ThS. Đỗ Thị Diệp
Học viện Báo chí và Tuyên truyền
(Quanlynhanuoc.vn) – Biên tập viên được coi là “linh hồn”, là nhân tố quyết định chất lượng học thuật của tạp chí khoa học. Bài viết phân tích vị trí, vai trò đội ngũ biên tập viên trong các tạp chí khoa học, gắn với yêu cầu phát triển mới của đất nước trong bối cảnh hội nhập quốc tế, từ đó, đề xuất định hướng phát triển đội ngũ biên tập viên chuyên nghiệp, đáp ứng yêu cầu chất lượng, uy tín của các tạp chí khoa học ở nước ta hiện nay.
Từ khóa: Biên tập viên, tạp chí khoa học, định hướng nghiên cứu, chất lượng, uy tín, hoàn thiện năng lực.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh yêu cầu ngày càng cao về chất lượng nghiên cứu, các tạp chí khoa học đóng vai trò quan trọng trong việc lan tỏa tri thức và nâng cao vị thế học thuật. Để bảo đảm chất lượng và uy tín của các tạp chí, đội ngũ biên tập viên giữ vai trò then chốt trong việc thẩm định, chỉnh lý và định hướng nghiên cứu cho mỗi bài viết và xuất bản trong tạp chí khoa học.
Hiện nay, đội ngũ biên tập viên ở các tạp chí khoa học vẫn còn có những hạn chế nhất định về chuyên môn sâu, kỹ năng biên tập học thuật, năng lực sử dụng ngoại ngữ và hiểu biết về các chuẩn mực quốc tế trong xuất bản khoa học. Điều này ảnh hưởng đến chất lượng nội dung, quy trình biên tập cũng như khả năng đạt các tiêu chuẩn hội nhập quốc tế của các tạp chí khoa học. Do đó, cần có những nghiên cứu phát triển năng lực toàn diện cho đội ngũ biên tập viên ở các tạp chí khoa học trong bối cảnh hội nhập quốc tế và phát triển mới của đất nước hiện nay.
2. Một số khái niệm cơ bản
Tính đến tháng 5/2025, Việt Nam có 15 tạp chí được chỉ mục trong cơ sở dữ liệu của Scopus, Web of Science; đồng thời, có 415 tạp chí khoa học và các ấn phẩm công bố khoa học của Việt Nam đang được các hội đồng giáo sư ngành, liên ngành tính điểm công trình khoa học1. Điều này cho thấy, chất lượng của các tạp chí khoa học ngày càng được nâng cao và một số tạp chí bước đầu đã được công nhận trong “làng” khoa học thế giới. Đặc biệt, trong số 83 tạp chí xem xét đưa vào hệ thống Vcgate và được đánh giá, có 72 tạp chí đã có chỉ số ảnh hưởng (IF)2.
Tạp chí khoa học là cơ quan nghiên cứu về lý luận học thuật, khoa học với mục tiêu nghiên cứu là công bố, trao đổi nghiệp vụ khoa học trong từng lĩnh vực cụ thể; hay “là những ấn phẩm định kỳ có nội dung chuyên sâu vào một hay một số vấn đề lĩnh vực của đời sống xã hội, khoa học – kỹ thuật… Định kỳ xuất bản của tạp chí có thể là 1 tuần, ½ tháng, 1 tháng, 2 tháng. Cũng có tạp chí xuất bản 2, 3, 4, 5 hoặc 6 tháng/kỳ”3. Có thể hiểu, tạp chí khoa học là “cổng thông tin” chính về khoa học của một tổ chức khoa học, cơ sở giáo dục đại học, một ngành, một quốc gia và là một phần của “bộ tri thức” nhân loại… Tạp chí khoa học là những sản phẩm nghiên cứu truyền thông về học thuật, chuyên sâu về một hoặc một vài ngành, chuyên ngành, lĩnh vực khoa học; đăng tải, quảng bá các bài viết, các công trình nghiên cứu khoa học đã qua hệ thống phản biện, bình duyệt của hội đồng khoa học nhằm bảo đảm các bài nghiên cứu, nội dung tạp chí đáp ứng quy chuẩn chất lượng và giá trị khoa học.
