ThS. Hoàng Thành Hậu
TS. Phạm Hoàng Anh
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Một trong những di sản tư tưởng, lý luận quan trọng của C.Mác và Ph.Ăngghen là các tập thư từ trong suốt cuộc đời hoạt động tư tưởng, lý luận và cách mạng của hai ông. Đây không phải là một tác phẩm hay tên một cuốn sách cụ thể mà là một cụm từ để nói đến các tác phẩm, thư từ của những người sáng lập ra chủ nghĩa duy vật lịch sử; đặc biệt là C.Mác và Ph.Ăngghen, nơi họ trình bày và phát triển lý thuyết về chủ nghĩa duy vật lịch sử. Ngày nay, một số thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen vẫn còn nguyên giá trị cách mạng và khoa học, là cơ sở lý luận khoa học để đấu tranh vạch trần các luận điệu, quan điểm sai trái của các thế lực thù địch; đồng thời, nhằm bảo vệ và phát triển sáng tạo những nguyên lý cách mạng, khoa học của chủ nghĩa Mác – Lênin trong tình hình mới.
Từ khóa: C.Mác và Ph.Ăngghen; V.I.Lênin; tư tưởng triết học; bức thư về duy vật lịch sử.
1. Đặt vấn đề
Việc nghiên cứu một cách có hệ thống những tư tưởng triết học trong những bức thư của C.Mác và Ph.Ăngghen về duy vật lịch sử sẽ góp phần làm sâu sắc hơn giá trị lý luận và thực tiễn của những tư tưởng triết học trong nhận định, đánh giá thời đại ngày nay, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái và định hướng nhận thức về chủ chương, đường lối đổi mới của Đảng trong xác định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội và cụ thể hóa tư duy chiến lược của Đảng trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
2. Nội dung nghiên cứu
Những đóng góp quan trọng của những bức thư về duy vật lịch sử mà C.Mác và Ph.Ăngghen để lại cho giai cấp công nhân và những người vô sản thế giới, đó là việc bổ sung phương pháp luận duy vật lịch sử trong tiếp cận và luận giải những vấn đề về tiến trình lịch sử phát triển của các hình thái kinh tế – xã hội, lý luận về giai cấp và đấu tranh giai cấp, về vai trò tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng, của ý thức xã hội đối với cơ sở hạ tầng, vấn đề cách mạng xã hội, lý luận về nhà nước và chuyên chính vô sản… Dưới góc độ triết học, những bức thư về duy vật lịch sử còn có đóng quan trọng cả về lý luận và thực tiễn:
Một là, giá trị lý luận của tư tưởng triết học trong những bức thư về duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen.
Xét về phương diện lịch sử triết học, những bức thư về duy vật lịch sử đã để lại những giá trị lịch sử quan trọng thể hiện tinh thần phản biện khoa học triệt để chống lại các phương pháp duy tâm trong quan niệm của tư tưởng triết học đương thời. C.Mác và Ph.Ăngghen không chỉ phê phán mà còn đề xuất một hệ thống phương pháp mới trên cơ sở lấy thực tiễn lịch sử và đấu tranh giai cấp làm trung tâm phân tích. Điều này có ý nghĩa to lớn đưa đến một cuộc cách mạng thực sự trong lĩnh vực khoa học xã hội, đặt nền móng cho sự phát triển của các ngành khoa học xã hội khác: tâm lý học, sử học, chính trị học, xã hội học…
Qua những bức thư giúp chúng ta làm sáng tỏ những vấn đề lịch sử triết học vốn khó tiếp cận, nếu như chỉ qua nghiên cứu các tác phẩm kinh điển đồ sộ. Do đó, xét về phương diện lịch sử triết học, những bức thư về duy vật lịch sử đã góp phần làm giàu có, phong phú thêm di sản lý luận của nhân loại; mở ra kỷ nguyên mới trong cách tiếp cận xã hội, lịch sử một cách tự nhiên theo quy luật vốn có của nó. Những bức thư còn thể hiện khả năng kết hợp nhuần nhuyễn giữa phê phán, trình bày lý luận và hành động thực tiễn, điều mà các nhà triết học trước đó chưa từng làm được. Nội dung tư tưởng triết học trong những bức thư về duy vật lịch sử còn thể hiện tinh thần biện chứng duy vật trong tiếp cận về lịch sử xã hội khi các ông vạch rõ quan điểm và đánh giá của mình về vai trò các nhân tố hình thành xã hội; phê phán chủ nghĩa duy vật siêu hình máy móc đã xuyên tạc luận điểm của các ông về vai trò nhân tố kinh tế, cho đó là nhân tố duy nhất quyết định sự vận động lịch sử, xem nhẹ, hạ thấp, phủ nhận vai trò của các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng xã hội; từ đó rơi vào chủ nghĩa duy vật tầm thường. Đồng thời, các ông cũng phê phán chủ nghĩa duy tâm đã tuyệt đối hóa nhân tố tinh thần; tạo nên phương pháp nhận thức mới, duy vật biện chứng về lịch sử, đánh giá đúng đắn vai trò của các nhân tố cấu thành hình thái kinh tế – xã hội đối với tiến trình phát triển lịch sử nhân loại.
