ThS. Trần Thị Kim Dung
Trường Đại học Y Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) – Tác phẩm “Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” của V.I. Lênin là một công trình lý luận có giá trị to lớn, vạch trần bản chất bóc lột, xâm lược của chủ nghĩa đế quốc với quy mô toàn thế giới và làm rõ mối liên hệ giữa chủ nghĩa tư bản độc quyền với chiến tranh, áp bức dân tộc. Trong bối cảnh hiện nay, khi Việt Nam kiên định con đường xã hội chủ nghĩa và bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền quốc gia, những luận điểm sắc bén của Lênin tiếp tục soi sáng tư duy lý luận, góp phần củng cố lập trường, quan điểm trong cuộc đấu tranh bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng.
Từ khóa: Chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa tư bản, độc lập dân tộc, bảo vệ chế độ, đấu tranh bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, V.I. Lênin.
1. Đặt vấn đề
Trong lịch sử phát triển của phong trào cách mạng thế giới, tác phẩm “Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” của V.I. Lênin giữ vị trí đặc biệt quan trọng, không chỉ bởi giá trị lý luận sâu sắc mà còn vì tính thực tiễn to lớn trong việc soi đường cho các dân tộc thuộc địa đấu tranh giành độc lập và xây dựng chế độ xã hội mới. Tại Việt Nam, tư tưởng trong tác phẩm này là kim chỉ nam cho con đường cách mạng giải phóng dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam; đồng thời, trong bối cảnh hiện nay vẫn giữ nguyên giá trị, khi các thế lực thù địch tiếp tục gia tăng các hoạt động chống phá về chính trị, kinh tế và tư tưởng. Việc nghiên cứu, quán triệt và vận dụng đúng đắn tinh thần của tác phẩm không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ bản chất của chủ nghĩa đế quốc hiện đại mà còn cung cấp cơ sở lý luận quan trọng để bảo vệ độc lập dân tộc, giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa trong sự nghiệp đổi mới và hội nhập quốc tế hiện nay.
2. Khái quát nội dung chính của tác phẩm
Tác phẩm “Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” do V.I. Lênin viết vào năm 1916, trong bối cảnh chiến tranh thế giới lần thứ nhất đang diễn ra ác liệt, là một công trình lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin có giá trị lớn về chính trị, kinh tế và tư tưởng cách mạng. Đây là tác phẩm đánh dấu bước phát triển mới trong việc kế thừa, vận dụng và phát triển chủ nghĩa Mác trong thời kỳ chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc. Lênin không chỉ phân tích thực trạng kinh tế – chính trị của các nước tư bản lớn đầu thế kỷ XX mà còn chỉ ra bản chất phản động, bóc lột, gây chiến tranh của chủ nghĩa đế quốc, qua đó, khẳng định tính tất yếu lịch sử của cách mạng vô sản.
Nội dung trung tâm của tác phẩm là sự phân tích khoa học và toàn diện về sự phát triển của chủ nghĩa tư bản thành chủ nghĩa đế quốc – giai đoạn cao nhất, nhưng cũng là giai đoạn cuối cùng và thối nát của tư bản chủ nghĩa. Lênin đã kế thừa tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen, đồng thời, dựa vào các số liệu thực tiễn về kinh tế – chính trị đầu thế kỷ XX để chứng minh rằng, chủ nghĩa đế quốc là kết quả tất yếu của sự vận động nội tại của chủ nghĩa tư bản.
Một trong những đóng góp lớn của Lênin là việc xác định 5 đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa đế quốc, gồm:
(1) “Sự tập trung sản xuất và tư bản đạt tới một mức độ phát triển cao khiến nó tạo ra những tổ chức độc quyền”1 giữ vai trò quyết định trong đời sống kinh tế. Các tổ hợp độc quyền, như: tơrớt, cartel, syndicat, consortium… chi phối toàn bộ quá trình sản xuất, phân phối và tiêu dùng, làm cho cạnh tranh tự do, vốn là động lực của chủ nghĩa tư bản giai đoạn trước bị thủ tiêu.
(2) Sự sáp nhập của tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp đã tạo ra “tư bản tài chính”2 và hình thành tầng lớp “tư bản tài chính” thống trị. Đây là giai cấp tư sản độc quyền nắm trong tay quyền lực kinh tế khổng lồ, điều tiết thị trường và cả bộ máy nhà nước.