Khoản 6 Điều 4 Luật Xuất bản (sửa đổi, bổ sung năm 2018) chỉ rõ: “Biên tập là việc rà soát, hoàn thiện nội dung và hình thức bản thảo để xuất bản”4; từ đó cho thấy, vai trò đặc biệt quan trọng của biên tập viên trong các cơ quan báo chí nói chung và tạp chí khoa học nói riêng. Đồng thời, khoản 1 Điều 19 Luật Xuất bản, quy định: “Biên tập viên là công dân Việt Nam; thường trú tại Việt Nam; có phẩm chất chính trị, đạo đức tốt; có trình độ đại học trở lên; hoàn thành khóa bồi dưỡng kiến thức pháp luật xuất bản, nghiệp vụ biên tập theo quy định của Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông; có chứng chỉ hành nghề biên tập do Bộ Thông tin và Truyền thông cấp”5.
Bên cạnh đó, khoản 2 Điều 19 Luật Xuất bản quy định công việc của biên tập viên, đó là: 1) Thực hiện biên tập bản thảo; 2) Được từ chối biên tập bản thảo tác phẩm, tài liệu mà nội dung có dấu hiệu vi phạm quy định và phải báo cáo với tổng giám đốc (giám đốc), tổng biên tập nhà xuất bản bằng văn bản; 3) Đứng tên trên xuất bản phẩm do mình biên tập; 4) Tham gia các lớp tập huấn định kỳ kiến thức pháp luật xuất bản, nghiệp vụ biên tập do cơ quan quản lý nhà nước về hoạt động xuất bản tổ chức; 5) Không được để lộ, lọt nội dung tác phẩm, tài liệu xuất bản trước khi phát hành làm ảnh hưởng đến quyền lợi của tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả; 6) Chịu trách nhiệm trước tổng biên tập nhà xuất bản và trước pháp luật về phần nội dung xuất bản phẩm do mình biên tập6.
3. Vai trò, trách nhiệm của đội ngũ biên tập viên ở các tạp chí khoa học
3.1. Về vai trò
Một là, biên tập viên là người “gác cửa, giữ cửa” cho việc phổ biến thông tin của mỗi tạp chí khoa học. Trong quy trình xuất bản ở các tạp chí hiện nay, biên tập viên được biết đến là độc giả đầu tiên tiếp cận bản thảo của tác giả. Trong quá trình biên tập bản thảo họ phải thận trọng với trách nhiệm, sứ mệnh to lớn trong việc đánh giá kết quả đạt được, chỉ ra hạn chế, bất cập; từ đó, đưa ra những kiến nghị sửa chữa hợp lý.
Với tư cách là “bà đỡ” của tác phẩm báo chí, biên tập viên là người đóng góp tích cực và quyết định nhất để có những bài viết, tác phẩm báo chí bám sát thực tiễn, đáp ứng nhu cầu xã hội; đồng thời, làm tốt chức năng giáo dục, nâng cao nhận thức về các lĩnh vực: chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học – kỹ thuật… phục vụ đắc lực công cuộc đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập khu vực và quốc tế của đất nước. Trong quá trình biên tập, đội ngũ biên tập viên góp phần phát hiện, bồi dưỡng, phát huy năng lực của những tác giả “cứng”, có trình độ chuyên môn cao, lý luận chính trị vững để đặt những bài viết phù hợp với từng ngành, lĩnh vực đặc thù. Qua đó, góp phần nâng cao uy tín, vị thế của tạp chí khi đã “định vị” được hệ thống tuyến bài có chất lượng, mang bản sắc riêng.
