TS. Nguyễn Tiến Minh
Trường Đại học Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh toàn cầu hóa và bùng nổ thương mại điện tử, vận chuyển đa phương thức đã nổi lên như một giải pháp quan trọng để kết nối các mắt xích của chuỗi cung ứng toàn cầu. Bài viết tập trung phân tích lợi ích cũng như thách thức của vận tải đa phương thức đối với chuỗi cung ứng, đặc biệt trong lĩnh vực thương mại điện tử, qua đó, bài viết đề xuất một số định hướng nhằm góp phần làm rõ vai trò của vận tải đa phương thức trong chuỗi cung ứng hiện đại và đưa ra hàm ý chính sách trong việc nâng cao năng lực logistics trong kỷ nguyên thương mại điện tử toàn cầu.
Từ khóa: Vận tải đa phương thức; chuỗi cung ứng toàn cầu; thương mại điện tử; logistics; lợi ích; thách thức.
1. Đặt vấn đề
Trong những thập kỷ gần đây, toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế đã làm cho các chuỗi cung ứng trở nên ngày càng phức tạp và mở rộng phạm vi trên toàn thế giới. Các doanh nghiệp thường phải vận chuyển nguyên liệu và hàng hóa qua nhiều châu lục, đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng giữa các phương thức vận tải khác nhau. Đặc biệt, sự bùng nổ của thương mại điện tử đã tạo ra nhu cầu vận chuyển khối lượng lớn đơn hàng nhỏ lẻ đến khách hàng trên phạm vi liên quốc gia trong thời gian ngắn. Logistics trở thành mắt xích quan trọng bảo đảm hàng hóa được lưu thông thông suốt từ nhà sản xuất đến tay người tiêu dùng trong môi trường số hóa. Vận tải đa phương thức ra đời như một bước phát triển cao của công nghệ vận tải, liên kết tất cả các phương thức vận chuyển nhằm phục vụ hiệu quả nhu cầu cung ứng và phân phối của doanh nghiệp sản xuất. Nhờ kết hợp linh hoạt các phương tiện đường bộ, đường biển, đường sắt, hàng không… trong một chu trình thống nhất, vận tải đa phương thức giúp tối ưu hóa thời gian và chi phí vận chuyển xuyên biên giới; đồng thời, mở rộng khả năng tiếp cận thị trường toàn cầu cho ngành thương mại điện tử.
Tuy nhiên, bên cạnh các lợi ích đáng kể, việc triển khai vận tải đa phương thức trong thực tiễn cũng gặp nhiều thách thức. Sự tham gia của nhiều phương thức đòi hỏi quản trị logistics phức tạp hơn; đồng thời, phụ thuộc vào hạ tầng giao thông và hành lang thương mại của nhiều quốc gia. Các rủi ro, như: chậm trễ ở một khâu vận tải có thể tác động dây chuyền đến toàn bộ lộ trình, trong khi sự khác biệt về quy định và thủ tục quốc tế có thể gây trở ngại cho dòng chảy hàng hóa. Đối với Việt Nam, mặc dù vận tải đa phương thức đã được chú trọng phát triển, tỷ trọng hàng hóa được vận chuyển theo hình thức này vẫn còn hạn chế so với tiềm năng. Điều này cho thấy, cần có những nghiên cứu chuyên sâu hơn để làm rõ vai trò, lợi ích và những rào cản của vận chuyển đa phương thức.
2. Cơ sở lý thuyết
Khái niệm vận tải đa phương thức: Vận tải đa phương thức (Multimodal Transport Operator – MTO) được định nghĩa là hình thức vận chuyển hàng hóa bằng ít nhất hai phương thức vận tải khác nhau trên cơ sở một hợp đồng vận tải duy nhất, với một đơn vị chịu trách nhiệm chính xuyên suốt quá trình vận chuyển. Đối với vận tải đa phương thức, doanh nghiệp gửi hàng chỉ cần làm việc với một nhà cung cấp dịch vụ, trong khi vận tải liên phương thức sử dụng nhiều phương thức vận tải nhưng mỗi chặng lại do các hãng vận tải khác nhau đảm nhiệm dưới những hợp đồng riêng biệt. Vận tải đa phương thức nhấn mạnh tính tích hợp cao: hàng hóa có thể chuyển đổi giữa các phương tiện (từ tàu biển sang xe tải, rồi sang tàu hỏa…) mà không phải thay đổi chứng từ hay gián đoạn dòng vận chuyển. Điều này giúp đơn giản hóa thủ tục, tăng tính thông suốt và rút ngắn thời gian luân chuyển hàng hóa.
