ThS. Chu Thị Bình
Trường Đại học Xây dựng Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) – Dạy học giải quyết tình huống có vấn đề là phương pháp giảng dạy hiệu quả, tiếp cận được quan điểm “lấy người học làm trung tâm”, giúp kích thích tính chủ động, sáng tạo của sinh viên, học viên. Bài viết làm rõ khái niệm các vấn đề lý luận và đề xuất một số giải pháp ứng dụng phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy môn tiếng Anh tại Trường Đại học Xây dựng Hà Nội.
Từ khóa: Phương pháp dạy học; giải quyết tình huống có vấn đề; chất lượng giảng dạy; tiếng Anh; Trường Đại học Xây dựng Hà Nội.
1. Đặt vấn đề
Bộ môn Ngoại ngữ của Trường Đại học Xây dựng Hà Nội là một trong những bộ môn cơ bản, có chức năng chính là đào tạo tiếng Anh và tiếng Pháp, trong đó chủ yếu giảng dạy tiếng Anh cho toàn bộ sinh viên, học viên của trường ở các chương trình đào tạo đại học, sau đại học và vừa làm vừa học,nhằm mục tiêu hoàn thiện và nâng cao năng lực ngoại ngữ cho sinh viên, học viên có khả năng sử dụng thành thạo tiếng Anh trong giao tiếp và trong công việc với các đối tác nước ngoài, hoặc tiếp tục học tập, nghiên cứu, làm việc trong và ngoài nước đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế.
Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) đã đưa ra quan điểm chỉ đạo: “Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học…”1. Theo đó, các giảng viên của Bộ môn Ngoại ngữ, Trường Đại học Xây dựng Hà Nội luôn coi việc đặt sinh viên trở thành trung tâm của quá trình dạy học là một yêu cầu cần thiết.
Một trong những giải pháp quan trọng để nâng cao chất lượng dạy học là đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt là việc tăng cường áp dụng các phương pháp dạy học tích cực. Trong đó, phương pháp dạy học giải quyết tình huống là một phương pháp giúp phát triển năng lực, sự sáng tạo và vai trò chủ động của sinh viên. Nhờ tính năng động của phương pháp này mà giữa giảng viên và sinh viên có thể hình thành quan hệ tương hỗ, cùng tương tác để tiếp cận bài học. Sinh viên không chỉ lắng nghe, ghi chép mà còn được tham gia vào hoạt động học tập, làm chủ hoạt động và tự giác tiếp nhận kiến thức. Đối với tiếng Anh là môn học ngôn ngữ, có những đặc thù riêng đòi hỏi sinh viên phải chủ động trong nhận thức và hành động, sáng tạo để đạt được hiệu quả cao nhất thì việc áp dụng phương pháp này càng làm cho môn học trở nên hấp dẫn.
2. Phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề và ứng dụng trong giảng dạy tiếng Anh
2.1. Khái niệm tình huống có vấn đề, phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề
Bàn về “tình huống có vấn đề” có nhiều quan niệm khác nhau. Theo Lecne: “tình huống có đề là một khó khăn được chủ thể ý thức rõ ràng hay mơ hồ mà muốn khắc phục thì phải tìm tòi những tri thức mới, những phương thức hành động mới”2. Trong khi đó, M.I. Macmutốp lại cho rằng: “tình huống có vấn đề là trở ngại về trí tuệ con người, xuất hiện khi họ chưa biết cách giải thích hiện tượng, sự kiện, quá trình của thực tế khi chưa đạt tới mục đích đó bằng cách thức hành động. tình huống này kích thích con người tìm tòi cách giải thích hay hành động mới, tình huống có vấn đề quy định sự khởi đầu của tư duy, hành động tư duy tích cực sẽ diễn ra trong suốt quá trình nêu và giải quyết vấn đề”3. Còn theo tác giả Nguyễn Ngọc Bảo: “dạy học nêu vấn đề là hình thức dạy học dựa trên những quy luật của sự lĩnh hội tri thức và cách thức hoạt động một cách sáng tạo, bao gồm sự kết hợp các phương pháp dạy và học có những nét cơ bản của sự tìm tòi khoa học phát triển tính tích cực, tính tự lực và năng lực sáng tạo”4.
