(Quanlynhanuoc.vn) – Xuất bản là việc tổ chức, khai thác bản thảo, biên tập thành bản mẫu để in và phát hành hoặc để phát hành trực tiếp qua các phương tiện điện tử. Xuất bản điện tửcũng có những công đoạn tương tự xuất bản truyền thống, chỉ khác ở giai đoạn sử dụng phương tiện điện tử để tạo ra xuất bản phẩm điện tử. Bài viết phân tích xu hướng, bản chất của xuất bản điện tử và phản ánh thực trạng quản lý xuất bản sách điện tử ở nước ta hiện nay.
Xuất bản phẩm điện tử
Xuất bản phẩm (XBP) điện tử bao gồm: sách điện tử (ebook), sách nói (audiobook), sách có video (video book), sách 3D, sách thực tế ảo tăng cường (AR book)… Ở thị trường Việt Nam hiện nay, phổ biến hai loại hình là sách điện tử (ebook) và sách nói (audiobook). Tại khoản 10, Điều 4 của Luật Giao dịch điện tử: “Phương tiện điện tử là phương tiện hoạt động dựa trên công nghệ điện, điện tử, kỹ thuật số, từ tính, truyền dẫn không dây, quang học hoặc công nghệ tương tự”.
XBP điện tử là tác phẩm, tài liệu về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, giáo dục – đào tạo, khoa học – công nghệ, văn học – nghệ thuật được xuất bản thông qua nhà xuất bản hoặc cơ quan, tổ chức được cấp giấy phép xuất bản bằng các ngôn ngữ khác nhau, bằng hình ảnh, âm thanh được định dạng số và đọc, nghe, nhìn bằng phương tiện điện tử.
Căn cứ theo nội dung tại khoản 1 Điều 19 Nghị định số 195/2013/NĐ-CP, XBP điện tử bao gồm 2 loại: được chuyển sang hình thức điện tử từ XBP đã được xuất bản hợp pháp dưới hình thức khác; được tạo lập bằng phương thức điện tử, chưa được xuất bản dưới hình thức khác và có quyết định xuất bản của tổng giám đốc (giám đốc) nhà xuất bản hoặc giấy phép xuất bản tài liệu không kinh doanh của cơ quan quản lý nhà nước về hoạt động xuất bản. Như vậy, hiện nay có 2 loại XBP điện tử là XBP từ hình thức khác chuyển sang hình thức điện tử; XBP được tạo lập bằng phương thức điện tử.
Hiện nay, thị trường XBP điện tử ngày càng phát triển mạnh mẽ với nhiều hoạt động đa dạng nhằm đáp ứng nhu cầu đọc ngày càng cao của xã hội. Tuy nhiên, ở Việt Nam, thị trường XBP điện tử phát triển chưa xứng với tiềm năng. XBP điện tử có những ưu điểm vượt trội hơn so với các ấn phẩm in truyền thống. Khi được tối ưu hóa trên các thiết bị lưu trữ điện tử, ưu điểm không thể phủ nhận của XBP điện tử là khả năng tích hợp cao về nội dung, phương thức, hệ sinh thái, khả năng hỗ trợ tốt về công nghệ phù hợp nhu cầu hưởng thụ, tiếp cận của người dân. Mỗi thiết bị đọc có thể chứa hàng nghìn cuốn sách giúp độc giả có thể đọc mọi lúc, mọi nơi. Không những thế, độc giả cũng có thể chủ động điều chỉnh phông chữ lớn, nhỏ tùy thích, đọc ở trang chọn lựa và làm dấu trang đã đọc, liên kết (links) với những trang mạng để đọc thêm những tài liệu liên quan đến một chủ đề, một từ ngữ, kể cả nghe nhạc và xem các hình ảnh. Ngoài ra, xét về tính thương mại, XBP điện tử có lợi thế hơn trong các phương thức phát hành và phân phối. Tuy còn mới mẻ, song vài năm trở lại đây, XBP điện tử của Việt Nam đang mở ra nhiều triển vọng mới cho ngành Xuất bản. Sự phát triển của XBP điện tử ở Việt Nam sau một quá trình tự phát và kinh doanh nhỏ lẻ nay cũng hướng đến việc nâng tầm và chuyên môn hóa.
