn như hiện nay, tuy nhiên họ vẫn tiếp tục phải đối mặt với những rào cản đáng kể ngăn cản họ phát huy hết tiềm năng của mình. Khoảng 267 triệu thanh niên thất học, thất nghiệp hoặc không được đào tạo; 2/3 nhóm này là phụ nữ trẻ, kết quả của những kỳ vọng về giới khiến họ phải lao động gia đình không được trả lương và việc làm phi chính thức.
Công nghệ đã tăng cường khả năng tiếp cận thông tin và cơ hội một cách đáng kể, mang lại những thay đổi làm thay đổi cuộc sống của nhiều người trẻ. Tiềm năng đổi mới của thanh niên và sức mạnh của công nghệ đã được chứng minh là sự kết hợp mạnh mẽ để trao quyền cho thanh niên đạt được các SDG. Chính phủ kỹ thuật số cũng có thể đóng vai trò trung tâm trong việc thu hút giới trẻ tham gia thảo luận công khai.
3.6. Người di cư và tị nạn
Báo cáo khu vực công toàn cầu của Liên hiệp quốc năm 2018 lưu ý, việc cung cấp dịch vụ công cho người di cư và người tị nạn có thể là một thách thức. Sự khác biệt tồn tại trong và giữa các nhóm người tị nạn và người di cư về khả năng tiếp cận vật lý với công nghệ kỹ thuật số, tỷ lệ sử dụng, kỹ năng cần thiết để sử dụng tối ưu các công nghệ khác nhau và khả năng chi trả cho các dịch vụ kỹ thuật số.
3.7. Các nhóm dân cư dễ bị tổn thương khác
Ngoài một số nhóm kể trên, vẫn có những nhóm khác vẫn chưa được đưa vào chính phủ điện tử, bao gồm các nhóm thiểu số, người bản địa và những người sống ở vùng nông thôn hoặc vùng sâu vùng xa. Nhìn chung, việc thiếu các dịch vụ trực tuyến dành cho các nhóm dễ bị tổn thương là hậu quả của sự phân biệt đối xử có chủ ý hoặc vô ý, rào cản văn hóa, cơ hội giáo dục và khoảng cách thể chế do không xác định được những khoảng cách đang nổi lên và đáp ứng chúng bằng các chính sách và dịch vụ công đáp ứng nhu cầu của các nhóm này.
4. Rào cản liên quan đến khả năng tiếp cận, khả năng chi trả và năng lực số
“Để không ai bị bỏ lại phía sau” là chìa khóa để giải quyết thách thức mở rộng các dịch vụ kỹ thuật số nhằm bảo đảm quyền truy cập cho tất cả mọi người. Việc hiện thực hóa mục tiêu này là vô cùng quan trọng nhưng đồng thời cũng khó khăn, vì khả năng tiếp cận kỹ thuật số bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố kinh tế, xã hội và chính phủ liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến các vấn đề chuyển đổi số.
4.1. Những thay đổi năng động và hậu quả nhân lên của việc loại trừ kỹ thuật số
Ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy, chỉ truy cập kỹ thuật số thôi là chưa đủ và những thách thức đó thay đổi theo thời gian. Để đạt được sự hòa nhập kỹ thuật số không chỉ đòi hỏi quyền truy cập đầy đủ vào các dịch vụ kỹ thuật số mà còn cả khả năng thanh toán cho các dịch vụ internet và thiết bị di động, các kỹ năng kỹ thuật số cần thiết để làm việc an toàn và hiệu quả với các công nghệ mới cũng như kiến thức về nội dung địa phương và toàn cầu để người dùng có thể tận dụng các dịch vụ hỗ trợ, cơ hội tham gia và các lợi ích khác được cung cấp. Do tính chất thay đổi nhanh chóng của công nghệ, mọi hỗ trợ được cung cấp đều phải được thực hiện liên tục để cho phép người dùng bắt kịp với công nghệ đang phát triển, phương pháp cung cấp dịch vụ ngày càng phát triển và các tùy chọn nội dung đang thay đổi.
