Nguyễn Diệu Khánh
Văn phòng luật sư TLS
(Quanlynhanuoc.vn) – Quản lý nhà nước về trật tự xây dựng đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo kỷ cương đô thị, thực thi pháp luật xây dựng và phát triển đô thị bền vững. Tại TP. Hồ Chí Minh, công tác này đã đạt nhiều kết quả tích cực, góp phần chỉnh trang đô thị theo hướng hiện đại. Tuy nhiên, thực tiễn vẫn tồn tại nhiều bất cập, như: hệ thống pháp luật còn chồng chéo, thiếu đồng bộ; tình trạng xây dựng trái phép, sai phép vẫn diễn ra tại một số địa phương, gây khó khăn cho công tác quản lý. Bài viết phân tích thực trạng, đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về trật tự xây dựng trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh hiện nay.
Từ khóa: Quản lý nhà nước, trật tự xây dựng, xây dựng sai phép, TP. Hồ Chí Minh.
1. Đặt vấn đề
Quản lý trật tự xây dựng là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của quản lý nhà nước về đô thị, nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững, an toàn và văn minh. Để thực hiện hiệu quả công tác này, Nhà nước đã ban hành hệ thống văn bản pháp luật làm cơ sở pháp lý cho hoạt động quản lý và xử lý vi phạm trong lĩnh vực xây dựng.
Công tác quản lý trật tự xây dựng hiện nay được thực hiện trên cơ sở một hệ thống pháp luật ngày càng hoàn thiện và phù hợp với thực tiễn phát triển đô thị. Trên bình diện pháp lý, Luật Xây dựng năm 2014 (đã được sửa đổi, bổ sung qua các năm 2016, 2018 và 2020) cùng với Luật Quy hoạch đô thị và Luật Quy hoạch là những nền tảng pháp lý quan trọng điều chỉnh toàn diện hoạt động xây dựng và quy hoạch đô thị.
Bên cạnh các văn bản luật, Chính phủ và Bộ Xây dựng đã ban hành nhiều văn bản dưới luật nhằm hướng dẫn thi hành và cụ thể hóa các quy định, trong đó nổi bật là Nghị định số 16/2022/NĐ-CP ngày 28/11/2022 về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng, cùng các thông tư hướng dẫn về định mức, chi phí và kỹ thuật xây dựng. Đặc biệt, Nghị quyết số 148/NQ-CP ngày 11/11/2022 của Chính phủ đã xác định rõ định hướng phát triển đô thị bền vững đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, làm cơ sở định hình các chính sách quản lý đô thị trong bối cảnh mới. Trên nền tảng pháp lý này, các địa phương, trong đó có TP. Hồ Chí Minh đã và đang cụ thể hóa bằng việc tăng cường công tác quy hoạch, cấp phép xây dựng, xử lý vi phạm và áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý đô thị góp phần đưa hoạt động xây dựng vào nền nếp, kỷ cương.
2. Thực trạng quản lý nhà nước về trật tự xây dựngtrên địa bàn TP. Hồ Chí Minh trong thời gian qua
Trong những năm gần đây, công tác lập và điều chỉnh quy hoạch tổng thể, quy hoạch phân khu và quy hoạch chi tiết của Thành phố được đẩy mạnh, tiêu biểu, như: quy hoạch thành phố Thủ Đức, các khu đô thị mới tại phía Đông và Tây Thành phố, góp phần định hướng không gian phát triển hợp lý, hạn chế xây dựng tự phát. Công tác quản lý trật tự xây dựng đô thị trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh đã có nhiều chuyển biến tích cực. Thành phố đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, ứng dụng công nghệ thông tin trong cấp phép xây dựng và quản lý hạ tầng kỹ thuật đô thị. Nhiều khu đô thị mới hiện đại đã và đang hình thành, góp phần tạo dựng diện mạo đô thị ngày càng khang trang, văn minh và hiện đại. Kết quả kiểm toán của Kiểm toán Nhà nước đối với hoạt động quản lý quy hoạch, cấp phép xây dựng giai đoạn 2017-2020 tại Thành phố cho thấy, Thành phố đã có nhiều nỗ lực cải cách hành chính, nâng cao hiệu quả quản lý trật tự xây dựng.