V.I.Lênin từng nhận định: “Học thuyết của Mác là học thuyết vạn năng vì nó là một học thuyết chính xác. Nó là một học thuyết hoàn bị và chặt chẽ; nó cung cấp cho người ta một thế giới quan hoàn chỉnh, không thỏa hiệp với bất cứ một sự mê tín nào, một thế lực phản động nào”1. Ph.Ăngghen cũng nhấn mạnh: “Lý luận của chúng tôi là lý luận của sự phát triển, chứ không phải là một giáo điều mà người ta phải học thuộc lòng và lắp lại một cách máy móc”2. Những bức thư đã minh chứng chính quan điểm ấy; lý thuyết duy vật lịch sử luôn sẵn sàng phân tích, đón nhận biến đổi khách quan của xã hội, tránh cứng nhắc. Sự kết hợp hài hoà giữa quan điểm duy vật về nền tảng kinh tế và quan điểm biện chứng về mối quan hệ giữa các nhân tố cấu thành hình thái kinh tế – xã hội trong một số bức thư về duy vật lịch sử bổ sung hoàn thiện tư tưởng triết học và lý giải sâu sắc hơn các hiện tượng xã hội. Tư tưởng triết học trong những bức thư về duy vật lịch sử làm rõ và củng cố lý luận cốt lõi của triết học Mác – Lênin trở nên chặt chẽ hơn, khoa học, cách mạng, biện chứng hơn và dễ vận dụng vào trong thực tiễn hơn.
Hai là, tư tưởng triết học trong những bức thư về duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen vẫn có giá trị thực tiễn trong nhận thức về thời đại ngày nay.
Xu hướng biến đổi kinh tế – xã hội do cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 mang lại có thể được nhận diện thông qua lăng kính triết học về mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của C.Mác và Ph.Ăngghen. Sự xung đột giữa tầng lớp lao động toàn cầu và quan hệ sản xuất tư bản dựa trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất chủ yếu; tình trạng môi trường ô nhiễm, bất bình đẳng nghèo, khủng hoảng tài chính… đã phản ánh đúng dự báo của C.Mác và Ph.Ăngghen trong những bức thư về duy vật lịch sử.
Thời đại ngày nay, các vấn đề như phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, phát triển lực lượng sản xuất mới và giải quyết mâu thuẫn xã hội, nguyên lý cơ bản của học thuyết hình thái kinh tế – xã hội… được Những bức thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử trình bày sẽ là kim chỉ nam, nền tảng tư tưởng vững chắc cho cách mạng Việt Nam. Khẳng định Chủ nghĩa Mác – Lênin có giá trị bền vững, mang tính thời đại bởi nó “luôn hướng tới sự tiến bộ của xã hội”. Do đó, nghiên cứu và vận dụng các nguyên lý đó giúp hoạch định chính sách kinh tế, xã hội. Chẳng hạn có thể củng cố quan điểm “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” bằng cách phân tích lý luận và thực tiễn về giai cấp, hay sử dụng sự can thiệp của nhà nước để điều chỉnh thị trường theo mục tiêu công bằng xã hội.