Hai là, biên tập viên là người “chữa bệnh”, “người làm đẹp” cho bản thảo của tác giả. Biên tập viên giữ vai trò quyết định chất lượng, hiệu quả của tác phẩm báo chí bởi biên tập là khâu mở đường, xuyên suốt và quyết định chất lượng, hiệu quả của mỗi tác phẩm báo chí. Trên thực tế, mỗi bài viết, tác phẩm báo chí được phổ biến, phát hành rộng rãi là quá trình lao động nghiêm túc của mỗi tạp chí khoa học nói chung, đội ngũ biên tập viên nói riêng. Là người trực tiếp biên tập những bài viết, tác phẩm trong các lĩnh vực của đời sống xã hội, cán bộ biên tập ngày càng khẳng định khả năng, “vị thế” của mình trong việc phát hiện và đề xuất vấn đề. Trên cơ sở đó, đóng góp vào việc xây dựng kế hoạch chủ đề chung, bảo đảm thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ và kế hoạch xuất bản của mỗi tạp chí khoa học.
Ba là, biên tập viên là “chiếc cầu nối” giữa tác giả và độc giả. Trên thực tế, ở các tạp chí khoa học hiện nay, biên tập viên có nhiệm vụ chủ yếu là biên tập bài viết, tác phẩm báo chí theo sự phân công của lãnh đạo tạp chí. Tùy theo trình độ và tính chủ động, sáng tạo, biên tập có thể đóng vai trò là cố vấn, trợ thủ đắc lực với tác giả trong suốt quá trình trao đổi để hoàn thiện tác phẩm báo chí.
Cán bộ biên tập là người có kiến thức cơ bản, liên quan về nội dung, lĩnh vực bài viết, tác phẩm báo chí được giao, trong một số trường hợp do trình độ hiểu biết của người biên tập tuy không chuyên sâu như tác giả, nhưng họ lại nắm rõ yêu cầu, đòi hỏi từ phía bạn đọc… Trong quá trình biên tập bản thảo, biên tập viên thể hiện vai trò “chiếc cầu nối” khi diễn đạt những nội dung tác giả thực chất muốn nói về vấn đề gì; mặt khác, họ cũng có vai trò giúp độc giả hiểu được điều tác giả muốn đề cập, giúp tác giả truyền tải được tốt nhất nội dung tác phẩm báo chí tới độc giả. Trên cơ sở đó, biên tập viên có vai trò trong việc tạo ra “điểm chung”, sự đồng cảm giữa tác giả và người đọc.
Bốn là, biên tập viên không đơn thuần chỉ là “người gác cổng” mà ngày càng chuyển sang thành “người định hướng thông tin”. Đối với các tạp chí khoa học hiện nay, đội ngũ biên tập viên không đơn thuần chỉ là “người gác cổng” mà ngày càng chuyển sang thành “người định hướng thông tin”. Vai trò định hướng thông tin thể hiện việc đề xuất chủ đề nghiên cứu, gửi chuyên gia phản biện để đưa ra những nhận xét độc lập, khách quan, minh bạch… Trên cơ sở đó, giúp tăng cường hàm lượng khoa học và thông tin chính xác, trung thực, tin cậy; đồng thời, thể hiện tính hấp dẫn, lôi cuốn và tạo hiệu ứng xã hội.
Hiện nay, ở các tạp chí khoa học, khi bắt tay chuẩn bị kế hoạch hoạt động của ấn phẩm báo chí, lãnh đạo tạp chí sẽ cùng với đội ngũ biên tập viên lên phương án xây dựng khung nội dung định hướng. Việc định hướng này sẽ làm tăng chất lượng của bài viết, tác phẩm báo chí cũng như cung cấp thông tin đúng, trúng vấn đề mà độc giả đang quan tâm… Việc định hướng khung nội dung giúp đội ngũ biên tập viên có cơ hội “tiếp cận” với những chuyên gia đầu ngành, những nhà khoa học uy tín để đặt bài viết chất lượng. Mặt khác, thể hiện sự tôn trọng độc giả khi bám sát thực tiễn để cung cấp “món ăn” tinh thần mà độc giả cần chứ không chỉ là thông tin một chiều từ phía tác giả.