Chuỗi cung ứng toàn cầu và thương mại điện tử: trong chuỗi cung ứng toàn cầu, hàng hóa thường phải đi qua nhiều khâu trung gian và vùng lãnh thổ khác nhau trước khi đến tay người tiêu dùng. Điều này đòi hỏi sự tham gia của các phương thức vận tải đa dạng, từ vận tải quốc tế chặng dài (đường biển, đường hàng không) đến phân phối nội địa chặng ngắn (đường bộ, đường sắt, đường thủy nội địa). Vận tải đa phương thức là phương thức tổ chức vận chuyển tối ưu trong bối cảnh đó, cho phép kết hợp lợi thế của từng loại hình vận tải. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, vận tải đa phương thức là “xương sống” của thương mại toàn cầu, giúp cung cấp sự linh hoạt, hiệu quả chi phí và tiết kiệm thời gian cho các doanh nghiệp.
Đối với lĩnh vực thương mại điện tử, vai trò của vận tải đa phương thức càng trở nên nổi bật. Thương mại điện tử cho phép người tiêu dùng đặt hàng hóa từ bất kỳ đâu trên thế giới thông qua internet, nhưng việc giao hàng vật lý vẫn phải vượt qua khoảng cách địa lý. Chuỗi cung ứng thương mại điện tử thường bao gồm các khâu: xử lý đơn hàng trực tuyến, quản lý tồn kho, kho bãi, đóng gói, vận chuyển các đơn đặt hàng và thậm chí là dịch vụ sau bán hàng như đổi trả, thu hồi hàng hóa lỗi. Để đáp ứng yêu cầu giao hàng nhanh của thương mại điện tử xuyên biên giới, doanh nghiệp buộc phải sử dụng kết hợp nhiều phương thức vận tải, điển hình là các hãng thương mại điện tử lớn như Amazon tích hợp đồng bộ cả máy bay, xe tải và tàu hỏa trong mạng lưới logistics, giúp thực hiện cam kết giao hàng hai ngày hoặc thậm chí trong ngày tại nhiều quốc gia.
Như vậy, về mặt lý thuyết, vận tải đa phương thức là một giải pháp logistics then chốt giúp tối ưu hóa chuỗi cung ứng toàn cầu trong kỷ nguyên thương mại điện tử, khi mà thời gian giao hàng và phạm vi phục vụ khách hàng là yếu tố cạnh tranh sống còn.
3. Lợi ích và thách thức của vận chuyển đa phương thức trong chuỗi cung ứng toàn cầu
Tối ưu hóa chi phí vận tải: bằng cách kết hợp nhiều phương thức, doanh nghiệp có thể tận dụng lợi thế chi phí của từng chặng. Ví dụ, sử dụng đường biển cho phần đường dài để tiết kiệm chi phí, sau đó chuyển sang xe tải cho chặng cuối nhằm bảo đảm giao hàng tận nơi. Cách tiếp cận linh hoạt này giúp giảm đáng kể chi phí vận chuyển so với việc chỉ dùng một phương thức duy nhất trên toàn tuyến.
Rút ngắn thời gian giao hàng: vận chuyển đa phương thức cho phép tối ưu thời gian bằng cách sử dụng phương tiện nhanh nhất cho từng đoạn hành trình. Doanh nghiệp có thể song song triển khai nhiều chặng vận chuyển hoặc chuyển đổi phương tiện khi cần thiết để bảo đảm tiến độ giao hàng. Điều này đặc biệt quan trọng đối với thương mại điện tử, nơi khách hàng yêu cầu thời gian giao hàng nhanh. Nhờ đồng bộ các phương thức vận tải, các công ty có thể đáp ứng thời gian giao hàng cam kết với khách hàng một cách hiệu quả hơn.
Tăng tính linh hoạt trong chuỗi cung ứng: vận tải đa phương thức mang lại sự linh hoạt cao, cho phép doanh nghiệp điều chỉnh lộ trình kịp thời khi có sự cố bất ngờ. Nếu một phương thức vận tải gặp trục trặc, như: tàu biển bị chậm do bão hoặc đường sắt đình công, hàng hóa có thể được chuyển sang phương thức khác để tiếp tục hành trình. Nhờ đó, chuỗi cung ứng trở nên bền bỉ hơn trước các biến động, giảm thiểu nguy cơ đứt gãy dòng hàng.