(3) Xuất khẩu tư bản trở nên quan trọng hơn xuất khẩu hàng hóa. Trong giai đoạn đầu của chủ nghĩa tư bản, các nước tư bản chú trọng xuất khẩu hàng hóa; nhưng sang giai đoạn đế quốc, vì tư bản trong nước dư thừa và lợi nhuận thu được ở các nước kém phát triển cao hơn, nên tư bản được xuất khẩu ra ngoài, đặc biệt là vào các thuộc địa và bán thuộc địa.
(4)Việc hình thành các liên minh độc quyền quốc tế của những nhà tư bản nhằm phân chia thế giới về mặt kinh tế. Những tổ chức tài chính xuyên quốc gia cạnh tranh lẫn nhau để chiếm lĩnh thị trường, nguồn nguyên liệu và sức lao động giá rẻ.
(5)Sự phân chia thế giới giữa các cường quốc tư bản tạo ra cạnh tranh địa chính trị và chiến tranh “các cường quốc tư bản chủ nghĩa lớn nhất đã chia nhau xong đất đai thế giới”3. Điều này đồng nghĩa với việc các cuộc chiến tranh sau đó là nhằm tái phân chia thế giới, giành lại hoặc mở rộng phạm vi ảnh hưởng, chứ không phải vì bất kỳ lý do chính nghĩa nào.
Từ 5 đặc trưng nêu trên, Lênin rút ra định nghĩa nổi tiếng: “Chủ nghĩa đế quốc là giai đoạn độc quyền của chủ nghĩa tư bản”4. Hay nói cách khác, chủ nghĩa đế quốc là giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản; là chủ nghĩa tư bản đã phát triển thành chủ nghĩa độc quyền; là chủ nghĩa tư bản đang phân hủy và chết dần về mặt kinh tế, “Độc quyền là đỉnh cao tột cùng của giai đoạn mới nhất trong sự phát triển của chủ nghĩa tư bản”5. Trong tác phẩm, Lênin còn nhấn mạnh tính chất phản động về chính trị và xã hội của chủ nghĩa đế quốc. Sự chi phối của tư bản tài chính không chỉ làm trầm trọng thêm mâu thuẫn giai cấp giữa tư sản và vô sản mà còn khoét sâu mâu thuẫn dân tộc giữa các nước đế quốc và các dân tộc thuộc địa. Tư bản tài chính không ngừng khuếch trương thanh thế “bủa lưới của mình nên tất cả các nước trên thế giới”6. Bản chất xâm lược và thống trị toàn cầu của tư bản tài chính, thông qua việc mở rộng ảnh hưởng kinh tế, thao túng thị trường, khống chế nguồn lực và áp đặt chính sách, tư bản tài chính đã tạo ra mạng lưới chi phối rộng khắp mọi quốc gia, mọi lĩnh vực. Chủ nghĩa đế quốc thực chất là sự kết hợp giữa bóc lột kinh tế và đàn áp chính trị, sử dụng bộ máy nhà nước để phục vụ lợi ích của giai cấp tư sản độc quyền, sẵn sàng sử dụng vũ lực để xâm lược, chiếm đoạt và áp đặt trật tự của mình lên các dân tộc khác.
Một điểm nổi bật trong tác phẩm là việc Lênin phê phán mạnh mẽ các quan điểm sai trái của những người theo chủ nghĩa cơ hội trong phong trào công nhân quốc tế lúc bấy giờ. Ông cho rằng, họ đã phản bội lại lý tưởng cách mạng khi ủng hộ chiến tranh đế quốc, biện minh cho sự bóc lột và xâm lược dưới danh nghĩa “phát triển văn minh” hoặc “bảo vệ lợi ích quốc gia”. Lênin khẳng định rằng, chiến tranh thế giới thứ nhất không phải là chiến tranh bảo vệ Tổ quốc như các thế lực đế quốc tuyên truyền, mà là cuộc chiến phi nghĩa nhằm chia lại thế giới giữa các cường quốc tư bản. Do đó, nhiệm vụ của giai cấp vô sản không phải là đứng về phía một nước đế quốc nào, mà phải biến chiến tranh đế quốc thành cách mạng vô sản một khẩu hiệu mang tính chiến lược mà Lênin nêu lên trong suốt thời kỳ này.