Việc triển khai Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế – xã hội Thành phố đến năm 2020, tầm nhìn 2025, đã cho thấy sự chuyển biến rõ rệt. Thành phố đã phủ kín quy hoạch chi tiết xây dựng đô thị tỷ lệ 1/2000 và điều chỉnh quy hoạch phát triển đô thị theo hướng văn minh, hiện đại, gắn kết chặt chẽ với vùng kinh tế trọng điểm phía Nam và vùng Đông Nam Bộ. Đáng chú ý, TP. Hồ Chí Minh đã ưu tiên vốn đầu tư cho các công trình giao thông trọng điểm và hạ tầng kết nối liên vùng, đồng thời cải thiện đáng kể các dịch vụ đô thị như điện, nước, viễn thông, xử lý chất thải và bảo vệ môi trường. Các khu đô thị mới, như: Phú Mỹ Hưng, Trung Sơn, Thủ Thiêm, Hiệp Phước và khu Tây Bắc được quy hoạch bài bản, kết hợp hài hòa giữa đầu tư công và nguồn lực xã hội hóa, tạo nên những điểm nhấn hiện đại cho Thành phố. Đặc biệt, khu đô thị mới Thủ Thiêm đang từng bước trở thành trung tâm kinh tế – tài chính mới đối diện với trung tâm hiện hữu của Thành phố.
Tổng thể, hình hài một TP. Hồ Chí Minh hiện đại – đa trung tâm đang dần hình thành, với các hướng phát triển Đông, Đông Bắc, Tây Bắc và phía Nam, kết nối xuyên tâm và liên vùng, phản ánh xu hướng phát triển đô thị thông minh và bền vững trong tương lai.
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, công tác quản lý xây dựng của Thành phố vẫn đang đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức. Tốc độ đô thị hóa quá nhanh vượt khả năng quản lý và đầu tư hạ tầng của chính quyền; trong khi đó, nguồn lực tài chính và nhân lực chất lượng cao phục vụ công tác quy hoạch – xây dựng vẫn còn hạn chế. Một số quy định pháp lý còn chồng chéo, thiếu đồng bộ và chưa sát với thực tiễn. Hoạt động thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm ở một số địa phương chưa nghiêm, dẫn đến tình trạng “nhờn luật” và tái diễn vi phạm xây dựng không phép, sai phép. Vẫn còn tồn tại tình trạng chậm trễ trong ban hành văn bản hướng dẫn thực hiện quy hoạch, công tác thẩm định – phê duyệt quy hoạch và kiểm tra sau cấp phép chưa thực sự chặt chẽ.
Mặc dù công tác kiểm tra, giám sát hoạt động xây dựng đã được triển khai thường xuyên, nhưng tình trạng vi phạm trật tự xây dựng vẫn diễn ra ở nhiều địa phương. Trong giai đoạn từ năm 2021 – 2024, Thành phố ghi nhận 2.674 vụ vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng và đất đai. Trong đó, có 1.418 vụ bị xử phạt theo pháp luật xây dựng và 1.256 vụ bị xử phạt theo quy định của pháp luật đất đai. Những con số này phản ánh áp lực quản lý rất lớn và cho thấy tình trạng “nhờn luật” vẫn còn tồn tại ở một số khu vực, đặc biệt là các quận, huyện đang trong giai đoạn đô thị hóa nhanh như huyện Bình Chánh, Hóc Môn, TP. Thủ Đức, …
Mặc dù Luật Xây dựng và các đạo luật liên quan đã được sửa đổi, bổ sung nhiều lần, nhưng trong thực tiễn triển khai vẫn phát sinh nhiều vướng mắc. Thủ tục hành chính trong lĩnh vực xây dựng còn rườm rà, quy trình cấp phép, thẩm định thiết kế, nghiệm thu công trình vẫn còn phức tạp, làm kéo dài thời gian thực hiện dự án, phát sinh chi phí và tạo kẽ hở cho tiêu cực. Ngoài ra, sự thiếu thống nhất giữa Luật Xây dựng, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đất đai và Luật Nhà ở gây ra tình trạng “một khu đất – nhiều loại quy hoạch – nhiều loại giấy phép” dẫn đến khó khăn cho doanh nghiệp và cơ quan quản lý trong quá trình thực thi.