3.2. Về nhiệm vụ
Thứ nhất, tiếp nhận, sàng lọc và xử lý bài viết. Ngay sau khi nhận được bản thảo từ tác giả, biên tập viên có trách nhiệm tiếp nhận và kiểm tra sơ bộ về hình thức, cấu trúc, dung lượng, cũng như tính phù hợp của bài viết với tôn chỉ, mục đích của tạp chí. Trên cơ sở đó, biên tập viên tiến hành “sàng lọc nội dung”, đánh giá mức độ cập nhật, tính mới, tính khoa học, phương pháp nghiên cứu và đóng góp về lý luận, thực tiễn của bài viết. Những bài có lập luận chưa chặt chẽ, thiếu dẫn chứng hoặc chưa đạt yêu cầu về chất lượng học thuật sẽ được yêu cầu chỉnh sửa hoặc loại bỏ khỏi quy trình phản biện.
Bên cạnh đó, biên tập viên cũng chịu trách nhiệm xử lý các yếu tố kỹ thuật, như: chuẩn hóa trích dẫn, kiểm tra tài liệu tham khảo, định dạng bài viết theo mẫu quy định, cũng như xác minh thông tin của tác giả. Ở một số tạp chí khoa học, bên cạnh thư ký toà soạn, trong một số trường hợp nhất định, biên tập viên còn có nhiệm vụ trao đổi trực tiếp với tác giả để thống nhất việc điều chỉnh, sửa chữa bài viết trước khi tiến hành các khâu tiếp theo.
Thứ hai, tổ chức phản biện khoa học. Tổ chức phản biện khoa học là một trong những nhiệm vụ cốt lõi của đội ngũ biên tập viên trong quy trình xuất bản tạp chí khoa học. Đây là bước nhằm bảo đảm tính khách quan, chính xác và chất lượng học thuật của mỗi bài viết trước khi được công bố. Sau khi bài viết đáp ứng yêu cầu của khâu sàng lọc sơ bộ, biên tập viên có trách nhiệm tham mưu, phối hợp với tòa soạn lựa chọn các chuyên gia phản biện phù hợp với lĩnh vực chuyên môn của bài viết. Quá trình phản biện thường áp dụng hình thức phản biện kín một chiều hoặc hai chiều, nhằm bảo đảm tính minh bạch và tránh xung đột lợi ích.
Biên tập viên có nhiệm vụ là người điều phối phản biện, theo dõi tiến độ và chất lượng nhận xét từ các chuyên gia. Sau khi nhận được ý kiến phản biện, biên tập viên tổng hợp, đánh giá, xin ý kiến lãnh đạo tạp chí (tổng biên tập, phó tổng biên tập…) và gửi lại cho tác giả để chỉnh sửa. Trong trường hợp cần thiết, bài viết có thể được gửi đi phản biện vòng hai để bảo đảm tính toàn diện và chính xác.
Thứ ba, biên tập nội dung và hình thức bài viết. Biên tập nội dung và hình thức bài viết là nhiệm vụ quan trọng của đội ngũ biên tập viên nhằm bảo đảm mỗi bài đăng trên tạp chí khoa học đạt chuẩn cả về chất lượng học thuật lẫn hình thức trình bày. Sau khi bài viết đã được phản biện, chỉnh sửa theo góp ý của chuyên gia, biên tập viên tiến hành rà soát và biên tập bài viết.
Về nội dung, biên tập viên có nhiệm vụ đánh giá tính logic, rõ ràng và nhất quán về kết cấu, lập luận của bài viết. Các thông tin, dẫn chứng và số liệu phải được đối chiếu để bảo đảm độ tin cậy và tính chính xác khoa học. Bên cạnh đó, biên tập viên cũng đánh giá lại tính mới, mức độ đóng góp của bài viết và bảo đảm nội dung không trùng lặp với các công bố trước đó. Về hình thức, biên tập viên cần chỉnh sửa văn phong học thuật, lỗi chính tả, cấu trúc của các tiết, mục, cách trình bày bảng biểu, hình ảnh và tài liệu tham khảo theo đúng quy định của tạp chí.