Tác phẩm còn có giá trị trong việc chỉ ra các mâu thuẫn căn bản trong thời đại đế quốc chủ nghĩa: mâu thuẫn giữa các nước đế quốc với nhau; mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản trong nội bộ các nước tư bản; mâu thuẫn giữa chủ nghĩa đế quốc và các dân tộc thuộc địa. Những mâu thuẫn này không ngừng phát triển và ngày càng sâu sắc, làm cho hệ thống đế quốc trở nên bất ổn và dễ bị khủng hoảng. Từ đó, Lênin khẳng định rằng, chủ nghĩa đế quốc là giai đoạn mà “chủ nghĩa tư bản đang hấp hối”7 của chủ nghĩa tư bản và chỉ có cách mạng vô sản mới có thể giải phóng giai cấp công nhân và các dân tộc bị áp bức. “Bản thân chủ nghĩa tư bản dần dần tạo cho dân tộc bị chinh phục những phương tiện và phương pháp tự giải phóng”8.
Với những nội dung trên, tác phẩm “Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” không chỉ là một tài liệu lý luận quan trọng để hiểu rõ bản chất của chủ nghĩa tư bản hiện đại, mà còn là kim chỉ nam cho phong trào cách mạng trên toàn thế giới. Cho đến nay, những luận điểm trong tác phẩm vẫn giữ nguyên giá trị trong việc nhận diện các hình thức chi phối, can thiệp, áp đặt của các thế lực đế quốc mới; đồng thời, củng cố lập trường độc lập, tự chủ của các dân tộc trên con đường bảo vệ chủ quyền và xây dựng xã hội công bằng, tiến bộ.
3. Ý nghĩa của tác phẩm đối với vấn đề độc lập dân tộc, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay
Đối với Việt Nam – quốc gia đã từng là nạn nhân trực tiếp của chủ nghĩa thực dân, biểu hiện cụ thể của chủ nghĩa đế quốc. Nay đang trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội, việc tiếp tục nghiên cứu, vận dụng và phát huy giá trị tư tưởng của tác phẩm của Lênin có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc bảo vệ độc lập dân tộc, kiên định con đường xã hội chủ nghĩa và đấu tranh chống lại các âm mưu, thủ đoạn của các thế lực phản động và cơ hội chính trị hiện nay, đó là:
Thứ nhất, tác phẩm của Lênin cung cấp cơ sở lý luận vững chắc để hiểu rõ bản chất của chủ nghĩa đế quốc hiện đại, qua đó, nâng cao cảnh giác cách mạng trước các nguy cơ xâm lược, áp đặt và chi phối của các thế lực tư bản lớn đối với các nước đang phát triển như Việt Nam. 5 đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa đế quốc mà Lênin nêu lên từ sự tập trung sản xuất và tư bản đến mức tạo thành các tổ chức độc quyền; sự sáp nhập giữa tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp thành tư bản tài chính; xuất khẩu tư bản ngày càng lớn thay vì xuất khẩu hàng hóa; sự hình thành các liên minh độc quyền quốc tế của tư bản tài chính; và sự phân chia thế giới giữa các cường quốc tư bản cho đến nay vẫn còn giá trị sâu sắc trong việc nhận diện các hình thức thao túng, xâm nhập của các thế lực đế quốc hiện đại.
Thực tế từ các sung đột trên thế giới gần đây, như: Nga – Ukraina; khu vực Trung đông: Iran – Israel…; khu vực Đông Nam Á: Campuchia – Thái Lan và còn nhiều khu vực khác đang tiềm ẩn nguy cơ bùng phát chiến tranh. Nguyên nhân của tất cả các cuộc xung đột, chiến tranh đều có bàn tay trực tiếp hoặc gián tiếp của chủ nghĩa tư bản. Bản chất của chủ nghĩa tư bản vẫn mang tính “côn đồ” gây tai họa cho nhiều quốc gia trên thế giới.
Ở Việt Nam hiện nay, khi hội nhập kinh tế ngày càng sâu rộng, quyết tâm xây dựng Nhà nước chế độ xã hội chủ nghĩa, trong khi đó, thế giới nhiều biểu hiện của chủ nghĩa tư bản toàn cầu và chủ nghĩa bá quyền kinh tế đang gia tăng, thì tư tưởng của Lênin là lời cảnh tỉnh đối với mọi hành vi mượn cớ toàn cầu hóa để áp đặt mô hình phát triển không phù hợp, can thiệp vào công việc nội bộ và phá hoại nền tảng tư tưởng của Đảng ta. Như vậy, việc quán triệt nội dung lý luận của tác phẩm là cần thiết để xây dựng “bức tường thép” bảo vệ chủ quyền chính trị – kinh tế quốc gia trong kỷ nguyên toàn cầu hóa.