Mở rộng phạm vi thị trường và tiếp cận địa lý: một lợi ích quan trọng khác của vận tải đa phương thức là khả năng vươn tới những thị trường xa hoặc khu vực địa lý hạn chế về hạ tầng. Nhờ phối hợp nhiều loại hình vận tải, doanh nghiệp có thể giao hàng đến gần như bất kỳ địa điểm nào, kể cả những nơi không có cảng biển hoặc sân bay lớn. Điều này tạo thuận lợi cho việc mở rộng kinh doanh quốc tế, đặc biệt đối với các hãng thương mại điện tử muốn phục vụ khách hàng trên phạm vi toàn cầu.
Cải thiện độ tin cậy và giảm thiểu rủi ro: việc không phụ thuộc vào một phương thức duy nhất giúp giảm thiểu rủi ro chậm trễ. Nếu một tuyến vận tải bị gián đoạn, các tuyến khác có thể bù đắp, bảo đảm hàng hóa vẫn đến đích đúng hẹn. Hơn nữa, mô hình “một hợp đồng, một đơn vị chịu trách nhiệm” của vận tải đa phương thức giúp đơn giản hóa việc xác định trách nhiệm khi xảy ra sự cố, từ đó nâng cao độ tin cậy cho khách hàng. Các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ đa phương thức thường có hệ thống theo dõi và thông tin thống nhất, giúp giám sát lô hàng liên tục và gia tăng sự minh bạch trong quá trình vận chuyển.
Hiệu quả môi trường và phát triển bền vững: tối ưu hóa việc sử dụng các phương thức vận tải cũng mang lại lợi ích về môi trường. Bằng cách chuyển một phần khối lượng hàng hóa sang những phương thức phát thải thấp hơn, như: đường sắt hoặc đường biển thay vì chỉ dùng đường bộ, doanh nghiệp có thể cắt giảm lượng khí thải carbon trên mỗi đơn vị hàng hóa vận chuyển. Trong bối cảnh các tiêu chuẩn phát triển bền vững ngày càng được coi trọng, vận tải đa phương thức giúp cân bằng nhu cầu vận chuyển với trách nhiệm môi trường; đồng thời, có thể nâng cao hình ảnh doanh nghiệp về cam kết “xanh”.
Bên cạnh những lợi ích, vận chuyển đa phương thức cũng gặp những thách thức sau:
Yêu cầu cao về quản lý và điều phối: mô hình này đòi hỏi doanh nghiệp phải quản lý nhiều phương thức vận tải cùng lúc, dẫn đến khối lượng công việc lập kế hoạch và điều phối rất lớn. Việc đồng bộ lịch trình giữa các chặng đường bộ, đường biển, hàng không… là một thách thức phức tạp, chỉ cần một khâu bị trễ có thể gây hiệu ứng dây chuyền làm chậm toàn bộ lộ trình. Do đó, vận tải đa phương thức đặt ra yêu cầu về năng lực quản trị logistics và kinh nghiệm điều phối rất cao.
Thủ tục hành chính và pháp lý phức tạp: sự tham gia của nhiều phương thức và lãnh thổ đồng nghĩa với việc doanh nghiệp phải tuân thủ nhiều bộ quy định pháp luật và thủ tục giấy tờ khác nhau (hợp đồng vận tải, thông quan, bảo hiểm…). Việc chuẩn bị chứng từ cho từng khâu vận chuyển, đáp ứng các yêu cầu pháp lý tại các quốc gia trung chuyển làm gia tăng đáng kể gánh nặng hành chính. Nếu không áp dụng các nền tảng logistics điện tử và chuẩn hóa quy trình, doanh nghiệp dễ rơi vào tình trạng quá tải giấy tờ, ảnh hưởng tới chi phí và tiến độ giao hàng.
Khó khăn trong theo dõi và kiểm soát hàng hóa: khi hàng hóa chuyển qua nhiều phương tiện và đơn vị vận tải, nguy cơ “mất dấu” hoặc sai sót thông tin tăng lên. Nếu không có hệ thống công nghệ thông tin tích hợp giữa các bên, doanh nghiệp có thể không nắm được chính xác vị trí lô hàng tại mỗi thời điểm. Điều này gây khó khăn trong việc phản ứng nhanh với sự cố và làm giảm mức độ minh bạch của chuỗi cung ứng. Thực tế cho thấy, việc chuyển đổi qua nhiều khâu vận tải có thể dẫn đến thất lạc hoặc nhầm lẫn hàng hóa nếu thiếu công nghệ quản lý phù hợp.