Bên cạnh đó, Nghị định số 16/2022/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng tuy đã có bước tiến so với Nghị định số 139/2017/NĐ-CP ngày 27/11/2017 quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động đầu tư xây dựng; khai thác, chế biến, kinh doanh khoáng sản làm vật liệu xây dựng, sản xuất, kinh doanh vật liệu xây dựng; quản lý công trình hạ tầng kỹ thuật; kinh doanh bất động sản, phát triển nhà ở, quản lý sử dụng nhà và công sở nhưng một số điều khoản còn bất cập. Chẳng hạn, quy định xử phạt hành vi không thực hiện thủ tục điều chỉnh giấy phép xây dựng (khoản 3 Điều 16) có thể bị trùng lặp với các hành vi đã được quy định ở khoản 4 và khoản 6. Ngoài ra, một số tình huống vi phạm liên quan đến xây dựng trên đất không đúng mục đích, đất hỗn hợp (đất ở – đất nông nghiệp) hiện chưa có hướng dẫn xử lý rõ ràng, dễ dẫn đến tranh cãi trong thực thi.
Nguồn nhân lực chuyên môn phục vụ công tác quản lý xây dựng trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh hiện nay chưa đáp ứng kịp yêu cầu thực tiễn. Tình trạng thiếu hụt kỹ sư, kiến trúc sư, cán bộ quản lý dự án có năng lực tại các phòng quản lý đô thị quận, huyện còn phổ biến. Dù Sở Xây dựng đã tăng cường lực lượng thanh tra hỗ trợ các địa bàn “nóng” như huyện Bình Chánh, TP. Thủ Đức…, nhưng hiệu quả vẫn còn hạn chế do khối lượng công việc quá lớn và thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp.
3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý trật tự xây dựng trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh
Một là, hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực xây dựng.
Pháp luật là công cụ chủ đạo trong quản lý nhà nước, do đó, việc hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến xây dựng, quy hoạch, nhà ở là yêu cầu cấp thiết. Cần tiếp tục rà soát, hệ thống hóa và sửa đổi, bổ sung các đạo luật có liên quan, như: Luật Xây dựng, Luật Quy hoạch đô thị, Luật Đất đai, Luật Nhà ở, đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ và khả thi. Đặc biệt, cần sửa đổi các quy định còn bất cập trong Nghị định số 16/2022/NĐ-CP, nhất là những nội dung gây khó khăn trong thực thi như xử lý vi phạm về giấy phép xây dựng, đất hỗn hợp, hay những điểm giao thoa giữa các lĩnh vực pháp luật.
Hai là, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức thực thi công vụ.
Nguồn nhân lực là yếu tố quyết định hiệu quả của mọi chính sách. Thành phố cần có chiến lược xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức làm công tác quản lý xây dựng bảo đảm đủ về số lượng, mạnh về chuyên môn và vững về đạo đức nghề nghiệp. Trước mắt, cần ban hành cơ chế giao nhiệm vụ rõ ràng, thực hiện phân cấp, phân quyền đi đôi với trách nhiệm giải trình; mỗi cán bộ, công chức phải chịu trách nhiệm về địa bàn, lĩnh vực được phân công. Bên cạnh đó, cần thường xuyên tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, kỹ năng giám sát, xử lý vi phạm và ứng xử công vụ cho đội ngũ này.
Ba là, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát trật tự xây dựng.
Việc siết chặt hoạt động thanh tra, kiểm tra và giám sát công trình xây dựng là giải pháp then chốt để kịp thời phát hiện, ngăn chặn và xử lý vi phạm. Thành phố cần bổ sung biên chế cho lực lượng thanh tra xây dựng, đặc biệt tại các địa bàn có tốc độ đô thị hóa nhanh. Đồng thời, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ hiện đại, như: thiết bị bay không người lái (drone), hệ thống định vị GIS, phần mềm quản lý công trình để giám sát từ xa, nâng cao tính chủ động và hiệu quả giám sát.
Cần tăng cường phối hợp giữa Thanh tra Sở Xây dựng, chính quyền cơ sở trong cấp phép, hậu kiểm và cưỡng chế vi phạm. Việc kiểm tra sau cấp phép cần thực hiện định kỳ theo từng giai đoạn thi công. Các trường hợp vi phạm cần được công khai trên phương tiện truyền thông để nâng cao tính răn đe, đồng thời xử lý nghiêm trách nhiệm cá nhân, tập thể buông lỏng quản lý hoặc tiếp tay cho sai phạm.
Bốn là, ứng dụng mạnh mẽ chuyển đổi số trong quản lý đô thị.