Có mối liên hệ rõ ràng giữa bất bình đẳng kỹ thuật số và sự phân tầng kinh tế xã hội, có nghĩa là những nhóm dân cư dễ bị tổn thương ít có khả năng trải nghiệm và kết nối trực tuyến tích cực hơn những người có lợi thế hơn. Tính liên kết của khoảng cách số không chỉ được xác định bởi tình trạng kinh tế – xã hội mà còn bởi sự tương tác của nhiều vấn đề và quan điểm giao nhau trong bối cảnh các xu hướng kinh tế, xã hội, văn hóa và chính trị bên ngoài. Cần có một cách tiếp cận chính sách toàn diện để giải quyết những thách thức ngày càng tăng này.
Nhiều tài liệu gần đây thừa nhận rằng, cuộc tranh luận về khoảng cách số đã chuyển từ sự phân chia kỹ thuật số sang mức độ loại trừ phản ánh mức độ kỹ năng, động lực và sự tham gia vào các quá trình chính sách công. Người ta đang chú ý nhiều hơn đến mối liên hệ giữa bình đẳng kỹ thuật số và bất bình đẳng kinh tế xã hội cũng như nhu cầu áp dụng cách tiếp cận lấy người dùng làm trung tâm.
4.2. Truy cập
Việc tiếp cận thông tin trực tuyến và các dịch vụ kỹ thuật số đã trở nên quan trọng đối với sự hòa nhập và tiến bộ xã hội. Các lĩnh vực tiếp cận quan trọng trong bối cảnh chính phủ điện tử bao gồm khả năng tiếp cận điện, truy cập Internet và cơ sở hạ tầng di động cũng như tiếp cận thông tin điện tử và dịch vụ điện tử.
Sự phát triển của số hóa và chính phủ kỹ thuật số không tác động được đến những người không được tiếp cận điện đầy đủ hoặc không thường xuyên. Bởi lẽ, “không có điện, Internet chỉ là một hố đen”. Các cộng đồng không được tiếp cận với nguồn điện thường bị các nhà cung cấp dịch vụ viễn thông và internet bỏ qua vì họ coi là quá xa hoặc nghèo và không có đủ năng lực để hỗ trợ liên lạc. Tuy nhiên, tình hình đang được cải thiện khi điện khí hóa thông qua các giải pháp năng lượng phi tập trung, giá cả phải chăng, tái tạo và bền vững đã được thúc đẩy trong những năm gần đây. Song vẫncó khoảng 2,9 tỷ người ngoại tuyến và do đó không thể tham gia đầy đủ vào thời đại kỹ thuật số.
Sự tham gia đầy đủ của các nhóm dân cư dễ bị tổn thương chỉ có thể thực hiện được nếu nội dung và dịch vụ phù hợp được cung cấp. Nội dung của chính phủ điện tử có phạm vi rộng và có thể bao gồm, ví dụ, thông tin chung và thông tin cụ thể theo ngành, liên kết đến cơ hội việc làm, tiếp cận các chương trình an sinh xã hội, tư vấn pháp lý và các lựa chọn truy đòi, thương mại và hỗ trợ thương mại, nhiều dịch vụ chính phủ trực tuyến và cơ chế tham gia điện tử. Bảo đảm quyền truy cập thông tin của công chúng là một trong những điểm chính của mục tiêu SDG; đặc biệt, người dân phải được tiếp cận thông tin mà không bị phân biệt đối xử và thông tin của chính phủ phải được trình bày dưới dạng mà mọi người đều có thể hiểu được. Điều này có nghĩa là sự thiên vị về giới, rào cản chi phí và ngôn ngữ, cũng như các yếu tố khác có thể gây bất lợi cho một số nhóm dân cư nhất định phải được tính đến khi cung cấp thông tin trong khu vực công.