Xu hướng sử dụng XBP điện tử đang có tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ, góp phần mở rộng và nâng cao văn hóa đọc trong mọi đối tượng, tầng lớp nhân dân và xuất bản điện tử (XBĐT) cũng được xác định là một nhiệm vụ trọng tâm của ngành Xuất bản; theo đó, cần phải xây dựng chiến lược phát triển theo hướng số hóa, gắn kết chặt chẽ với sự phát triển của thời đại công nghệ số và nằm trong chiến lược tổng thể phát triển hạ tầng số, kinh tế số, chính phủ số của đất nước. Các đơn vị xuất bản phải xác định việc xây dựng và phát triển XBĐT là một xu hướng tất yếu, trong đó cần tính đến sự tích hợp giữa xuất bản truyền thống và XBĐT để đáp ứng được nhu cầu của xã hội và duy trì, phát triển cơ quan, đơn vị xuất bản.
Vì là hoạt động xuất bản nên XBĐT cũng mang những đặc điểm của xuất bản truyền thống nhất là khâu tổ chức sản xuất. XBĐT cũng bao gồm các quy trình, công đoạn để biến một ý tưởng, một kết quả hoạt động trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật, khoa học, kỹ thuật công nghệ… được thể hiện dưới dạng sản phẩm hoàn chỉnh, tuân thủ luật pháp và quy định của các cơ quan quản lý có thẩm quyền. Các đặc trưng, yêu cầu vốn có của xuất bản truyền thống đều được thể hiện trong XBĐT. Điểm khác biệt của XBĐT là sử dụng công nghệ thông tin, viễn thông vào các công đoạn tạo ra sản phẩm, không còn công đoạn in như trong hoạt động xuất bản truyền thống; hình thức tồn tại của sản phẩm thông qua các vật mang thông tin đã được số hóa; là các công nghệ để tạo ra các XBP điện tử; là trình tự thực hiện các công đoạn trong quá trình xuất bản; sử dụng các công nghệ hiện cho phép các nhà xuất bản chuyển giao nội dung đến độc giả nhanh chóng và tiện lợi.
XBĐT cho phép người sử dụng tùy chỉnh nội dung, kích thước, màu sắc và kiểu chữ theo ý muốn. Điều này giúp tăng tính linh hoạt và độc đáo cho sản phẩm. Người đọc có thể tải xuống tài liệu và lưu trữ trên thiết bị của mình để đọc lại sau này. Điều này giúp tiết kiệm thời gian và tiền bạc cho việc mua sách giấy. XBĐT cho phép người sử dụng truy cập vào tài liệu từ bất kỳ thiết bị nào có kết nối internet, bao gồm cả máy tính, điện thoại di động và máy tính bảng. XBĐT cho phép người đọc tương tác với tài liệu bằng cách đăng ký, đăng nhập, đánh giá, bình luận, chia sẻ và tìm kiếm. Điều này giúp tăng tính tương tác và thú vị cho người đọc. XBĐT cho phép sản xuất các loại tài liệu khác nhau, như: sách, báo, tạp chí, truyện tranh, video, âm nhạc và các sản phẩm khác. Điều này giúp tăng tính đa dạng và phong phú cho sản phẩm. XBĐT có thể được bảo vệ bằng các phương tiện như mã hóa, chứng thực và các công nghệ khác để bảo đảm an toàn thông tin. Điều này giúp tăng tính bảo mật và đáng tin cậy cho sản phẩm.
Xu hướng xuất bản trong tương lai
Thị trường XBP điện tử trải qua một giai đoạn của sự chuyển đổi. Các nhà phát triển đang giới thiệu các định dạng mới, các nhà sản xuất công nghệ đã, đang nghiên cứu và tạo ra các thiết bị mới, các nhà xuất bản đang tạo ra mô hình kinh doanh mới và quan trọng hơn cả là người dùng tin đang tạo ra những bước nhảy vọt trong việc chuyển từ đọc tài liệu giấy sang tài liệu điện tử. XBP điện tử và các thiết bị đọc tài liệu điện tử đang theo thời gian tăng tốc và đang sẵn sàng làm thay đổi ngành công nghiệp sách.