Chuyển đổi số là xu thế tất yếu và là công cụ hữu hiệu để minh bạch hóa, tối ưu hóa công tác quản lý đô thị. TP. Hồ Chí Minh cần tiếp tục xây dựng cơ sở dữ liệu số liên thông về quy hoạch, xây dựng, đất đai và cấp phép; triển khai dịch vụ công trực tuyến mức độ cao trong lĩnh vực xây dựng; áp dụng hệ thống giám sát thông minh để kiểm tra, phân tích và cảnh báo vi phạm theo thời gian thực.
Năm là, nâng cao vai trò giám sát của người dân và cộng đồng.
Việc quản lý đô thị sẽ hiệu quả hơn nếu có sự tham gia tích cực của người dân. Cần đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật xây dựng, nâng cao ý thức tự giác chấp hành pháp luật của người dân và doanh nghiệp. Đồng thời, thiết lập cơ chế tiếp nhận, xử lý thông tin phản ánh từ cộng đồng một cách nhanh chóng, hiệu quả, góp phần giám sát xã hội đối với hoạt động xây dựng trên địa bàn.
4. Kết luận
Quản lý nhà nước về trật tự xây dựng đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong định hướng phát triển đô thị theo hướng hiện đại, bền vững và có trật tự. Qua thực tiễn tại TP. Hồ Chí Minh cho thấy, bên cạnh những kết quả tích cực, công tác này vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế về pháp lý, nhân lực, giám sát và tổ chức thực thi. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, địa giới hành chính mở rộng và áp lực phát triển ngày càng lớn, yêu cầu đặt ra là phải đổi mới tư duy và phương thức quản lý theo hướng hiệu lực, hiệu quả, minh bạch và dựa trên nền tảng công nghệ.
Việc hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao chất lượng đội ngũ công chức, tăng cường thanh tra, kiểm tra và đẩy mạnh chuyển đổi số là những giải pháp then chốt. Đồng thời, cần phát huy vai trò giám sát của cộng đồng và sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp, các ngành trong công tác quản lý trật tự xây dựng. Đây chính là điều kiện tiên quyết để TP. Hồ Chí Minh phát triển xứng tầm đô thị đặc biệt, hướng tới hình mẫu đô thị thông minh và bền vững trong tương lai.
Tài liệu tham khảo:
1. Chính phủ (2022). Nghị định số 16/2022/NĐ-CP ngày 28/01/2022 quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng.
2. Chính phủ (2022). Nghị quyết số 148/NQ-CP ngày 11/11/2022 về quy hoạch, xây dựng, quản lý và phát triển bền vững đô thị Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
3. Quốc hội (2014). Luật Xây dựng năm 2014.
4. Quốc hội (2020). Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Xây dựng năm 2020.
5. Quốc hội (2017). Luật Quy hoạch năm 2017.
6. Nguyễn Minh Hòa (2020). Phát triển đô thị bền vững – Lý luận và thực tiễn tại Việt Nam. H. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật.
7. Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh (2024). Kế hoạch tăng cường công tác quản lý nhà nước về trật tự xây dựng trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh. https://www.hcmcpv.org.vn/tin-tuc/tphcm-tang-cuong-cong-tac-quan-ly-nha-nuoc-ve-trat-tu-xay-dung-1491929392.
8. Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh (2023). Báo cáo sơ kết 4 năm thực hiện Chỉ thị số 23-CT/TU ngày 25/7/2019 của Ban Thường vụ Thành ủy về tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước về trật tự xây dựng trên địa bàn Thành phố. https://hcmcpv.org.vn/tin-tuc/quan-ly-trat-tu-xay-dung-tren-dia-ban-tphcm-tiep-tuc-co-nhieu-chuyen-bien-tich-cuc-1491910993.
9. Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh (2024). Kế hoạch tổ chức lập Chương trình phát triển đô thị TP. Hồ Chí Minh. https://vpub.hochiminhcity.gov.vn/portal/pages/2024-11-8/Ke-hoach-to-chuc-lap-Chuong-trinh-phat-trien-do-thlhq2368qxv5s.aspx.
10. Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh (2025). Quyết định thành lập Ban Quản lý Phát triển đô thị TP. Hồ Chí Minh. https://www.sggp.org.vn/tphcm-thanh-lap-ban-quan-ly-phat-trien-do-thi-post792398.html.