4.3. Tính sẵn có
Việc tiếp cận đầy đủ thông tin và dịch vụ kỹ thuật số vẫn còn rất tốn kém đối với nhiều nhóm dân cư dễ bị tổn thương, đặc biệt là ở các cộng đồng và khu vực đang phát triển. Sự phổ biến và phức tạp ngày càng tăng của chính phủ kỹ thuật số khiến khả năng tiếp cận trở thành một thách thức lớn hơn, vì việc không có khả năng thanh toán về cơ bản trở thành sự loại trừ kỹ thuật số, trong đó những người dễ bị tổn thương nhất không thể tiếp cận các dịch vụ chính phủ điện tử ngày càng phát triển và ngày càng bị bỏ lại phía sau. Khả năng tiếp cận bao gồm ba lĩnh vực liên quan đến chính phủ điện tử: (a) tính sẵn có của kết nối Internet, đặc biệt là băng thông rộng (đối với các dịch vụ yêu cầu băng thông cao); (b) sự sẵn có của điện thoại di động và các thiết bị hỗ trợ di động khác; và (c) tính sẵn có của các dịch vụ điện tử
4.4. Năng lực số
Khả năng tiếp cận, khả năng chi trả có mối liên hệ chặt chẽ với hiểu biết về kỹ thuật số, vì cơ hội nâng cao năng lực kỹ thuật số sẽ ít có ý nghĩa nếu mọi người thiếu khả năng tiếp cận với công nghệ kỹ thuật số hoặc không hiểu cách họ có thể tận dụng kết nối kỹ thuật số. Một định nghĩa mở rộng về khả năng đọc viết là khả năng đọc, viết, nói và nghe để giao tiếp hiệu quả trong môi trường truyền thống và kỹ thuật số, đồng thời có năng lực hoặc kiến thức trong một lĩnh vực cụ thể.
Mù chữ là một trong những rào cản lớn nhất đối với sự tham gia kỹ thuật số vì phương tiện giao tiếp chính trên nền tảng kỹ thuật số là ngôn ngữ viết nên việc không thể đọc và viết sẽ hạn chế nghiêm trọng việc sử dụng chúng. Ba lĩnh vực kiến thức liên quan đến việc tham gia vào chính phủ điện tử là kiến thức phổ thông (hoặc truyền thống), kiến thức kỹ thuật số và kiến thức ngôn ngữ.
Trong khi ngày càng nhiều quốc gia ở mọi cấp độ kinh tế – xã hội đang mở rộng hoặc tăng cường hỗ trợ cho việc phát triển kỹ năng số thì vẫn còn nhiều việc phải làm. Các chính phủ phải bảo đảm các chính sách và chương trình xóa mù chữ số theo kịp sự phát triển của công nghệ, đủ linh hoạt để đáp ứng nhu cầu đa dạng của các nhóm dễ bị tổn thương khác nhau và tính đến những thách thức mà các nhóm người học cụ thể phải đối mặt, bao gồm: phụ nữ và trẻ em gái, người lớn tuổi và người khuyết tật.
Ngôn ngữ cũng là một yếu tố quan trọng trong sự tương tác của con người. Các chính phủ đang tìm cách tiếp cận, nhưng những người có nguy cơ bị bỏ lại phía sau cũng phải nhận ra tầm quan trọng và chủ động trong việc có sự tương tác, giao tiếp bằng ngôn ngữ, tìm kiếm các phương thức giao tiếp để kết nói các bên.
5. Vai trò của dữ liệu, thiết kế và cung cấp dịch vụ trong việc bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau
Để đáp ứng nhu cầu thay đổi của xã hội kỹ thuật số và bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau, các chính phủ cần cung cấp dịch vụ và gắn kết với cộng đồng, đặc biệt chú ý đến các bộ phận dễ bị tổn thương trong xã hội và áp dụng cách tiếp cận tích hợp từ ngoại tuyến đến trực tuyến. Các chiến lược tập trung vào dữ liệu, thiết kế và cung cấp dịch vụ không phải là mới nhưng chưa được các chính phủ sử dụng rộng rãi trong khuôn khổ thích hợp.
5.1. Dữ liệu
Có ba lĩnh vực ưu tiên liên quan đến dữ liệu bao gồm dữ liệu phân tách, dữ liệu chính phủ mở và nhận dạng kỹ thuật số. Việc xác định các biến và bảo mật dữ liệu liên quan đến nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau” có thể gây ra hai loại vấn đề chính.
Thử thách đầu tiên liên quan đến những hạn chế về phân tích và vận hành liên quan đến việc thu thập, phân tích, giám sát và đánh giá dữ liệu. Các chính phủ không phải lúc nào cũng có đủ nguồn lực tài chính hoặc năng lực hành chính, kỹ thuật hoặc con người để tiến hành khảo sát hộ gia đình hoặc các loại nghiên cứu khác và họ cũng có thể gặp khó khăn trong việc xác định và tiếp cận các nhóm dễ bị tổn thương khác nhau.