Thứ tư, kiểm soát và bảo đảm đạo đức trong học thuật. Việc tuân thủ đạo đức nghề nghiệp của đội ngũ biên tập viên là nguyên tắc cốt lõi nhằm bảo đảm chất lượng và độ tin cậy của mỗi tạp chí khoa học. Việc này đòi hỏi sự tuân thủ các hướng dẫn đạo đức quốc tế, như: Ủy ban Đạo đức xuất bản (COPE), Hiến chương Munich về Đạo đức nghề nghiệp của Nhà báo (The Munich Charter of Professional Ethics for Journalists)… Trong đó, COPE quy định: các yếu tố như quy trình phản biện, danh sách hội đồng, phí xuất bản… phải rõ ràng, tránh mập mờ, gây hiểu lầm7.
Theo đó, biên tập viên có trách nhiệm kiểm tra, giám sát tính trung thực và minh bạch,tính toàn vẹn học thuật, bảo mật thông tin… của bài viết. COPE chỉ rõ, biên tập viên phải đánh giá bản thảo khách quan, không thiên vị dựa vào giới tính, quốc tịch, quan điểm chính trị, tổ chức hay mối quan hệ cá nhân của tác giả; không được dùng dữ liệu, ý tưởng từ bản thảo chưa công bố để phục vụ nghiên cứu cá nhân hay chia sẻ riêng8.
Thứ năm, định hướng nội dung và xây dựng chuyên đề xuất bản. Định hướng nội dung và xây dựng chuyên đề xuất bản là một trong những nhiệm vụ chiến lược và trọng tâm của đội ngũ biên tập viên ở các tạp chí khoa học nhằm nâng cao chất lượng, giá trị và uy tín của tạp chí trong cộng đồng khoa học. Việc xác định định hướng nội dung phù hợp giúp tạp chí phản ánh kịp thời các xu hướng nghiên cứu mới, những vấn đề khoa học có tính thời sự và đáp ứng nhu cầu phát triển của lĩnh vực nghiên cứu mà tạp chí theo đuổi.
Theo đó, biên tập viên cần chủ động nghiên cứu và đánh giá tình hình nghiên cứu trong nước và quốc tế, nắm bắt các chủ đề nổi bật, mang tính liên ngành và có khả năng ứng dụng cao. Trên cơ sở đó, lựa chọn những chủ đề phù hợp để định hướng nội dung, xây dựng chuyên đề tập trung, qua đó thu hút các bài viết chất lượng cao từ các chuyên gia, nhà khoa học uy tín trong và ngoài nước.
Thứ sáu, ứng dụng công nghệ trong biên tập – xuất bản. Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, việc ứng dụng công nghệ trong công tác biên tập đã trở thành yếu tố then chốt giúp nâng cao hiệu quả và chất lượng xuất bản. Vì vậy, các tạp chí khoa học cần có kế hoạch hướng dẫn đội ngũ biên tập viên cách sử dụng các nền tảng AI phổ biến, như ChatGPT, các công cụ hỗ trợ viết, tìm kiếm thông tin, phân tích nội dung, xây dựng kế hoạch truyền thông số9…
Ứng dụng phần mềm công nghệ giúp biên tập viên tự động hóa quy trình tiếp nhận, phân loại, theo dõi tiến độ xử lý bài viết, giảm thiểu sai sót và tiết kiệm thời gian. Các nền tảng phản biện trực tuyến cho phép biên tập viên dễ dàng kết nối với chuyên gia phản biện trong và ngoài nước, bảo đảm tính khách quan và minh bạch trong quá trình đánh giá bài viết.