Ba là, tư tưởng triết học trong một số thư về duy vật lịch sử có giá trị trong củng cố nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và bùng nổ thông tin, các luồng tư tưởng, hệ giá trị, mô hình xã hội và quan niệm đạo đức, chính trị đang có sự xung đột nhau gay gắt. Các thế lực phản động, cơ hội chính trị, chủ nghĩa xét lại hoặc chủ nghĩa thực dụng liên tục tìm cách xuyên tạc, phủ nhận chủ nghĩa Mác – Lênin, phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng, phủ nhận lý tưởng xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, việc nghiên cứu và vận dụng tư tưởng triết học trong những bức thư về duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen giúp khẳng định bản chất khoa học và cách mạng của chủ nghĩa duy vật lịch sử, từ đó bảo vệ nền tảng tư tưởng, lý luận của Đảng ta. Là cơ sở cho đấu tranh lý luận đối với các luận điệu xuyên tạc nguồn gốc, bản chất, động lực của lịch sử. Từ đó, củng cố nhận thức lý luận trong đội ngũ cán bộ, đảng viên, tránh rơi vào hoài nghi, mơ hồ trước các trào lưu tư tưởng mới mang tính phi chính trị hoặc phi lịch sử.
Trong bối cảnh hiện nay, khi chủ nghĩa tư bản đang bộc lộ nhiều mâu thuẫn nội tại, khi các hệ giá trị bị phân hóa và đặc biệt là khi cuộc đấu tranh tư tưởng, lý luận giữa các hệ tư tưởng ngày càng gay gắt – thì việc nghiên cứu lại những bức thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen không chỉ là hành động mang tính học thuật, mà còn là một yêu cầu thực tiễn để bảo vệ, phát triển nền tảng tư tưởng Mác – Lênin, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội hiện nay.
Trong thời đại hội nhập, khi các nước xã hội chủ nghĩa phải cạnh tranh, tiếp xúc và tương tác sâu với các mô hình chính trị, kinh tế phương Tây, nguy cơ tha hóa hệ tư tưởng, lai căng về nhu cầu sở thích cá nhân, phai nhạt mục tiêu, lý tưởng là hiện hữu. Tư tưởng triết học trong những bức thư về duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen nhấn mạnh một điều cốt lõi: một mô hình xã hội chỉ bền vững nếu xuất phát từ quy luật phát triển nội tại, từ đặc điểm giai cấp và lực lượng sản xuất cụ thể, chứ không thể sao chép, áp đặt. Tư tưởng đó cho thấy, không tiếp thu máy móc mô hình tư bản mà phải đánh giá theo lập trường giai cấp vô sản, phân tích mâu thuẫn nội tại. Không từ bỏ lý tưởng xã hội chủ nghĩa vì một số hiện tượng sai lầm hay chậm tiến trong quá trình cải cách mà cần đánh giá nguyên nhân từ mâu thuẫn giữa quan hệ sản xuất – lực lượng sản xuất trong điều kiện mới. Xây dựng hệ giá trị xã hội chủ nghĩa mang tính cách mạng, khoa học và phù hợp với văn hóa dân tộc, không chạy theo trào lưu “giá trị phổ quát” phương Tây. Do đó, những thư từ của C.Mác và Ph.Ăngghen là kho tư liệu vô giá để nghiên cứu các bài học về xây dựng hệ tư tưởng độc lập, tự chủ nhưng không giáo điều, phù hợp với định hướng của Đảng ta hiện nay.
Tư tưởng triết học trong các bức thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen không chỉ là những trang lý luận kinh điển mà còn là di sản sống động phục vụ trực tiếp cho cuộc đấu tranh tư tưởng, lý luận hiện nay. Trong thời đại mà các thế lực thù địch đang tìm mọi cách xóa bỏ nền tảng tư tưởng của chủ nghĩa Mác – Lênin thì việc quay trở lại nghiên cứu, vận dụng và phát triển những tư tưởng trong một số thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen không chỉ là một nhiệm vụ khoa học mà còn là một sứ mệnh chính trị, tư tưởng cấp thiết, góp phần bảo vệ nền tảng lý luận của Đảng, định hướng xã hội và giữ vững con đường đi lên chủ nghĩa xã hội.
Bốn là, tư tưởng triết học trong những bức thư về duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen còn có giá trị trong việc xây dựng tầm nhìn chiến lược của Đảng.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa sâu rộng, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra mạnh mẽ, cùng với những biến động địa chính trị, kinh tế phức tạp… việc xác định tầm nhìn chiến lược phát triển đất nước hiện nay là một yêu cầu cấp thiết và trọng yếu. Tầm nhìn này không chỉ định hướng cho sự phát triển ngắn hạn mà còn xác lập phương hướng và mục tiêu dài hạn đến năm 2030, tầm nhìn đến 2045, thời điểm Việt Nam phấn đấu trở thành quốc gia xã hội chủ nghĩa phát triển, thu nhập cao.