Thử thách thứ hai mang tính cơ bản hơn vì nó liên quan đến khái niệm “không để ai bị bỏ lại phía sau” và việc xác định các thông số đo lường thích hợp. Một báo cáo do Viện Dữ liệu Mở xuất bản sử dụng một số mục tiêu SDG để đo lường nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau”.
Một cách tiếp cận khác được một số quốc gia sử dụng là dựa trên chỉ số nghèo đa chiều, có thể điều chỉnh phù hợp với bối cảnh và điều kiện của quốc gia hoặc địa phương để đánh giá chính xác hơn nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau”. Nghiên cứu về sự hòa nhập/loại trừ của con người và xã hội, cũng như nghiên cứu đánh giá vốn xã hội và niềm tin cũng có thể bổ sung cho việc đo lường và vận hành nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau”.
Dữ liệu phân tách, đáng tin cậy thường xuyên về các bộ phận dân cư không được hưởng lợi từ chính phủ điện tử hoặc về những người phải đối mặt với sự phân biệt đối xử và loại trừ rất thưa thớt hoặc không có. Những người bị ảnh hưởng nhiều nhất và cần được cung cấp dữ liệu nhiều nhất là những người sống trong nghèo đói, phụ nữ và những người khác phải đối mặt với tình trạng bị xã hội loại trừ.
Dữ liệu phân tách và sự phân tích làm nền tảng cho việc áp dụng các dịch vụ kỹ thuật số, đặc biệt là đối với những nhóm dân cư dễ bị tổn thương và rất cần thiết để đánh giá tiến bộ của chính phủ điện tử trong việc “không để ai bị bỏ lại phía sau”. Không có dữ liệu, những nhóm dân cư dễ bị tổn thương vẫn vô hình trong xã hội kỹ thuật số. Việc sử dụng dữ liệu và dự báo thông minh sẽ là chìa khóa để hiểu các vấn đề và nhu cầu của nhóm dân cư dễ bị tổn thương và lập kế hoạch phát triển dịch vụ dựa trên nhu cầu của họ. Dữ liệu lớn, dữ liệu thời gian thực và dữ liệu không gian địa lý là những nguồn thông tin và hỗ trợ quan trọng trong việc đánh giá và giải quyết các vấn đề của nhóm dân cư nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất.
Dữ liệu chính phủ mở (OGD) mang lại vô số lợi ích. OGD mang lại những cơ hội quan trọng và tác động của nó đối với những nhóm dân cư dễ bị tổn thương và nguyên tắc “không để ai bị bỏ lại phía sau” cần được khám phá thêm. Tuy nhiên, các chính phủ cần xây dựng các quy trình nghiêm ngặt để bảo vệ quyền riêng tư của các nhóm dễ bị tổn thương và bảo đảm tính bảo mật thông tin khi cần thiết.
Các quốc gia đang ngày càng chuyển sang hệ thống nhận dạng kỹ thuật số như một nền tảng cơ bản cho các công cụ và dịch vụ kỹ thuật số khác nhằm giúp đỡ những nhóm dân cư dễ bị tổn thương. Nhận dạng kỹ thuật số không chỉ là điều kiện tiên quyết để phân phối toàn diện và quản lý hiệu quả các dịch vụ điện tử mà còn là chìa khóa để tiếp cận thông tin và lợi ích phát triển. Những người có danh tính được công nhận chính thức sẽ nhận thức tốt hơn và có khả năng thực hiện các quyền hợp pháp của mình, có khả năng tiếp cận dịch vụ tốt hơn, có thể đưa ra những lựa chọn sáng suốt hơn và có nhiều khả năng tham gia vào chính phủ điện tử hơn, bao gồm cả việc ra quyết định.
5.2. Phát triển dịch vụ
Mặc dù đã đạt được những tiến bộ đáng kể trong chính phủ điện tử trong hai thập kỷ qua nhưng việc thiết kế dịch vụ toàn diện vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Các chính phủ sẽ tiếp tục chuyển đổi từ cách truyền thống sang cách thức kỹ thuật số để cung cấp dịch vụ công và những dịch vụ điện tử không được thiết kế để thúc đẩy tính toàn diện có thể sẽ không được sử dụng đúng mức bởi những nhóm dân cư dễ bị tổn thương, khiến họ bị từ chối các quyền và cơ hội mà những nhóm dân cư có lợi thế hơn được hưởng trong một xã hội kỹ thuật số.
