Nguyễn Hữu Thuy
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa tại Học viện Quân y là tổng hòa những phẩm chất và năng lực được hình thành, phát triển theo mục tiêu đào tạo bác sĩ đa khoa của Học viện. Nhân cách đó được thể hiện ở các phẩm chất xã hội, như: tư tưởng chính trị; phẩm chất y đức, nhân cách, lối sống; ý thức kỷ luật và năng lực chuyên môn, nghề nghiệp. Bài viết phân tích và đề xuất một số giải pháp giáo dục phẩm chất cho học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y hiện nay.
Từ khóa: Học viện Quân y; nhân cách; phẩm chất; y đức; bác sĩ quân y; học viên đào tạo; bác sĩ đa khoa.
1. Đặt vấn đề
Phẩm chất y đức, nhân cách, lối sống của học viên ở Học viện Quân y mang những nét đặc thù của một đối tượng đang học tập, đào tạo trong môi trường nhà trường quân sự, với định hướng nghề nghiệp là trở thành những bác sĩ quân y. Do vậy, phẩm chất đó được biểu hiện trên những khía cạnh đặc trưng, như: tích cực học tập, say mê nghiên cứu, tìm tòi sáng tạo, cầu thị, ham học hỏi; không ngừng nâng cao trình độ toàn diện, nhất là trình độ chuyên môn nghề nghiệp; sự ân cần, niềm nở, luôn tận tụy hết mình trong chăm sóc và cứu chữa người bệnh; tính trung thực, khiêm tốn, giản dị, nhân ái, vị tha, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau để cùng hoàn thành nhiệm vụ và tiến bộ không ngừng; rèn luyện sự nghiêm khắc với bản thân, kỷ luật nghiêm minh, sẵn sàng nhận nhiệm vụ ở những nơi khó khăn theo sự phân công của quân đội.
Như vậy, phẩm chất của học viên Học viện Quân y biểu hiện rất phong phú, đa dạng, sinh động trên cả khía cạnh ý thức, đạo đức, quan hệ và thực tiễn. Phẩm chất đó vừa có sự thống nhất, vừa có những nét đặc thù kết hợp đạo đức xã hội và đạo đức quân nhân nói chung. Nét đặc thù ấy chính là sự hòa quyện, tiếp nối, phát triển của đạo đức xã hội với đạo đức cách mạng, với y đức. Do đó, khi xem xét, đánh giá phẩm chất y đức, nhân cách, lối sống của học viên Học viện Quân y, một mặt, cần xem xét trên cả phương diện ý thức đạo đức, quan hệ đạo đức và thực tiễn đạo đức; mặt khác, cần phải đặt mỗi học viên trong hệ quy chiếu đa chiều: “một công dân, một học viên, một người lính, một người bác sĩ quân đội tương lai”.
2. Lý luận và thực trạng phát triển nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y
Bàn về nhân cách, ở phương Đông có nhiều quan niệm khác nhau. Người sáng lập Nho giáo là Khổng Tử đưa ra quan niệm về nhân cách gồm ba yếu tố: trí, nhân, dũng. Quan niệm tương đối thống nhất của các nhà hiền triết phương Đông là nhân cách gồm: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Các cấu trúc này thống nhất với nhau, trong đó nhân là cốt lõi, là gốc của nhân cách, định hướng phát triển cho các cấu trúc còn lại trong nhân cách.
Theo các khái niệm quốc tế, nhân cách được xem là một tập hợp các đặc tính của những kiểu mẫu hành vi, nhận thức và cảm xúc được hình thành từ các yếu tố sinh học và môi trường1.
A.G. Côvaliôp lại cho rằng: Nhân cách là con người với tư cách là kẻ mang toàn bộ thuộc tính và phẩm chất tâm lý đang quy định những hình thức hoạt động và những hành vi có ý nghĩa xã hội2.
Tuy hiện nay chưa có một định nghĩa nào về nhân cách được chấp nhận rộng rãi, đa số các thuyết tập trung về sự tương tác của động lực và tâm lý tới môi trường nào đó3.