XBP điện tử có rất nhiều lợi thế. Tác giả không phải lo lắng về chi phí xuất bản và số lượng in ấn, không phải thuê gian hàng, tốn chi phí vận chuyển. Đối với bạn đọc, được lựa chọn tài liệu đa dạng, giá cả phải chăng, có nhiều thiết bị giúp bạn đọc dễ dàng, thuận lợi và thoải mái như đọc tài liệu in.
XBP điện tử cho phép người dùng tiếp cận ấn phẩm và phân tích nội dung bằng các phương thức mới. XBP điện tử có thể truy cập, tra tìm tài liệu đồng thời theo nhiều dấu hiệu khác nhau hay còn gọi là khả năng đa truy cập như tìm tin theo các yếu tố mô tả thư mục thông thường với các toán tử tìm thu gọn, tìm theo các liên kết tới các nguồn tham khảo, trích dẫn. Điều này cho phép người dùng có thể mở rộng hay thu hẹp phạm vi tìm kiếm, rút ngắn thời gian tra tìm, thu thập, hợp nhất thông tin cần thiết vào các tài liệu khác, bổ sung thông tin cần tìm, tham khảo chéo giữa các ấn phẩm khác nhau và giảm thiểu tập tin.
Cùng với sự phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ và truyền thông, sự mở rộng nội dung số ở phạm vi toàn cầu ngày càng tăng, đã và đang tạo ra một môi trường học tập ảo (Virtual Learning Environment) để chuyển giao và nâng cao khả năng trải nghiệm những gì học ở lớp hoặc tiến hành học tập bên ngoài khuôn viên trường học truyền thống. Tài nguyên số và thư viện số là yếu tố không thể thiếu của môi trường học tập mới này.
Trong xu thế phát triển XBP điện tử liên tục, mạnh mẽ như hiện nay, các cơ quan thư viện – thông tin đang mở rộng vai trò và thay đổi mối quan hệ với các bộ phận khác trong việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu học thuật. Và xu hướng sử dụng rộng rãi XBP điện tử là tất yếu trong tương lai, vì thế các cơ quan thư viện – thông tin, nhất là các thư viện đại học và cao đẳng cần phải có tầm nhìn và có kế hoạch chuẩn bị cho mình một tâm thế sẵn sàng. Sự tích hợp trong thư viện số là vấn đề cần nhất quán để vận hành, gắn kết với hạ tầng của thư viện hiện có trở thành hệ thống đa phương tiện, lưu trữ các thông tin số hoá, chuyển giao các chức năng ứng dụng thư viện thực sự.
Hiện nay, các XBP điện tử đang phát triển nhanh chóng và các đặc điểm của nó mang lại nhiều lợi ích, đáp ứng nhu cầu thiết thực đối với người dùng. Bên cạnh đó, các XBP điện tử cũng có những ảnh hưởng không nhỏ đến chiến lược, phương thức tổ chức, quản lý và chính sách bảo quản lâu dài trong các môi trường đa dạng. Trong đó, các XBP điện tử được sản sinh đã tạo ra những sản phẩm khác nhau và như vậy trong công tác bổ sung, thư viện cần phải nắm vững kiến thức về các đặc điểm của loại XBP này, trên cơ sở đó có sự tổ chức, quản lý, sử dụng chúng một cách hiệu quả nhất.
Hoạt động xuất bản ở nước ta đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng, sự quản lý của Nhà nước và hoạt động trong khuôn khổ pháp luật. Đảng lãnh đạo công tác xuất bản không phải để hạn chế tự do và sức sáng tạo mà nhằm giúp xuất bản đi đúng hướng, hoàn thành tốt chức năng “là vũ khí xung kích trên mặt trận tư tưởng, lý luận và tổ chức”, góp phần tích cực vào nhiệm vụ tuyên truyền chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, góp phần nâng cao dân trí, phát triển văn hoá, xây dựng nền tảng tư tưởng, đạo đức, lối sống và nhân cách con người Việt Nam.