Điều kiện tiên quyết là thiết kế dịch vụ mang tính toàn diện đòi hỏi sự tham gia của công chúng, đặc biệt là những người bị bỏ lại phía sau. Cách tiếp cận này phù hợp với mục tiêu SDG 16.7, trong đó kêu gọi việc ra quyết định mang tính phản ứng, toàn diện, có sự tham gia và mang tính đại diện ở tất cả các cấp. Trong hai thập kỷ qua, ngày càng nhiều chính phủ đã nhận ra tầm quan trọng của việc tham gia điện tử, đặc biệt là đối với những nhóm dân cư chưa được phục vụ đầy đủ.
Các chính phủ không được coi là có tính bao trùm trừ khi thực hiện các biện pháp tích cực để đưa các lĩnh vực bị loại trừ vào quá trình lập kế hoạch và cung cấp dịch vụ công. Chính phủ và các cơ quan phải chủ động làm việc với những người nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất để họ tham gia vào việc định hình các chính sách của chính phủ điện tử và phát triển các dịch vụ điện tử đáp ứng nhu cầu của họ.
Sự tham gia điện tử cần bổ sung chứ không thay thế các hình thức tham gia truyền thống của công chúng trong nỗ lực không để ai bị bỏ lại phía sau; các cuộc gặp mặt trực tiếp, giao tiếp trên giấy, gọi điện thoại, bảng tin trực tiếp và các phương pháp thực hành khác vẫn rất quan trọng. Tăng cường sự tham gia của các nhóm dễ bị tổn thương đòi hỏi phải cung cấp không gian công cộng cho các nhóm dễ bị tổn thương, đặc biệt là ở cấp địa phương.
Thu hẹp khoảng cách số là một công việc to lớn nhưng có thể đạt được bằng cách đồng thiết kế, đồng sáng tạo và đồng sản xuất dịch vụ điện tử với các bên liên quan khác, bao gồm cả khu vực tư nhân và xã hội nói chung. Một cách tiếp cận toàn diện, hiệu quả hơn bao gồm việc hợp tác với các tổ chức phi nhà nước để phát triển và cung cấp viện trợ cũng như dịch vụ cho những người bị bỏ lại phía sau. Các chính phủ cần có sẵn các cơ chế nhằm bảo đảm các tiêu chuẩn đầy đủ về dịch vụ công và trách nhiệm chung của các chủ thể nhà nước và phi nhà nước nhằm cung cấp dịch vụ chất lượng cao cho tất cả mọi người, đặc biệt chú ý đến những người nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất.
Hiện đang có xu hướng toàn cầu hướng tới việc áp dụng các chiến lược “kỹ thuật số theo mặc định”, “kỹ thuật số trên hết”, “chính phủ vô hình” và “một cửa”, nhưng những cách tiếp cận như vậy có nguy cơ khiến nhiều người bị bỏ lại phía sau trong một xã hội kỹ thuật số lai. Không phải tất cả các nhóm bị loại trừ đều phải đối mặt với những rào cản giống nhau hoặc bị ảnh hưởng ở mức độ như nhau, vì vậy có thể cần phải có các phương pháp tiếp cận có mục tiêu, địa phương hóa và bối cảnh hóa.
Trong khi một số chính sách tổng hợp phải mang tính phổ quát, mang lại lợi ích cho tất cả mọi người thì những chính sách khác có thể cần có mục tiêu cụ thể hơn, tập trung vào các chiến lược như hành động tích cực và giải pháp phù hợp với nhu cầu cụ thể. Càng ngày, việc cải thiện việc cung cấp các dịch vụ của chính phủ càng liên quan đến việc cá nhân hóa các dịch vụ và sử dụng phân tích dự đoán để xác định các nhóm đối tượng mục tiêu. Phân tích toàn diện và trí tuệ nhân tạo (AI) cho phép các cơ quan chính phủ hiểu rõ hơn và đáp ứng nhu cầu của các nhóm dân cư đa dạng, bao gồm cả các nhóm dễ bị tổn thương. Các chính phủ sử dụng những công cụ này có thể thu được thông tin cần thiết để phát triển các giải pháp phù hợp. Nhận thức và khai thác tiềm năng biến đổi của AI trong khu vực công có thể có tác động đáng kể đến việc nâng cao giá trị công và bảo đảm sự hòa nhập.