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, điều Người quan tâm nhất đó là con người Việt Nam, những quan hệ xã hội trong xã hội Việt Nam. Người đã nêu rõ ý kiến, quan điểm riêng khi tiếp thu những truyền thống tốt đẹp của dân tộc, những ý kiến, quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin về con người. Quan điểm của Người về con người và nhân cách con người đều xuất phát từ thực tiễn, Người đưa ra những quan điểm chủ yếu về con người rất độc đáo mà rất thiết thực. Người định nghĩa về con người: “Chữ người, nghĩa hẹp là gia đình, anh em họ hàng, người thân, bạn bè; nghĩa rộng là đồng bào cả nước, rộng nữa là cả loài người”4.
Kế thừa và phát triển quan điểm của Người, đồng thời, trước sự phát triển của kinh tế thị trường và xã hội hội nhập cũng như diễn biến phức tạp của tình hình thế giới, vấn đề định hướng giá trị nhân cách con người là rất cần thiết. Đây là một trong những nội dung quan trọng trong việc định hướng giá trị nhân cách con người, đóng vai trò như những giá trị chủ đạo, điều khiển hoạt động, hành vi hằng ngày của mỗi học viên trong các trường, học viện quân đội, trong đó có các học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y. Việc nâng cao giá trị nhân cách cho học viên đào tạo bác sĩ đa khoa tại Học viện Quân y góp phần quan trọng xây dựng phẩm chất y đức, nhân cách và lối sống của bác sĩ quân y trong tương lai. Tuy nhiên, định hướng giá trị nhân cách cũng chịu sự tác động trực tiếp của các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội của đất nước, của hoạt động quân sự. Theo đó, trước hết, cần định hướng theo những giá trị nhân cách chung của con người Việt Nam.
Với những định hướng giá trị nhân cách chung, phẩm chất y đức của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y cũng luôn được các chủ thể lãnh đạo, quản lý học viên và giảng viên ở Học viện Quân y quan tâm và bồi dưỡng, rèn luyện. Theo kết quả điều tra xã hội học đối với học viên đang học tập, công tác tại Nhà trường, có 81,71% câu trả lời là rất tự hào, chỉ có 12,86% câu trả lời là tự hào được học tập và công tác tại Nhà trường. Điều này khẳng định điều kiện tinh thần của Nhà trường đã trở thành động lực thúc đẩy, là nguồn cổ vũ to lớn cho học viên phát triển nhân cách trở thành bác sĩ đa khoa trong tương lai. Đồng thời, với câu hỏi: “Theo đồng chí, sự chuyển biến trong nhận thức y đức của học viên ở Học viên Quân y năm sau so với năm trước ở mức nào”, có 75% số cán bộ, giảng viên và 76% số học viên được hỏi cho rằng học viên có chuyển biến rất tốt so với thời gian trước5. Số liệu trên đã phản ánh quá trình tiếp nhận, nâng cao tri thức của học viên rất tốt, càng về những năm học cuối thì càng vững chắc hơn.
Học viên ở Học viện Quân y là những thanh niên, quân nhân, bác sĩ có năng lực. Tuy nhiên, phần lớn các học viên thiên về lĩnh vực khoa học tự nhiên, họ có thể tiếp thu nhanh tri thức thuộc khoa học tự nhiên song việc tiếp nhận và chuyển hóa tri thức thuộc khoa học xã hội và nhân văn có những cản trở nhất định. Việc phát huy tư duy độc lập sáng tạo vào tiếp nhận những nội dung, yêu cầu, nguyên tắc đạo đức còn có những hạn chế. Hạn chế này tập trung nhất ở phương pháp tiếp nhận tri thức khoa học xã hội và nhân văn nói chung và phát triển nhân cách nói riêng.
Qua kết quả điều tra xã hội học dành cho đối tượng học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Nhà trường, câu hỏi: “Theo đồng chí, những nguyên nhân cơ bản nào làm hạn chế nhận thức của học viên đối với lĩnh vực y đức”, thì với nguyên nhân về “phương pháp học tập chưa phù hợp” đã có đến 76% cán bộ, giảng viên và 76,57% học viên được hỏi lựa chọn6.