Tất cả các quan điểm trên đều đề cập đến tình huống có vấn đề với đặc điểm là: tình huống luôn chứa đựng vấn đề mâu thuẫn và kích thích người học mong muốn, hứng thú giải quyết. Các nhà nghiên cứu đều cho rằng quá trình tư duy được thực hiện trong tình huống có vấn đề, đó là khâu trung tâm để hình thành tư duy. Việc sử dụng tình huống có vấn đề trở thành phương pháp dạy học giúp phát huy được sự chủ động, năng động của bản thân người học. Theo đó, người dạy sẽ xây dựng tình huống có vấn đề, nêu lên những nghi vấn nhằm định hướng tư duy của người học theo mục tiêu định ra, trên cơ sở đó người học tự kiến tạo kiến thức khi tiến hành giải quyết các tình huống có vấn đề đó.
Phương pháp giải quyết tình huống có vấn đề là cách thức dạy học mà người dạy xây dựng những bài giảng có những tình huống chứa đựng mâu thuẫn, kích thích tâm lý khao khát tìm tòi, khám phá của người học. Thông qua việc giải quyết các tình huống cho sẵn, người học sẽ lĩnh hội được các tri thức mới, phát hiện ra cái mới. Phương pháp này giúp người học tự khám phá giới hạn bản thân, tự xây dựng tri thức từ những cái đã biết và hình thành được phương pháp nhận thức cho môn học. Trong phương pháp này, tình huống có vấn đề được sử dụng là tình huống chứa đựng yếu tố mới mà người học chưa biết. Cái mới trong tình huống phải gắn với nội dung, mục tiêu bài học. Sự dễ, khó của tình huống cần phù hợp với từng đối tượng người học, bảo đảm việc phân hóa người học và giúp người học chủ động, tích cực thể hiện bản thân, đặc biệt tình huống đưa ra nằm trong phạm vi tri thức mà người học có thể giải quyết được. Bên cạnh đó, tình huống có vấn đề phải là tình huống gợi được hứng thú, kích thích sự sáng tạo, tìm tòi của người học. Để bảo đảm được sự năng động của người học, tình huống được sử dụng cần độc đáo, gắn với thực tiễn cuộc sống, có tính thời sự và có sự gắn kết với nội dung môn học, bài học cụ thể.
Thực hiện phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề bao gồm các bước sau đây:
(1) Đưa ra tình huống có vấn đề, gợi ý cho người học;
(2) Người học phát hiện vấn đề, giải thích để hiểu đúng vấn đề được đặt ra, từ đó phát biểu vấn đề và đặt ra mục tiêu giải quyết vấn đề;
(3) Người học tìm giải pháp để giải quyết vấn đề theo trình tự: Phân tích vấn đề – Đề xuất hướng giải quyết – Hình thành giải pháp – Tranh luận để tìm ra giải pháp đúng – Kết thúc vấn đề;
(4) Người học trình bày giải pháp (bao gồm các trình tự ở bước 3);
(5) Nghiên cứu khả năng ứng dụng các giải pháp vào giải quyết tình huống trong thực tiễn và đề xuất những vấn đề mới có liên quan;
(6) Người dạy nhận xét, kết luận và mở rộng vấn đề được bàn tới.
2.2. Phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề trong môn Tiếng Anh ở Trường Đại học Xây dựng Hà Nội
Tại Trường, sinh viên có ý thức cao, luôn khao khát đi tìm cái mới, thích tìm tòi, khám phá… Do đó, việc sinh viên được phát huy sự sáng tạo, năng động của mình với những tình huống có vấn đề trong phương pháp dạy học sẽ giúp họ phát huy được hết năng lực bản thân, chủ động ghi nhớ và sử dụng tiếng Anh một cách tự nhiên hơn trong nhiều trường hợp cụ thể. Đồng thời, việc giải quyết các tình huống có vấn đề còn hình thành cho sinh viên tri thức về các vấn đề xã hội, chính trị, kinh tế… được đề cập, từ đó, dễ dàng giải quyết các vấn đề này nếu gặp trong cuộc sống, trong học tập. Không phải người học nào cũng có khả năng nhận thức dễ dàng khi học ngôn ngữ nên khi áp dụng phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề, người dạy cần chủ động, linh hoạt trong việc lựa chọn cách thức tổ chức phù hợp để có thể thúc đẩy sự tham gia một cách hiệu quả của từng người học.