Khả năng truy cập trang web liên quan đến việc thiết kế trang web cho những người ở bên lề, bao gồm cả những người có thể bị khuyết tật về thể chất hoặc giác quan, các vấn đề về cảm xúc cụ thể hoặc các khả năng nhận thức khác nhau. Cộng đồng kỹ thuật Internet đã nhận ra tầm quan trọng của khả năng truy cập trang web kể từ khi tạo ra các trang web đầu tiên vào năm 1991, nhưng quan điểm này vẫn chưa được hiện thực hóa đầy đủ trong quá trình phát triển các cổng thông tin chính phủ điện tử. Các phương pháp tiếp cận thiết kế dịch vụ toàn diện nhằm giải quyết sự mất cân bằng về khả năng tiếp cận đã được thực hiện nhờ những tiến bộ công nghệ trong vài thập kỷ qua, mặc dù người ta nhận thấy rằng việc tạo ra các định dạng dễ tiếp cận cho một số dịch vụ chính phủ điện tử hoặc khuyết tật có thể không khả thi hoặc thực tế về mặt công nghệ.
Các dịch vụ của chính phủ điện tử được truy cập thông qua nhiều thiết bị khác nhau. Số người truy cập Internet bằng thiết bị di động như điện thoại thông minh và các thiết bị di động khác hiện đã vượt quá số người truy cập Internet từ máy tính để bàn. Với khoảng 60% truy vấn của công cụ tìm kiếm đến từ thiết bị di động, việc bảo đảm rằng các cổng chính phủ điện tử được định cấu hình để cung cấp trải nghiệm tốt cho người dùng bất kể loại thiết bị đang được sử dụng ngày càng trở nên quan trọng.
Việc sử dụng các công nghệ hỗ trợ trong việc cung cấp các dịch vụ chính phủ điện tử phục vụ cả người khuyết tật và người “khỏe mạnh tạm thời” (những người hiện không bị khuyết tật); vào lúc này hay lúc khác, hầu như tất cả người dùng đều có thể sẽ được hưởng lợi từ các tính năng như kích thước phông chữ lớn hơn và các công cụ chuyển văn bản thành giọng nói hoặc chuyển giọng nói thành văn bản. Công nghệ tiên tiến và sức mạnh của sự đổi mới mang đến những cơ hội to lớn để xóa bỏ rào cản cho người khuyết tật và cải thiện trải nghiệm người dùng cho những người không bị khuyết tật.
5.3. Cung cấp dịch vụ
Các chính phủ cần được định hướng bởi nhu cầu bảo đảm tính hiệu quả, tính toàn diện và trách nhiệm giải trình cũng như nguyên tắc cốt lõi “không để ai bị bỏ lại phía sau” khi thiết kế và cung cấp dịch vụ điện tử cho những nhóm dân cư dễ bị tổn thương. Cần có những nỗ lực toàn diện để bảo đảm quyền truy cập bình đẳng vào các dịch vụ và thông tin kỹ thuật số cho tất cả mọi người mà không có sự thiên vị hay phân biệt đối xử.
Các nhóm dễ bị tổn thương bị bỏ lại phía sau khi họ thiếu nguồn tài chính, khả năng tiếp cận hoặc khả năng hưởng lợi từ các dịch vụ của chính phủ điện tử sẽ bị hạn chế. Một trong những xu hướng mới nhất là cung cấp dịch vụ điện tử kết hợp hoặc đa kênh, trong đó các tùy chọn trực tuyến và ngoại tuyến tích hợp được phối hợp để bảo đảm trải nghiệm liền mạch cho tất cả người dùng, bao gồm cả các nhóm dễ bị tổn thương.