Thứ hai, tác phẩm của Lênin khẳng định mối quan hệ giữa cách mạng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa, là cơ sở tư tưởng để Đảng Cộng sản Việt Nam lựa chọn con đường cách mạng đúng đắn. Lênin nhấn mạnh rằng, trong thời đại đế quốc chủ nghĩa, các cuộc cách mạng giải phóng dân tộc không chỉ là bộ phận của phong trào dân chủ tư sản mà đã trở thành một bộ phận của cách mạng vô sản thế giới. Đây chính là tư tưởng có ảnh hưởng lớn đến Hồ Chí Minh khi tiếp thu chủ nghĩa Mác – Lênin. Người xác định rằng: “Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác ngoài con đường cách mạng vô sản”9. Chính từ tư tưởng đó, Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á. Đường lối giương cao ngọn cờ độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội được khẳng định trong Cương lĩnh đầu tiên của Đảng và tiếp tục xuyên suốt trong các giai đoạn phát triển của cách mạng Việt Nam. Trong giai đoạn hiện nay, khi nhiều luận điệu phản động kêu gọi “đa nguyên chính trị”, “đa đảng đối lập” hay tách rời độc lập dân tộc với chủ nghĩa xã hội, thì việc kiên định tư tưởng Lênin về mối quan hệ giữa cách mạng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa là sự khẳng định tính đúng đắn và tất yếu của con đường phát triển mà Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Nhân dân ta đã lựa chọn.
Thứ ba, tác phẩm của Lênin góp phần quan trọng vào việc bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong bối cảnh các thế lực thù địch tăng cường chống phá về mặt lý luận. Một trong những chiêu bài mà các thế lực phản động thường sử dụng là phủ nhận giá trị của chủ nghĩa Mác – Lênin, từ đó xuyên tạc, phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và con đường xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, với những lập luận chặt chẽ, sắc bén và bằng chứng thực tiễn phong phú, Lênin đã chỉ ra rằng, chủ nghĩa đế quốc không phải là sự tiến bộ, mà là một giai đoạn giãy chết của chủ nghĩa tư bản. Những khủng hoảng kinh tế – tài chính toàn cầu, chiến tranh cục bộ diễn ra ở nhiều khu vực, áp bức chính trị và bất bình đẳng xã hội diễn ra ngày càng nghiêm trọng trên thế giới hiện nay là bằng chứng rõ ràng cho nhận định đó. Vì vậy, tác phẩm không chỉ có giá trị lịch sử mà còn là kim chỉ nam để chúng ta bảo vệ tính cách mạng, khoa học và thực tiễn của chủ nghĩa Mác – Lênin, nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Thứ tư, tác phẩm của Lênin là cơ sở để Việt Nam xây dựng chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa trong bối cảnh thế giới đầy biến động. Ngày nay, sự cấu kết giữa các cường quốc tư bản nhằm phân chia và kiểm soát thế giới, từ đó, khẳng định rằng các quốc gia chưa đủ mạnh không thể dựa vào lòng “nhân đạo” hay sự “công bằng” của luật pháp quốc tế do các nước lớn đặt ra; không thể dựa vào vai trò hòa giải của Liên hiệp quốc mà phải dựa vào nội lực của chính mình, tự mình đấu tranh để giành và giữ độc lập, làm cho mình mạnh mẽ hơn về mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, quốc phòng, an ninh.
Đối với Việt Nam, trong chính sách đối ngoại hiện nay, lấy nguyên tắc “tự lực, tự cường” làm nền tảng; đồng thời, chủ động, tích cực hội nhập quốc tế một cách toàn diện, sâu rộng trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền, không can thiệp nội bộ, bình đẳng và hợp tác cùng có lợi. “Tiếp tục đẩy mạnh việc thực hiện chính sách đối ngoại độc lập tự chủ, rộng mở, đa dạng hóa và đa phương hóa, tranh thủ tối đa mặt đồng, hạn chế mặt bất đồng, tạo điều kiện thuận lợi cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc…”10. Việc nghiên cứu sâu sắc tư tưởng Lênin về chủ nghĩa đế quốc giúp chúng ta xây dựng một tư duy đối ngoại bản lĩnh, tỉnh táo, tránh bị cuốn vào các cuộc cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn và kiên định 4 nguyên tắc trong quốc phòng: “Không tham gia liên minh quân sự; không liên kết với nước này để chống nước kia; không cho nước ngoài đặt căn cứ quân sự hoặc sử dụng lãnh thổ Việt Nam để chống lại nước khác; không sử dụng vũ lực hoặc đe dọa sử dụng vũ lực trong quan hệ quốc tế”11. Đây là lập trường phù hợp với lợi ích dân tộc trong giai đoạn mà sự xung đột lợi ích giữa các phe nhóm đang diễn ra trên thế giới.