Ngày 25/8/2004, Ban Bí thư Trung ương Đảng (khoá IX) đã ra Chỉ thị số 42/CT-TW về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản, trong đó xác định cần tổ chức “nghiên cứu thí điểm xuất bản sách điện tử”. Đây là một dấu mốc quan trọng trong hoạt động xuất bản. Từ định hướng đó, Luật Xuất bản năm 2004 khi đưa ra quy định về XBP, đã đề cập việc xuất bản hợp pháp thông qua nhà xuất bản để đưa lên internet. Tuy nhiên, quy định này còn rất sơ lược nên Chính phủ đã cụ thể hóa qua một văn bản dưới luật để có thể thực thi. Đến năm 2012, Luật Xuất bản sửa đổi đã dành hẳn một chương quy định về XBĐT. Song, điều bất cập là trong cả hai lần ban hành nêu trên, Luật Xuất bản vẫn chưa đưa điều chỉnh hoạt động phát hành của các nhà sản xuất nước ngoài vào thị trường nước ta thông qua internet, trong khi người tiêu dùng vẫn có thể mua sách điện tử hoặc mua thiết bị điện tử, thiết bị đọc mà trong đó có chứa hàng nghìn cuốn sách từ các nhà phân phối nước ngoài. Đây là vấn đề không chỉ của riêng nước ta mà của nhiều quốc gia, nhưng nếu chưa dùng công nghệ để kiểm soát được hoạt động này thì vẫn cần có chế định và chế tài để xử lý về mặt pháp luật, nếu nội dung vi phạm các quy định trong Luật Xuất bản của Việt Nam. Rõ ràng, trong một thế giới ngày càng hội nhập sâu rộng, khoa học – công nghệ đang phát triển như vũ bão thì công tác quản lý nhà nước cần tăng cường hơn bao giờ hết, đặc biệt là về tính định hướng, khả năng dự báo để không tụt hậu so với thực tiễn vốn luôn vận động rất sinh động nhưng cũng không kém phần phức tạp.
Thông báo số 19-TB/TW ngày 29/12/2016 của Ban Bí thư về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 25/8/2004 của Ban Bí thư về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản, cũng như thực hiện nghiêm túc Chỉ thị số 44-CT/TW ngày 16/4/2020 của Ban Bí thư về đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác xuất bản, phát hành và nghiên cứu, học tập sách lý luận, chính trị. Theo đó, việc nghiên cứu, học tập sách lý luận, chính trị có ý nghĩa quan trọng trong việc tuyên truyền, giáo dục chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, sự nghiệp đổi mới của đất nước; con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam; phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc và tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại; bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh chống các quan điểm sai trái, thù địch. Tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước từ trung ương đến địa phương đối với hoạt động xuất bản, in, phát hành. Tập trung công tác kiểm tra, giám sát để kịp thời phát hiện và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật, đặc biệt là các vi phạm về bản quyền trong hoạt động xuất bản để tạo môi trường kinh doanh, cạnh tranh lành mạnh giữa các đơn vị xuất bản, in, phát hành trong phạm vi cả nước.
XBP điện tử của Việt Nam đang mở ra nhiều triển vọng mới cho ngành Xuất bản. Sự phát triển của XBP điện tử ở Việt Nam sau một quá trình tự phát và kinh doanh nhỏ lẻ nay cũng hướng đến việc nâng tầm và chuyên môn hóa. Năm 2015 chỉ có khoảng 1.163 XBP điện tử nộp lưu chiểu nhưng đến năm 2022, con số đã là hơn 2.300 XBP. Năm 2018, mới chỉ có hai nhà xuất bản tham gia thị trường XBĐT thì hiện nay đã có tới 19 nhà xuất bản phát hành sách trên các nền tảng số. Thực tế, số lượng nhà xuất bản tham gia XBP điện tử tăng nhưng số đầu XBP chưa tăng tương xứng, mới chỉ đạt 5,6 – 5,7%.