Để bảo đảm tính khoa học, khả thi và biện chứng trong việc xây dựng tầm nhìn đó, Đảng Cộng sản Việt Nam cần tiếp tục vận dụng và phát triển lý luận chủ nghĩa duy vật lịch sử trong những bức thư của C.Mác và Ph.Ăngghen; coi đó là nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho tư duy lý luận và hoạch định chiến lược phát triển đất nước trong các dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng.
Tư tưởng triết học trong những bức thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen là cơ sở để xác lập quan điểm phát triển biện chứng trong xây dựng tầm nhìn, xác lập mục tiêu phát triển trên cơ sở nhận thức đúng các quy luật xã hội. Giúp Đảng tránh rơi vào chủ nghĩa chủ quan, duy ý chí trong xác định tầm nhìn chiến lược. Việc xác định mục tiêu đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2045 phải được xây dựng trên cơ sở hiểu đúng về thực trạng lực lượng sản xuất, trình độ phát triển kinh tế, hệ thống chính trị, trình độ dân trí và văn hóa. Đặc biệt, xác định hai mục tiêu 100 năm là tuyên bố chiến lược đòi hỏi phải được cân nhắc trong mối quan hệ giữa sự phát triển của lực lượng sản xuất hiện đại, quan hệ sản xuất phù hợp, khả năng cải thiện năng suất lao động, chất lượng thể chế, năng lực cạnh tranh quốc gia, khả năng sáng tạo khoa học – công nghệ…
Tư tưởng triết học trong những bức thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen còn giúp chúng ta đánh giá nhìn nhận xã hội như một chỉnh thể gồm nhiều yếu tố cấu thành có mối quan hệ hữu cơ với nhau. Vận dụng điều đó, Đảng xác định chiến lược phát triển toàn diện, không chỉ về kinh tế mà cả văn hóa, xã hội, môi trường, quốc phòng – an ninh, đối ngoại. Điều đó thể hiện rõ tư duy hệ thống; lồng ghép các mục tiêu tăng trưởng và phát triển bền vững vào tầm nhìn dài hạn; gắn mục tiêu phát triển con người vào chiến lược phát triển tổng thể của đất nước.
3. Kết luận
Tư tưởng triết học trong những bức thư về chủ nghĩa duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen khẳng định, kiến trúc thượng tầng là phản ánh của cơ sở hạ tầng nhưng cũng có tác động trở lại cơ sở kinh tế. Vận dụng điều này vào xây dựng tầm nhìn chiến lược, Đảng cần khẳng định vai trò lãnh đạo của Đảng trong xây dựng chiến lược và tổ chức thực hiện.
Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam mạnh, liêm chính, kiến tạo phát triển. Thực hiện “cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy” và chiến lược phát triển đất nước dựa trên “bốn trụ cột”. Hoàn thiện thể chế, pháp luật, đẩy mạnh cải cách hành chính, tăng cường hiệu lực quản lý, loại bỏ các điểm nghẽn thể chế cản trở sự phát triển, tạo thuận lợi thu hút đầu tư nước ngoài, phát triển khoa học – công nghệ; xây dựng hệ thống chính trị theo hướng, hoạt động hiệu năng, hiệu quả; gắn bó mật thiết với nhân dân. Đây là sợi chỉ đỏ về lý luận giúp Đảng Cộng sản Việt Nam xây dựng một tầm nhìn chiến lược đến năm 2045 vừa khoa học, vừa hiện thực, thể hiện khát vọng phát triển bền vững đất nước; xây dựng quốc gia hạnh phúc, hùng cường, vững bước đi lên chủ nghĩa xã hội.
Chú thích:
1. Lênin toàn tập (2005). Tập 23. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 50.
2. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập (1999). Tập 36. H NXB Chính trị quốc gia, tr. 796.
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Bí thư (2018). Chỉ thị số 23-CT/TW ngày 09/02/2018 về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả học tập, nghiên cứu, vận dụng và phát triển chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh trong tình hình mới.
2. Bộ Chính trị (2018). Nghị quyết số 35-NQ/TW ngày 22/10/2018 về tăng cường bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch trong tình hình mới.
3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật.