Hạn chế về hạ tầng và kết nối giao thông: vận tải đa phương thức chỉ phát huy tối đa hiệu quả khi các phương thức vận tải được kết nối thông suốt. Ở Việt Nam, hạ tầng đường sắt, cảng biển, trung tâm logistics còn chưa đồng bộ, gây cản trở cho việc chuyển tiếp hàng hóa giữa các phương tiện. Chẳng hạn, sự thiếu hụt các cảng cạn, bãi container nội địa hay mạng lưới đường sắt hạn chế khiến phần lớn hàng hóa vẫn phải phụ thuộc vào đường bộ, làm giảm lợi thế kinh tế nhờ kết hợp đa phương thức. Việc hạ tầng chưa tương xứng dẫn đến chi phí logistics cao và thời gian vận chuyển kéo dài so với kỳ vọng.
Chi phí đầu tư và nguồn lực ban đầu: chuyển sang mô hình vận tải đa phương thức đòi hỏi đầu tư đáng kể vào hệ thống kho bãi, phương tiện vận tải chuyên dụng cũng như công nghệ quản lý (ví dụ: phần mềm điều hành vận tải, hệ thống theo dõi GPS). Đối với các doanh nghiệp vừa và nhỏ hoặc mới tham gia thị trường logistics, đây là rào cản tài chính không nhỏ. Bên cạnh đó, nhân sự cũng cần được đào tạo chuyên sâu về nghiệp vụ vận tải quốc tế, hiểu biết luật lệ đa quốc gia, ngoại ngữ… để có thể vận hành trôi chảy dịch vụ vận tải đa phương thức. Sự thiếu hụt nguồn lực này khiến nhiều doanh nghiệp nội địa gặp khó khăn khi cạnh tranh với các tập đoàn logistics quốc tế vốn đã có sẵn mạng lưới đa phương thức bài bản.
Rủi ro từ các yếu tố bên ngoài: chuỗi cung ứng đa phương thức chịu ảnh hưởng lớn từ các yếu tố ngoại cảnh, như: biến động chính sách thương mại, thiên tai, dịch bệnh… Những sự kiện bất khả kháng, như: đại dịch Covid-19, xung đột địa chính trị hay thay đổi đột ngột trong quy định hải quan có thể làm gián đoạn một hoặc nhiều mắt xích vận tải. Khi một khâu bị tê liệt, như: cảng biển đóng cửa do dịch bệnh thì toàn bộ hành trình đa phương thức sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Do đó, doanh nghiệp luôn phải xây dựng các kịch bản dự phòng và cơ chế trao đổi thông tin nhanh chóng với các đối tác vận tải để ứng phó kịp thời với tình huống phát sinh. Điều này làm tăng thêm độ phức tạp trong quản trị rủi ro của vận tải đa phương thức so với các loại hình truyền thống.
4. Một số giải pháp
Thứ nhất, đối với cơ quan quản lý nhà nước, cần hoàn thiện khung pháp lý và thể chế quản lý liên quan đến vận tải đa phương thức. Thực tế ở Việt Nam cho thấy, hiện mới chỉ có các nghị định điều chỉnh về vận tải đa phương thức, chưa có luật chuyên biệt, dẫn đến những bất cập và thiếu đồng bộ so với luật của từng phương thức vận tải riêng lẻ. Do đó, cần sớm xây dựng luật hoặc văn bản quy phạm pháp luật để tạo nền tảng pháp lý vững chắc, trong đó làm rõ vai trò, trách nhiệm của các bộ, ngành trong quản lý hoạt động vận tải đa phương thức. Bên cạnh đó, Chính phủ nên ban hành các chính sách khuyến khích phát triển dịch vụ logistics đa phương thức, hỗ trợ doanh nghiệp trong việc đầu tư và áp dụng mô hình vận tải tiên tiến này.
Thứ hai, đầu tư phát triển hạ tầng logistics phải được ưu tiên nhằm tạo điều kiện cho vận tải đa phương thức. Điều này bao gồm nâng cấp mạng lưới giao thông, như: đường bộ, đường sắt, cảng biển, cảng hàng không và xây dựng các trung tâm logistics, cảng cạn (ICD) để kết nối các phương thức vận tải. Một hệ thống kết cấu hạ tầng đồng bộ sẽ bảo đảm lưu chuyển hàng hóa thông suốt, giảm chi phí và thời gian vận chuyển, qua đó, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia về logistics. Các dự án, như: phát triển đường sắt chuyên dụng chở hàng, mở rộng cảng biển nước sâu hay hoàn thiện mạng lưới cao tốc kết nối cảng và khu công nghiệp sẽ góp phần thúc đẩy vận tải đa phương thức.