Tiếng Anh là một môn học đặc thù, giảng dạy tiếng Anh đòi hỏi phải có những phương pháp phong phú và phù hợp. Việc sử dụng các phương pháp dạy học ở bộ môn này cần bảo đảm sự linh hoạt và kích thích sự tìm tòi, khám phá của người học. Do khả năng tiếp nhận ngôn ngữ khác của mỗi sinh viên không giống nhau nên áp dụng các phương pháp giảng dạy tiếng Anh nhằm thúc đẩy sự tham gia của người học đối với mỗi bài học. Sự chủ động của người học là cách tốt nhất để kích thích vùng ngôn ngữ trong não bộ, khiến họ ghi nhớ và có thể lặp lại những từ ngữ và sử dụng chúng một cách tự nhiên. Với những vai trò và đặc điểm trên, phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề được đánh giá cao, là phương pháp phù hợp để phát huy những đặc trưng của giảng dạy tiếng Anh trong trường Đại học Xây dựng Hà Nội.
3. Một số giải pháp ứng dụng phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề trong giảng dạy tiếng Anh
Một là, xây dựng tình huống hấp dẫn, khoa học, thực tiễn, giúp sinh viên vận dụng linh hoạt các cấu trúc câu, từ mới.
Tình huống được sử dụng trong giảng dạy tiếng Anh cần phải là những tình huống gắn liền với cuộc sống, bảo đảm tính khai thác văn hóa, lĩnh vực cụ thể mà bài học đề cập. Khi xây dựng tình huống, cần bảo đảm các tiêu chí sau đây:
(1) Phù hợp với nội dung và mục tiêu cụ thể của bài học. Có như vậy, khi giải quyết vấn đề của tình huống đặt ra sinh viên sẽ tiếp cận được những cụm từ, những cách sử dụng ngữ pháp hoặc các thuật ngữ… phù hợp.
(2) Bảo đảm tính chính xác, khoa học và bám sát giáo trình. Điều này giúp sinh viên được định hướng tư duy một cách đúng đắn cũng như bảo đảm tính logic trong tư duy.
(3) Có tính thực tế, gắn với cuộc sống hằng ngày giúp sinh viên dễ dàng liên hệ. Thông qua tiêu chí này, sinh viên có thể vận dụng các từ ngữ, cấu trúc vào đúng ngữ cảnh và hình thành những phản xạ ngôn ngữ một cách tự nhiên.
(4) Bảo đảm tính phù hợp, có thể phân loại sinh viên giúp họ phát huy được sự năng động của bản thân. Yếu tố này sẽ kích thích sự nỗ lực của sinh viên trong việc ghi nhớ cũng như tạo sự tự tin khi thể hiện tiếng Anh trong giải quyết tình huống.
(5) Tình huống cần có sự hấp dẫn, khơi dậy sự yêu thích ở sinh viên, bảo đảm tính khả thi trong giải quyết tình huống, qua đó giúp sinh viên không bị “ngộp” trong quá trình tìm các giải pháp, bên cạnh đó còn phát huy được sự sáng tạo của sinh viên trong hành trình khám phá vấn đề đặt ra trong tình huống đó.
Tình huống được xây dựng phải căn cứ vào những dữ liệu kiến thức mang tính thực tiễn, ngoàira, cần kiểm tra về độ chính xác, tính khoa học, tránh gượng ép. Người dạy có thể sử dụng những câu chuyện, vấn đề văn hóa, chính trị, kinh tế… đang có tính thời sự để xây dựng các tình huống có vấn đề và hướng vào giải quyết nội dung bài học. Để xây dựng được những tình huống hay, hấp dẫn, giảng viên cần có sự thu thập, cập nhật thường xuyên thông tin từ các nguồn khác nhau như sách, báo, internet… Một trong những chất liệu để xây dựng tình huống sát thực nhất là những ý tưởng, thắc mắc của sinh viên trong quá trình học tiếng Anh, về cách sử dụng các cụm từ, cấu trúc, các từ… trong cuộc sống. Bên cạnh đó, người dạy cũng cần phải có vốn sống phong phú và có vốn từ vựng đa dạng để truyền tải đúng vấn đề, đồng thời hướng dẫn, gợi mở cho sinh viên đúng theo mục tiêu bài học đã đề ra.