Thứ bảy, thúc đẩy quốc tế hóa và nâng cao chất lượng tạp chí. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cạnh tranh học thuật ngày càng gia tăng, việc thúc đẩy quốc tế hóa và nâng cao chất lượng tạp chí khoa học là nhiệm vụ chiến lược của các tạp chí khoa học, trong đó, có nhiệm vụ, trách nhiệm của đội ngũ biên tập viên. Đây không chỉ là yêu cầu nội tại trong quá trình phát triển bền vững của tạp chí, mà còn là điều kiện tiên quyết để khẳng định vị thế của tạp chí trong “làng” khoa học. Các tạp chí khoa học cần chủ động mở rộng mạng lưới cộng tác quốc tế, mời các nhà khoa học, chuyên gia uy tín trong và ngoài nước tham gia phản biện, viết bài và cố vấn học thuật.
Bên cạnh đó, cần tổ chức các số chuyên đề mang tính thời sự quốc tế, đón đầu các xu hướng nghiên cứu liên ngành, liên khu vực. Đây là cơ sở để tạp chí từng bước đạt được các tiêu chí xét duyệt vào các cơ sở dữ liệu học thuật quốc tế, như Scopus, Web of Science, ASEAN Citation Index (ACI)… Trong đó, chú trọng về quy trình xét duyệt các tạp chí khoa học để đưa vào danh mục tạp chí thuộc hệ thống Scopus gồm 2 bước và phải thỏa mãn được 21 tiêu chí, trong đó bước 1 gồm 7 tiêu chí và bước 2 gồm 14 tiêu chí được chia thành 5 nhóm rõ ràng10.
4. Bối cảnh phát triển xã hội hiện đại và yêu cầu đặt ra đối với việc phát triển tạp chí khoa học ở nước ta hiện nay
Trong bối cảnh phát triển nhanh chóng của xã hội hiện đại, Việt Nam đang đối mặt với nhiều yêu cầu mới trong việc phát triển khoa học và công nghệ, đặc biệt là nâng cao chất lượng các tạp chí khoa học. Một trong những động lực chính thúc đẩy sự chuyển mình của hệ thống tri thức là cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 với những tiến bộ vượt bậc về trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn (big data), tự động hóa, Internet vạn vật (IoT), và công nghệ số. Trong bối cảnh đó, các tạp chí khoa học cần thích ứng nhanh chóng với xu thế số hóa, chuẩn hóa quy trình xuất bản, minh bạch hóa dữ liệu và kết nối tri thức toàn cầu thông qua nền tảng điện tử và tích hợp công nghệ tiên tiến.
Về mặt định hướng chính sách, Đảng và Nhà nước đã xác định rõ vai trò của khoa học và công nghệ như là động lực then chốt cho phát triển kinh tế – xã hội. Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia và Quyết định số 1131/QĐ-TTg ngày 12/6/2025 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Danh mục công nghệ chiến lược và sản phẩm công nghệ chiến lược 11 nhóm lĩnh vực khoa học và công nghệ trọng điểm quốc gia, đã thể hiện cam kết mạnh mẽ của Việt Nam trong việc xây dựng hệ sinh thái khoa học hiện đại và hội nhập. Trong đó, việc phát triển hệ thống tạp chí khoa học chuẩn mực, có chất lượng dựa vào khoa học, công nghệ, được công nhận quốc tế là một phần thiết yếu để lan tỏa và định vị tri thức Việt Nam trên trường học thuật toàn cầu.
Hiện nay, Việt Nam đã triển khai nhiều chính sách nhằm nâng cao chất lượng và vị thế của tạp chí khoa học. Bộ Khoa học và Công nghệ đang nghiên cứu cơ chế, chính sách hỗ trợ tạp chí đạt chuẩn khu vực và quốc tế, khuyến khích chuyển đổi số và nâng cao năng lực biên tập viên11. Điển hình là Quyết định số 569/QĐ-TTg ngày 11/5/2022 của Chính phủ về Chiến lược phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đến năm 2030, đã nhấn mạnh: “Đầu tư thỏa đáng đối với hệ thống tạp chí trong nước trên cơ sở cân đối giữa các lĩnh vực khoa học và công nghệ, các đối tượng phục vụ, khuyến khích áp dụng công nghệ số, liên kết với các nhà xuất bản, tạp chí có uy tín trên thế giới”12.