Mặt khác, quan niệm chú trọng vào chuyên môn, chuyên ngành, đặc biệt là về y học, y thuật mà xem nhẹ vấn đề tri thức về khoa học xã hội và nhân văn vẫn còn tồn tại trong suy nghĩ của học viên ở Nhà trường. Có thể nhận biết rõ nhất là học viên thường tận dụng thời gian vào ôn thi, làm chuyên đề về y học. Cẩm nang cá nhân tập trung ghi chép vào y học, y thuật, ít đề cập đến y đức.
Thời gian qua, vẫn còn những hạn chế nhất định trong năng lực tiếp nhận nội dung, yêu cầu, nguyên tắc, chuẩn mực giá trị nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện. Cũng theo kết quả điều tra xã hội học, có 15% cán bộ, giảng viên và 11,14% học viên trả lời có sự hiểu biết ở mức khá; 6% cán bộ, giảng viên và 6,57% học viên trả lời ở mức trung bình và 3% cán bộ, giảng viên và 5,43% học viên trả lời ở mức hiểu biết kém khi đánh giá sự hiểu biết về nội dung, yêu cầu, nguyên tắc, chuẩn mực giá trị nhân cách của học viên7.
Đổi mới chương trình, nội dung cũng liên quan trực tiếp đến đổi mới phương pháp giáo dục, giảng dạy. Trong đó, nổi lên là đổi mới phương pháp dạy học và phương pháp quản lý.
Trong xu thế chung là tiến tới giảng chuyên đề thay thế phương pháp truyền thống cũng chưa tương xứng. Một số giảng viên chưa xác định rõ khác biệt giữa phương pháp cũ và phương pháp mới. Trong khi lối mòn truyền thống đã ăn sâu vào tiềm thức, vào thói quen, cho nên trong giảng dạy chuyên đề, đặc biệt giảng dạy các môn khoa học xã hội nhân văn còn bộc lộ nhiều hạn chế.
Phương pháp giáo dục, dạy học đưa học viên vào các tình huống để họ tích cực tham gia vào giải quyết nội dung còn mang tính hình thức, chưa sát thực tiễn. Tình huống đưa ra chưa phong phú, sinh động, quỹ thời gian dành cho phục dựng tình huống của các môn, các chuyên đề còn chưa đủ. Đôi khi còn có biểu hiện của khiên cưỡng, cứng nhắc gây sự nhàm chán trong quá trình phát triển nhân cách cho học viên.
Ở mặt phương pháp quản lý, rèn luyện nhân cách cho học viên chưa thật rõ tính đặc thù của ngành Y, còn nhiều biểu hiện mang tính chất hành chính, quan liêu. Trong đó, phương pháp nêu gương, định hướng, tăng tính tự nguyện, tự giác, đặc biệt tác động mạnh vào lương tâm, danh dự y đức còn tồn tại hạn chế nhất định.
3. Một số giải pháp giáo dục phẩm chất cho học viên
Thứ nhất, nâng cao nhận thức, trách nhiệm các chủ thể tham gia quá trình phát triển nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y.
Đây là giải pháp quan trọng làm cơ sở để tổ chức thực hiện hiệu quả quá trình giáo dục, rèn luyện nhân cách của học viên. Trước hết, chủ thể lãnh đạo, chỉ huy, các cơ quan chức năng cùng các lực lượng tham gia phải nhận thức đúng về vị trí, vai trò của cấu trúc nhân cách; các nhân tố tác động tới nhân cách của học viên, từ đó thấy được việc phát triển nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện phải là nhiệm vụ thường xuyên, mang tính khách quan, tất yếu trong điều kiện hiện nay.
Học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y có nhiệm vụ cơ bản là hoàn thành chương trình đào tạo để trở thành bác sĩ quân y hay nâng cao trình độ chuyên môn, góp phần bảo đảm nhiệm vụ bảo vệ sức khỏe bộ đội, nâng cao sức chiến đấu của quân đội sau khi ra trường. Do vậy, học viên phải sáng về y đức, sâu về y lý và giỏi về y thuật, trong đó lấy y đức làm gốc.