Hai là, khai thác vấn đề của tình huống.
Vấn đề là trung tâm của tình huống, là cái kích thích, gợi mở tư duy của người học. Vì vậy, khi sử dụng phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề, giảng viên cần phải linh hoạt, khéo léo trong việc khai thác vấn đề trong tình huống đã được xây dựng trước đó. Vấn đề trong mỗi tình huống sử dụng cần bảo đảm tính mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa biết, giữa thực tiễn với tư duy, từ đó kích thích được sự khám phá của chủ thể nhận thức trong việc tìm kiếm cái mới trên cơ sở logic với cái cũ. Thêm vào đó, vấn đề trong tình huống càng mâu thuẫn càng khiến chủ thể nhận thức muốn chinh phục và tìm cách giải quyết. Bằng cách tạo ra được những vấn đề mâu thuẫn trong tình huống sẽ trang bị cho người học không chỉ kiến thức về tiếng Anh mà còn hình thành những phản xạ tự nhiên trong suy nghĩ của chủ thể về cách sử dụng tiếng Anh.
Với lứa tuổi sinh viên, khi xây dựng tình huống giảng dạy môn tiếng Anh, giảng viên có thể khai thác những vấn đề mà giới trẻ đang quan tâm, các vấn đề thời sự hoặc những vấn đề diễn ra xung quanh đời sống, một sự kiện giải trí, một hiện tượng xã hội “đang nóng hổi”… Với những câu chuyện sinh động, thực tế đó, người dạy tạo ra những mâu thuẫn tạo bất ngờ cho sinh viên, nảy sinh nhu cầu giải quyết vấn đề. Trong khi đưa ra tình huống, cần bảo đảm sinh viên có thể đưa ra được cách giải quyết ngay từ đầu, gây hứng thú cho người học. Tuy nhiên, cách giải quyết đó không hiệu quả, tức là gây mâu thuẫn với những gì mà sinh viên đã biết, từ đó họ phải có sự điều chỉnh, hệ thống, tìm kiếm những kiến thức mới để giải quyết vấn đề. Phương pháp này giúp họ không ngừng mở rộng kiến thức của bản thân, hoàn thiện các kỹ năng sử dụng ngôn ngữ. Bên cạnh đó, cần bảo đảm vấn đề được đề cập không quá xa so với giới hạn kiến thức của sinh viên nhằm kích thích sự suy nghĩ và kỳ vọng của họ về cách giải quyết vấn đề.
Ba là, bảo đảm phát huy tối đa tính tích cực nhận thức, sáng tạo, năng động của sinh viên.
Khi sử dụng phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề trong giảng dạy tiếng Anh nói riêng và bất cứ môn học nào nói chung, giảng viên chỉ đóng vai trò là người tổ chức, định hướng và kết luận, người học trở thành trung tâm của hoạt động dạy học. Điều này đồng nghĩa với việc người học phải tự nhận thức để hình thành các giả thuyết, hệ thống hóa tri thức đã có để giải quyết vấn đề và thu được tri thức mới từ quá trình đó. Trong khi đó, người dạy chỉ cần khơi dậy sự ham khám phá, sự sáng tạo, dẫn dắt người học tiếp nhận mâu thuẫn và nảy sinh nhu cầu giải quyết.
Vì vậy, khi sử dụng phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề, người dạy cần bảo đảm phát huy tính tự nhận thức của người học. Đối với sinh viên, khi áp dụng phương pháp này, cần lưu ý một số biện pháp, như: tạo ra sự thân thiện, thoải mái nhưng nghiêm túc; phối hợp với nhiều hình thức tổ chức dạy học để tăng tính năng động của lứa tuổi; thường xuyên động viên, khuyến khích sinh viên tìm kiếm, tiếp cận những vấn đề mới trong quá trình giải quyết vấn đề; tăng cường thời gian cho sinh viên tự hoạt động để phát huy tối đa sự sáng tạo.