Ở những nơi khác nhau trên thế giới, người dân sống ở nông thôn ít sử dụng dịch vụ điện tử hơn những người sống ở thành phố. Nhiều quốc gia có thu nhập thấp vẫn kém phát triển và có dân số ở nông thôn đông. Mặc dù phạm vi phủ sóng kỹ thuật số đã đến được nhiều khu vực nông thôn, nhưng vị trí địa lý và mật độ dân số có thể khiến các công ty viễn thông khó có thể cung cấp cơ sở hạ tầng cần thiết cho tất cả các khu vực nông thôn về mặt kinh tế. Nếu không có vùng phủ sóng hoặc kết nối mạng đủ chất lượng, cư dân nông thôn có thể bị cô lập.
Để tiếp cận những người nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất, chính quyền trung ương và địa phương có thể cần hợp tác với các doanh nghiệp thuộc khu vực tư nhân và các tổ chức xã hội. Các tổ chức phi chính phủ có thể đóng vai trò hỗ trợ bằng cách đại diện hoặc ủy quyền cho chính phủ, cung cấp các dịch vụ cơ bản của chính phủ cho các cộng đồng có hoàn cảnh khó khăn, nơi chính phủ quá yếu, quá xa hoặc không thể cung cấp các dịch vụ đó. Cần có một khuôn khổ pháp lý, quy định và tài chính mạnh mẽ để cho phép một số loại dự án nhất định được triển khai nhanh chóng nhằm hỗ trợ các nỗ lực hợp tác nhằm bảo đảm rằng không ai bị bỏ lại phía sau.
Những tiến bộ trong AI và các công nghệ khác đã cho phép nhân rộng các khả năng tính toán và tương tác phức tạp, giống con người, điều này cuối cùng có thể dẫn đến việc loại bỏ dần các cách cung cấp dịch vụ chính phủ truyền thống. Mặc dù quá trình chuyển đổi này mang tính tích cực về nhiều mặt nhưng nó cũng có thể dẫn đến việc một số nhóm dễ bị tổn thương bị bỏ lại phía sau. Khi thiết kế chính phủ kỹ thuật số, điều quan trọng là sử dụng các phương pháp tiếp cận dữ liệu, thiết kế và cung cấp dịch vụ có tính đến những thách thức và nhu cầu của tất cả mọi người.
6. Kết luận
Trong xã hội kỹ thuật số, sự phát triển và hòa nhập kỹ thuật số rất quan trọng, là một phần của khuôn khổ phát triển bền vững rộng lớn hơn chứ không phải là mục tiêu cuối cùng. Mặc dù công nghệ có thể biến đổi trong việc phục vụ những nhóm dân cư dễ bị tổn thương nhất, nhưng việc giải quyết những thách thức liên kết, sâu sắc hơn của thời đại kỹ thuật số sẽ đòi hỏi những giải pháp vượt xa công nghệ kỹ thuật số. Sẽ mất thời gian để đạt được những thay đổi về văn hóa và tư duy kỹ thuật số cần thiết nhằm tận dụng tối ưu lợi ích của chính phủ điện tử và các dịch vụ kỹ thuật số khác.
Một trong những bài học quan trọng rút ra trong đại dịch Covid-19 là tương lai là tương lai chứ không phải kỹ thuật số; nói cách khác, thách thức chính không phải là phát triển kỹ thuật số mà là hỗ trợ phát triển con người thông qua số hóa. Nếu không có sự phân biệt như vậy, sẽ có nguy cơ xã hội mất nhân tính do công nghệ, được minh chứng bằng việc nhân rộng các dịch vụ chính phủ giống con người hơn thông qua sự phát triển nhanh chóng của AI. Điều quan trọng là các chính phủ phải phục vụ mục đích rộng lớn hơn là hỗ trợ phát triển con người bền vững và không để ai bị bỏ lại phía sau. Các dịch vụ của chính phủ kỹ thuật số sẽ không bao giờ thay thế hoàn toàn sự tương tác của con người; trong chính phủ điện tử toàn diện, công nghệ không nên là kênh liên lạc duy nhất – ngay cả khi tất cả các rào cản liên quan đến khả năng tiếp cận, khả năng chi trả và các rào cản khác được loại bỏ. Các quyết định chính sách có tác động đến nhân loại phải tiếp tục do người dân đưa ra và trách nhiệm giải trình của chính phủ điện tử phải được xem xét cẩn thận.
Tài liệu tham khảo:
1. https://desapublications.un.org/sites/default/files/publications/2023-02/UN%20E-Government%20Survey%202022%20-%20Russian%20Web%20Version.pdf.