Ngoài ra, dựa trên yêu cầu thực tiễn hoạt động y học quân sự để chủ động xây dựng nội dung, lên kế hoạch, chương trình hành động giáo dục, tuyên truyền nhằm giúp mỗi học viên tự phát huy ưu điểm, hạn chế nhược điểm để hoàn thành tốt mọi nhiệm vụ được giao.
Thứ hai, xây dựng môi trường phát triển nhân cách trong sạch, lành mạnh.
Việc xây dựng và phát huy vai trò môi trường phát triển nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y cần phải thường xuyên đổi mới công tác xây dựng môi trường văn hóa trên cơ sở quán triệt quan điểm của Đảng trong các văn kiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng về giáo dục, đào tạo. Cần hệ thống hóa chuẩn mực y đức của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y và hoàn thiện công tác xây dựng môi trường phát triển nhân cách của học viên một cách sát thực, kịp thời. Trong đó, xây dựng mối quan hệ gắn bó, chân thành giữa giảng viên và học viên là điều cần thiết nhất. Chủ thể là giảng viên ở các khoa, đặc biệt là các khoa khoa học xã hội và nhân văn có trách nhiệm rất cao đối với xây dựng các mối quan hệ gắn bó mật thiết với học viên. Chỉ khi xây dựng được mối quan hệ tốt đẹp giữa giảng viên và học viên mới phát huy vai trò môi trường văn hóa lành mạnh ở Học viện hiện nay.
Chủ thể lãnh đạo các khoa khoa học xã hội và nhân văn phải luôn nhận thức đầy đủ trách nhiệm xây dựng và phát huy vai trò môi trường văn hóa làm cơ sở để phát triển nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y. Từ đó, đề ra những kế hoạch cụ thể nhằm tổ chức cho giảng viên tham gia có chất lượng, hiệu quả. Mỗi nội dung nghị quyết, lãnh đạo khoa cũng phải thường xuyên đề cập tới công tác xây dựng và phát huy vai trò môi trường văn hóa và xác định được trách nhiệm, kế hoạch xây dựng môi trường văn hóa. Từng cá nhân các chủ thể giảng viên phải quán triệt sâu sắc nghị quyết các cấp đề ra, tích cực nâng cao năng lực chuyên môn và đạo đức cách mạng, y đức, thực sự là lực lượng nòng cốt trong xây dựng và phát huy vai trò môi trường văn hóa, là tấm gương để các thế hệ học viên noi theo, làm cho môi trường văn hóa ở Học viện giàu tính nhân văn, nhân đạo, giàu lòng yêu thương con người, nhưng vẫn mang tính đặc thù của môi trường trong quân đội kỷ luật, nghiêm minh.
Xây dựng và phát huy vai trò môi trường văn hóa lành mạnh còn gắn với trách nhiệm của các chủ thể học viên trong thực hiện nhiệm vụ chính trị trung tâm của đơn vị. Học viên cần tự định hướng, rèn luyện, nâng cao năng lực làm chủ và tích cực của bản thân trong các sinh hoạt dân chủ để được tôi luyện đức tính tuân thủ pháp luật với trách nhiệm công dân, nâng cao trách nhiệm, bản lĩnh chính trị đối với xây dựng và phát huy vai trò môi trường văn hóa tích cực. Cùng với đó, các chủ thể lãnh đạo, quản lý trong quá trình lãnh đạo chỉ đạo, điều hành đơn vị cũng cần phải lắng nghe, giải đáp những vướng mắc trong tư tưởng, vừa khắc phục triệt để những tàn tích của biểu hiện quan liêu, bảo thủ, trù dập có tính cá nhân để học viên không bị cản trở về tâm lý, vừa có thể đề xuất những kiến nghị phục vụ cho nâng cao chất lượng phát triển nhân cách của học viên.
Thứ ba, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo trong tự giáo dục, tự hoàn thiện nhân cách của học viên.
Đối với học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y, đây là giải pháp quan trọng, có vai trò quyết định trong phát triển nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa. Bởi, mục đích cuối cùng của quá trình phát triển là nhằm chuyển hóa, biến đổi nhân cách của học viên lên một tầm cao mới phù hợp hơn với điều kiện kinh tế – xã hội hiện nay.