Bốn là, khéo léo trong việc tổ chức thực hiện phương pháp, dẫn dắt sinh viên giải quyết vấn đề và sử dụng thời gian hợp lý.
Sự chủ động, linh hoạt của người dạy là yếu tố khiến giờ học trở nên sinh động, lôi cuốn và hiệu quả. Người dạy cần phải tập trung vào vấn đề được đặt ra, gỡ nút thắt khi cần để gợi mở cho người học các hướng tiếp cận tiếp theo nhằm giải quyết vấn đề khi họ bế tắc, đồng thời cần phân bổ, điều chỉnh thời gian một cách hợp lý, duy trì sự háo hức trong nhận thức của người học. Theo đó, khi áp dụng phương pháp này trong môn tiếng Anh ở bậc đại học, cần nghiên cứu kỹ thời điểm thích hợp để đưa tình huống vào bài học, giúp sinh viên phát huy được hết những tiềm năng vốn có và khiến họ trở nên yêu thích môn học hơn. Trong việc sử dụng các hình thức tổ chức hoạt động dạy học cũng cần có sự linh hoạt, tùy vào quỹ thời gian, trình độ của người học, tình huống cụ thể mà có thể sử dụng các hình thức làm việc cá nhân, thảo luận nhóm, thảo luận chung… để giải quyết tình huống đặt ra.
Trong quá trình dẵn dắt, giảng viên cần có những gợi ý, khơi mở nhận thức về vấn đề cho sinh viên để định hướng họ tìm kiếm cách giải quyết hợp lý. Người dạy cần chuẩn bị và sử dụng linh hoạt, hợp lý các câu hỏi gợi mở nhằm kích thích sự tìm tòi, sự phân tích, so sánh và khái quát để tìm ra cách giải quyết vấn đề của tình huống. Những câu hỏi gợi mở cần đúng văn phạm, chính xác, khoa học, có tính logic, gây hứng thú nhận thức cho sinh viên và bảo đảm những đặc thù của tiếng Anh. Bên cạnh đó, cần bảo đảm được ngữ điệu trong quá trình nêu tình huống, gợi mở vấn đề để tăng sự lôi cuốn cho bài học. Ngoài việc sử dụng lời nói, người dạy cũng cần chú ý đến hành vi của ngôn ngữ cơ thể giúp sinh viên dễ dàng nhập tâm, tham gia vào tình huống mà đã xây dựng. Ngoài ra, có thể gợi mở cách giải quyết nếu thấy sinh viên đang đi vào sự bế tắc, định hướng cho họ cách nhận thức đúng đắn vấn đề đặt ra để có hướng giải quyết
4. Kết luận
Phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề luôn là phương pháp hay và hiệu quả được áp dụng khá phổ biến hiện nay. Qua đó, giúp kích thích tính chủ động, sáng tạo của sinh viên, học viên tiếp cận được quan điểm “lấy người học làm trung tâm”. Tuy nhiên, phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn đề lại đòi hỏi sự nỗ lực cao của cả người dạy và người học. Để phát huy cao nhất hiệu quả trong việc dạy học môn tiếng Anh tại Trường Đại học Xây dựng Hà Nội, giảng viên cần kết hợp linh hoạt nhiều phương pháp trong một bài giảng nhằm phát huy tối đa tính tích cực và tự lực của sinh viên. Cùng với đó, cần nghiên cứu kỹ về bài học và có sự cân nhắc, chọn lựa kĩ lưỡng để có phương pháp giảng dạy phù hợp với từng bài học.
Chú thích:
1. Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế.
2. I. Ia. Lecne. Dạy học nêu vấn đề (Phan Tất Đắc dịch). H. NXB Giáo dục, 1997, tr 16
3. Nguyễn Văn Hộ. Lý luận dạy học. H. NXB Giáo dục, 2002, tr. 77 – 78.
4. Nguyễn Ngọc Bảo. Phát huy tính tích cực, tính tự lực của học sinh trong quá trình dạy học. H. NXB Giáo dục, 1995, tr. 79.
Tài liệu tham khảo:
1. Trịnh Văn Biểu. Các phương pháp dạy học tích cực. NXB Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, 2010.
2. Phan Trọng Ngọ. Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường. H. NXB Đại học Sư phạm, 2005.