Thực tế cho thấy, hiện nay một số tạp chí khoa học có nhiều thuận lợi. Đó là sự quan tâm ngày càng lớn từ các cơ quan quản lý nhà nước, chính sách hỗ trợ, sự phát triển của khoa học – công nghệ… tạo điều kiện cho việc số hóa quy trình xuất bản. Nhiều tạp chí nội địa đã đạt chuẩn quốc tế như Scopus, Web of Science, nâng cao uy tín học thuật. Mạng lưới kết nối giữa các cơ sở nghiên cứu, trường đại học và viện nghiên cứu ngày càng mở rộng, tạo cơ hội hợp tác và nâng cao chất lượng nội dung. Tuy nhiên, các tạp chí khoa học trong nước vẫn phải đối mặt với nhiều khó khăn như: thiếu nguồn lực tài chính, đội ngũ biên tập viên chưa đáp ứng về chuyên môn và ngoại ngữ, quy trình phản biện chưa nghiêm ngặt… Mặt khác, sự cạnh tranh với các tạp chí quốc tế khiến nhiều tạp chí trong nước khó thu hút bài viết chất lượng cao.
5. Định hướng phát triển và hoàn thiện năng lực đội ngũ biên tập viên trong tạp chí khoa học hiện nay
Một là, xác lập và ban hành hệ thống tiêu chuẩn đánh giá năng lực mới cho đội ngũ biên tập viên để nâng cao chất lượng và uy tín xuất bản
Cụ thể là các năng lực sau:
(1) năng lực chuyên môn và phản biện, là nền tảng để biên tập viên định hướng nội dung nghiên cứu theo đáp ứng yêu cầu đặt ra, đồng thời tổ chức quá trình phản biện chặt chẽ, đảm bảo tính khách quan và minh bạch;
(2) kỹ năng biên tập học thuật hiện đại là điều thiết yếu như chuẩn hóa cấu trúc bài viết, chỉnh sửa ngôn ngữ khoa học, kiểm duyệt đạo văn và tuân thủ quy chuẩn quốc tế về trình bày và trích dẫn của APA, Vancouver… Đồng thời, năng lực nghiệp vụ về công nghệ xuất bản, gồm sử dụng hệ thống quản lý bài viết, nền tảng xuất bản trực tuyến, công cụ kiểm tra đạo văn, các phần mềm hỗ trợ xuất bản điện tử và dữ liệu mở;
(3) năng lực ngoại ngữ để có thể làm việc với tác giả nước ngoài, đọc-nhận xét bài và cập nhật thông tin học thuật mới;
(4) năng lực tư duy, cập nhật xu hướng, khả năng học hỏi không ngừng và tham gia cộng đồng xuất bản trong nước và quốc tế, theo sát sự đổi mới trong chính sách, công cụ và chuẩn mực xuất bản;
(5) kỹ năng giao tiếp và làm việc nhóm chuyên nghiệp cũng rất quan trọng để kết nối hiệu quả giữa tác giả, phản biện và ban biên tập, đảm bảo quy trình làm việc liền mạch và uy tín.
Hai là, tổ chức tuyển chọn và sử dụng hiệu quả, chất lượng đội ngũ biên tập viên.
Triển khai quy trình tuyển chọn đội ngũ biên tập viên chặt chẽ, dựa trên các tiêu chí về chuyên môn sâu, kinh nghiệm nghiên cứu, đạo đức học thuật và năng lực ngoại ngữ. Sau tuyển chọn, cần tổ chức các khóa đào tạo cơ bản và nâng cao về kỹ năng biên tập học thuật, quy trình phản biện khoa học, chuẩn mực xuất bản quốc tế, sử dụng phần mềm quản lý bài viết và công cụ kiểm tra đạo văn. Ngoài ra, cần xây dựng các chương trình bồi dưỡng định kỳ để cập nhật kiến thức mới, xu hướng xuất bản số và kỹ năng làm việc trong môi trường học thuật quốc tế. Việc hợp tác với các tạp chí uy tín, tổ chức hội thảo, tập huấn trong và ngoài nước sẽ giúp biên tập viên nâng cao năng lực thực tiễn, từ đó góp phần nâng cao chất lượng và uy tín của tạp chí khoa học trong nước.