Theo báo cáo của Cục Xuất bản, In và Phát hành (Bộ Thông tin và Truyền thông), Việt Nam hiện có hơn 15 triệu lượt người sử dụng sách điện tử, tương đương với 35 triệu bản sách được đọc, tăng 59% so với năm 2021. Con số này cho thấy xu hướng sử dụng sách điện tử đang có tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ, góp phần mở rộng và nâng cao văn hóa đọc trong mọi đối tượng, tầng lớp nhân dân. Và,XBĐT cũng được xác định là một nhiệm vụ trọng tâm của ngành Xuất bản trong năm 2023.
Như vậy, tiềm năng của thị trường XBĐT ở Việt Nam là rất lớn, nhưng những rào cản đối với sự phát triển của nó cũng không hề nhỏ. Trong đó, nền tảng công nghệ của các nhà xuất bản và các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực xuất bản còn hạn chế. Ngoài ra, một phần do thói quen chỉ muốn tiêu dùng miễn phí, ít chịu trả tiền cho những sản phẩm trực tuyến của của một bộ phận không nhỏ bạn đọc cũng khiến doanh thu mảng này kém hấp dẫn các đơn vị đầu tư. Đó là chưa kể đến các vi phạm bản quyền với tình trạng phát hành eBook lậu tràn lan trên internet, trong khi việc tìm kiếm và ngăn chặn còn là rất khó khăn.
Kết luận
Hiện nay, dòng sách điện tử mới được tích hợp trên nhiều hệ điều hành, như: Window, Mac, Linux, iOS, Android, Blackberry, WebOS… ngày càng chiếm ưu thế rõ rệt. Độc giả có thể trải nghiệm việc đọc một cuốn sách giấy, lật giở từng trang sách ngay trên điện thoại thông minh. Các hình ảnh, audio, video được tích hợp trong ebook trên tương tác thời gian thực rất trực quan, sinh động. Do đó, để đáp ứng nhu cầu và xu hướng này, các nhà xuất bản cần kết hợp giữa hai loại hình sách in truyền thống và sách điện tử, để dần thu hút người đọc, đặc biệt là những người thường xuyên sử dụng máy tính và điện thoại thông minh.
Xuất bản trong thời đại cách mạng công nghiệp 4.0 đòi hỏi phải có một hạ tầng công nghệ thông tin mở, bởi không thể phát triển, tăng trưởng mạnh mẽ phân khúc XBĐT nếu không đáp ứng được những yếu tố đầu tiên là con người và công nghệ. Do đó, các nhà xuất bản cần chuẩn bị đầy đủ điều kiện và năng lực để chuyển dần sang xuất bản số; nâng cao chất lượng bản thảo bằng việc chủ động, tích cực tìm kiếm những đề tài có tính thời đại, đáp ứng kịp thời nhu cầu của người đọc. Cùng với đó, tăng cường năng lực ứng dụng các thành tựu khoa học và công nghệ; tăng cường xây dựng các website, đẩy mạnh xây dựng hình ảnh, bộ nhận diện thương hiệu, chiến lược phát triển cho đơn vị mình.
Nhập khẩu sách báo và các thiết bị công nghệ phục vụ cho hoạt động XBP điện tử đã và đang là kênh phân phối trực tuyến hiệu quả các sản phẩm văn hóa, giáo dục, hàng hóa đa dạng giúp thực hiện sự mệnh là cầu nối, nối liền nhịp cầu tri thức Việt Nam và thế giới. Việc tăng cường hợp tác với các quốc gia phát triển trong lĩnh vực xuất bản không chỉ giúp giao lưu văn hóa, mà còn giúp chia sẻ công nghệ, kỹ thuật nhằm góp phần đa dạng hóa sản phẩm xuất bản (trong đó có XBP điện tử) và nâng cao năng lực nội tại của hoạt động xuất bản ở Việt Nam.