Thứ năm, trong quá trình phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, tác phẩm của Lênin cũng có ý nghĩa định hướng trong việc nhận diện và đấu tranh với các nguy cơ “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” từ bên trong. Chủ nghĩa đế quốc hiện đại không chỉ sử dụng sức mạnh quân sự hay kinh tế mà còn tác động thông qua các công cụ mềm, như: truyền thông, mạng xã hội, văn hóa, giáo dục, thậm chí cả tôn giáo và hoạt động xã hội dân sự để làm “mềm hóa” hệ tư tưởng, từng bước phá hoại lòng tin của nhân dân đối với chế độ.
Tác phẩm của Lênin giúp chúng ta nhận ra rằng, bản chất của chủ nghĩa đế quốc vẫn không thay đổi, chỉ là phương thức biểu hiện ngày càng tinh vi. Do đó, đấu tranh với chủ nghĩa đế quốc hiện đại đòi hỏi phải nâng cao bản lĩnh chính trị, ý thức cảnh giác cách mạng, tăng cường giáo dục lý luận chính trị, đặc biệt là cho thế hệ trẻ – lực lượng quyết định tương lai đất nước. Đây cũng là một yêu cầu bức thiết trong công cuộc bảo vệ Đảng, Nhà nước và chế độ xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay.
Tác phẩm “Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” của V.I. Lênin là một di sản lý luận vô cùng quý giá đối với cách mạng Việt Nam. Tác phẩm không chỉ vạch trần bản chất phản động của chủ nghĩa đế quốc mà còn chỉ ra con đường cách mạng đúng đắn cho các dân tộc bị áp bức. Trong điều kiện hiện nay, khi thế giới vẫn tồn tại bất công, áp bức dưới nhiều hình thức tinh vi hơn, tác phẩm vẫn giữ nguyên giá trị thời sự trong việc bảo vệ độc lập dân tộc, củng cố chủ quyền quốc gia, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa và giữ vững nền tảng tư tưởng của Đảng. Việc nghiên cứu, vận dụng và phát triển tư tưởng Lênin trong tác phẩm không chỉ là yêu cầu lý luận mà còn là nhiệm vụ chính trị quan trọng của toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
4. Kết luận
Tác phẩm “Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” của V.I. Lênin không chỉ là một công trình lý luận kinh điển vạch trần bản chất bóc lột, phản động và hiếu chiến của chủ nghĩa tư bản hiện đại, mà còn là kim chỉ nam trong cuộc đấu tranh vì độc lập dân tộc và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trong bối cảnh hiện nay, khi các thế lực thù địch không ngừng lợi dụng toàn cầu hóa, công nghệ và truyền thông để chống phá Đảng, Nhà nước và chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, tư tưởng của Lênin tiếp tục giữ nguyên giá trị thời sự và định hướng. Việc nghiên cứu, vận dụng sáng tạo các luận điểm trong tác phẩm vào thực tiễn chính là cơ sở để Đảng ta nâng cao cảnh giác cách mạng, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, kiên định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Đồng thời, đây cũng là nền tảng tư tưởng vững chắc giúp chúng ta nhận diện đúng bản chất các mưu đồ của chủ nghĩa đế quốc mới, từ đó, bảo vệ vững chắc độc lập dân tộc, chủ quyền quốc gia và nền tảng tư tưởng lý luận của Đảng trong thời kỳ phát triển mới – kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
Chú thích:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8. V.I. Lê nin toàn tập (1980). Tập 27. NXB. Tiến bộ Mátxcơva, tr. 489, 489, 490, 489, 415, 461, 538, 532.
9. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 12. H. NXB Chính trị Quốc gia, tr. 30.
10. Đảng Cộng sản Việt Nam (2013). Văn kiện Đại hội Đảng thời kỳ đổi mới và hội nhập (Đại hội VI, VII, VIII, IX, X, XI). H. NXB. Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 331.
11. Bộ Quốc phòng (2019). Quốc phòng Việt Nam 2019. H. NXB. Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 25.