Nghề y là một nghề cao quý khi đem lại sức khỏe, hạnh phúc cho người dân. Tuy nhiên, dưới tác động từ mặt trái của kinh tế thị trường, lối sống cá nhân chủ nghĩa mà một số cá nhân coi nghề y là công cụ kiếm tiền, tập trung chuyên môn mà thiếu ý thức tu dưỡng, rèn luyện y đức, ít quan tâm tới việc học tập, rèn luyện nhân cách. Để chống lại vấn đề này, học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y cần phải nâng cao ý thức tự giáo dục, tự rèn luyện nhân cách, coi đó là nền tảng nhân cách cần có của người bác sĩ quân y trong thời đại mới. Đây là của cuộc đấu tranh giữa các mặt đối lập bên trong nội tâm của học viên; là tạo động lực chuyển hóa từ nhận thức, thái độ, động cơ, ý chí thành hành vi ứng xử phù hợp với chuẩn mực giá trị nhân cách của bác sĩ tương lai.
Trong quá trình rèn luyện, nếu ý chí chiến đấu thấp, thỏa hiệp với cái xấu, ưu tiên thỏa mãn lợi ích cá nhân thì sẽ cản trở nghiêm trọng tới sự chuyển biến nhân cách theo chiều hướng tích cực của mỗi học viên. Bởi vậy, để rèn luyện khả năng làm chủ bản thân mình, mỗi học viên phải luôn nghiêm khắc với chính mình, đấu tranh không ngừng với những ham muốn, thói quen, đòi hỏi không phù hợp, đi ngược lại với chuẩn mực rèn luyện của Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng như của người quân nhân cách mạng.
Ngoài ra, cần lựa chọn phương thức tự giáo dục, tự rèn luyện, hoàn thiện nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa một cách phù hợp và tự giác xây dựng kế hoạch và thực hiện học tập, rèn luyện hoàn thiện nhân cách của bản thân đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ mới.
4. Kết luận
Phát triển nhân cách của học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y không chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu lý luận và khảo sát tình hình thực tiễn mà quan trọng hơn cả là trên cơ sở đó đề ra những giải pháp cơ bản nhằm phát huy những ưu điểm và khắc phục những hạn chế còn tồn tại để nâng cao chất lượng, hiệu quả của quá trình này đối với học viên đào tạo bác sĩ đa khoa ở Học viện Quân y hiện nay. Đây là nội dung rất quan trọng, là đích hướng tới và mang lại ý nghĩa thực tiễn cho quá trình đào tạo học viên tại Học viện Quân y.
Chú thích:
1. Corr, Philip J.; Matthews, Gerald (2009). The Cambridge handbook of personality psychology . Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86218-9.
2. A. G. Côvaliôp (1971). Tâm lý học cá nhân. Tập 2. H. NXB Giáo dục, tr. 11.
3. Sadock, Benjamin; Sadock, Virginia; Ruiz, Pedro (2017). Kaplan and Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry. Wolters Kluwer. ISBN 978-1-4511-0047-1.
4. Hồ Chí Minh toàn tập (1995). Tập 5. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 644.
5, 6, 7. Học viện Quân y (2024). Nghị quyết lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ năm 2024, Hà Nội.
Tài liệu tham khảo:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật.
2. Quân ủy Trung ương (2022). Nghị quyết số 1657-NQ/QUTW ngày 20/12/2022 về đổi mới công tác giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ xây dựng quân đội trong tình hình mới.
3. Vũ Văn Vương (2011). Ngành Quân y học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, xây dựng đội ngũ cán bộ đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ mới. Tạp chí Y học Quân sự, số 269.
4. Một số yêu cầu cơ bản nhằm nâng cao chất lượng đội ngũ trí thức nữ ở Học viện Quân y.https://www.quanlynhanuoc.vn/2023/03/30/mot-so-yeu-cau-co-ban-nham-nang-cao-chat-luong-doi-ngu-tri-thuc-nu-o-hoc-vien-quan-y/