Ba là, xây dựng cơ chế và chính sách để phát triển đội ngũ biên tập viên ở các tạp chí khoa học rõ ràng, đồng bộ và lâu dài.
Ban hành hệ thống quy chế, chính sách hoạt động của biên tập viên. Đó là quy định về tiêu chuẩn năng lực dành cho biên tập viên, làm căn cứ cho tuyển chọn, đánh giá và bổ nhiệm; đồng thời, Nhà nước và các cơ quan chủ quản nên có chính sách hỗ trợ kinh phí đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, ngoại ngữ và kỹ năng số cho đội ngũ này thông qua các khóa học, hội thảo trong và ngoài nước. Khuyến khích hợp tác quốc tế, trao đổi học thuật, chia sẻ kinh nghiệm với các tạp chí uy tín là hướng đi thiết thực. Việc xây dựng hệ thống đánh giá chất lượng biên tập viên minh bạch, gắn với hiệu quả hoạt động của tạp chí sẽ tạo động lực nâng cao năng lực, tính chuyên nghiệp và tinh thần trách nhiệm, từ đó, góp phần nâng cao chất lượng xuất bản khoa học trong nước.
Có thể khẳng định rằng, đội ngũ biên tập viên ở các tạp chí khoa học giữ vị trí trung tâm trong hoạt động xuất bản học thuật, đóng vai trò, nhiệm vụ then chốt trong việc nâng cao chất lượng và uy tín của tạp chí khoa học ở nước ta hiện nay. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, đòi hỏi đội ngũ biên tập viên phải có kiến thức chuyên môn vững vàng, kỹ năng biên tập chuyên nghiệp, khả năng sử dụng ngoại ngữ, ứng dụng công nghệ và hiểu biết về các tiêu chuẩn xuất bản quốc tế. Vì vậy, yêu cầu xây dựng đội ngũ biên tập viên chuyên nghiệp, được đào tạo, tuyển chọn và đãi ngộ xứng đáng là một trong những đòi hỏi cấp thiết nhằm phát triển nền khoa học nước nhà một cách bền vững, hiệu quả và chất lượng.
Chú thích:
1. Lê Hạnh, Phạm Thịnh (2025). Toàn cảnh Tạp chí khoa học Việt Nam và các ấn phẩm báo chí, xuất bản của Bộ Khoa học và Công nghệ. https://vjst.vn/vn, ngày 17/5/2025.
2. Lần đầu xếp hạng chỉ số ảnh hưởng của các tạp chí khoa học Việt Nam. https://tuoitre.vn, ngày 18/5/2021.
3. Dương Xuân Sơn (2014). Các loại hình báo chí và truyền thông. H. NXB Thông tin và Truyền thông, tr. 79.
4, 5, 6. Quốc hội (2018). Luật Xuất bản năm 2018.
7. Revised principles of transparency and best practice released. https://publicationethics.org, 15 September 2022.
8. Committee On Publication Ethics (COPE) 101 For Editors. https://www.wiley.com, 18 September, 2019.
9. Ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong công tác tham mưu, biên tập, xuất bản và truyền thông. https://nhandan.vn, ngày 26/6/2025.
10. Quy trình, tiêu chí đánh giá tạp chí khoa học của một số cơ sở dữ liệu quốc tế và đề xuất cho Việt Nam. https://vjst.vn/vn, ngày 31/10/2023.
11. Bộ Khoa học và Công nghệ nghiên cứu cơ chế, chính sách phát triển các tạp chí khoa học. https://vietnamnet.vn, ngày 10/12/2024.
12. Thủ tướng Chính phủ (2022). Quyết định số 569/QĐ-TTg ngày 11/5/2022 về Chiến lược phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đến năm 2030.