Thứ ba, ứng dụng công nghệ số và nâng cao năng lực quản trị chuỗi cung ứng là giải pháp then chốt trong bối cảnh kinh tế số. Doanh nghiệp logistics cần triển khai các hệ thống quản lý vận tải (TMS) và theo dõi hành trình hiện đại, ứng dụng Internet vạn vật (IoT) và Blockchain để tăng cường minh bạch và tự động hóa trong điều phối đa phương thức. Chuyển đổi số cho phép tích hợp thông tin giữa các khâu vận tải giúp giảm bớt thủ tục giấy tờ và cải thiện khả năng theo dõi lô hàng theo thời gian thực. Mặt khác, đào tạo nguồn nhân lực có trình độ cao về quản lý logistics đa phương thức, am hiểu cả kỹ thuật vận tải lẫn công nghệ thông tin cũng cần được chú trọng để bảo đảm vận hành hiệu quả hệ thống mới.
Thứ tư, tăng cường hợp tác quốc tế và liên kết doanh nghiệp. Các doanh nghiệp trong nước có thể học hỏi kinh nghiệm và hợp tác với các tập đoàn logistics toàn cầu để từng bước nâng cao năng lực cung ứng dịch vụ đa phương thức. Việc tham gia các hiệp hội, diễn đàn logistics quốc tế cũng giúp cập nhật xu hướng và tiêu chuẩn mới, như: chuẩn hóa chứng từ điện tử, thông lệ hải quan, qua đó giảm thiểu rào cản khi tổ chức vận tải xuyên biên giới. Đồng thời, sự phối hợp giữa các bên liên quan trong chuỗi cung ứng – nhà sản xuất, đơn vị vận tải, cảng vụ, hải quan cần được đẩy mạnh thông qua các cơ chế đối thoại và chia sẻ dữ liệu nhằm bảo đảm mọi khâu hoạt động nhịp nhàng và hiệu quả hơn.
5. Kết luận
Vận chuyển đa phương thức mang lại những lợi ích vượt trội cho chuỗi cung ứng trong kỷ nguyên thương mại điện tử và toàn cầu hóa nhưng cũng đặt ra không ít thách thức về quản lý và hệ thống. Để hiện thực hóa tiềm năng của mô hình vận tải này, đòi hỏi nỗ lực đồng bộ từ phía Nhà nước trong việc tạo môi trường thuận lợi, từ phía doanh nghiệp trong việc đổi mới quản trị và ứng dụng công nghệ. Sự kết hợp hài hòa giữa chính sách vĩ mô và chiến lược vi mô sẽ giúp vận tải đa phương thức phát huy vai trò “mắt xích vàng” trong chuỗi cung ứng toàn cầu, đóng góp vào phát triển kinh tế và nâng cao sức cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam trên thị trường quốc tế.
Tài liệu tham khảo:
1. Phan Thị Thu Hiền (2022). Nghiên cứu quản lý nhà nước về vận tải đa phương thức trong hoạt động logistics tại Việt Nam. Luận án Tiến sĩ, Trường Đại học Giao thông vận tải.
2. Thương mại điện tử giúp thúc đẩy dịch vụ logistics phát triển. https://moit.gov.vn/khoa-hoc-va-cong-nghe/thuong-mai-dien-tu-giup-thuc-day-dich-vu-logistics-phat-trien.html
3. Thực trạng phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng giao thông logistics tại Việt Nam. https://kinhtevadubao.vn/thuc-trang-phat-trien-he-thong-ket-cau-ha-tang-giao-thong-logistics-tai-viet-nam-28805.html
4. Vai trò của logistics với thương mại điện tử trong bối cảnh kinh tế số ở Việt Nam. https://tapchicongthuong.vn/vai-tro-cua-logistics-voi-thuong-mai-dien-tu-trong-boi-canh-kinh-te-so-o-viet-nam-105212.htm
5. Vận tải đa phương thức: Ưu và nhược điểm. https://www.millenniumcargo.com/vi/uu-nhu%E1%BB%A3c-di%E1%BB%
6. Multimodal Transportation (2023). Key Benefits and Effective Strategies Explained. Inbound Logistics Magazine.
