Giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng cho sinh viên

TS. Phạm Đình Khuê
Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội

(Quanlynhanuuoc.vn) – Trong thời đại công nghệ phát triển mạnh mẽ, sinh viên là nhóm sử dụng mạng xã hội nhiều nhất, đặc biệt là các nền tảng như Facebook, TikTok, Instagram và YouTube. Tuy nhiên, nhiều sinh viên chưa nắm vững các quy định pháp luật và văn hóa ứng xử, dẫn đến những vi phạm liên quan đến quyền riêng tư, phát tán thông tin sai lệch và vi phạm bản quyền trên không gian mạng. Nghiên cứu về thực trạng giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử của sinh viên, phân tích các thách thức và đưa ra giải pháp nhằm nâng cao nhận thức; đồng thời, xây dựng một môi trường mạng lành mạnh, văn minh và trách nhiệm cho sinh viên trong sử dụng không gian mạng hiện nay. 

Từ khóa: Giáo dục; ý thức pháp luật, văn hóa ứng xử, sinh viên, mạng xã hội, không gian mạng; an ninh mạng.

1. Đặt vấn đề

Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, sự phát triển nhanh chóng của Internet và mạng xã hội đã làm thay đổi hoàn toàn cách thức con người giao tiếp và tương tác. Đặc biệt, sinh viên – những người trẻ tuổi, giàu tính sáng tạo và khả năng tiếp cận công nghệ – là nhóm đối tượng sử dụng mạng xã hội phổ biến nhất. Theo Báo cáo Internet Việt Nam 2023, 97% sinh viên tham gia các nền tảng mạng xã hội như Facebook, TikTok, Instagram và YouTube¹. Mạng xã hội trở thành công cụ không thể thiếu trong học tập, giao lưu, giải trí và thể hiện quan điểm cá nhân. Trung bình, mỗi sinh viên dành từ 3-5 giờ mỗi ngày để lướt mạng, tiếp cận thông tin và tham gia các hoạt động cộng đồng trực tuyến.

Tuy nhiên, song hành với những lợi ích to lớn mà mạng xã hội mang lại là những thách thức nghiêm trọng về nhận thức pháp luật và văn hóa ứng xử. Sinh viên là nhóm đối tượng năng động và sáng tạo nhưng cũng dễ bị cuốn vào các hành vi vi phạm pháp luật, như phát tán thông tin sai lệch, xâm phạm quyền riêng tư và vi phạm bản quyền, đôi khi chỉ vì thiếu hiểu biết. Theo thống kê của Bộ Thông tin và Truyền thông (2022), có tới 65% sinh viên thừa nhận không hiểu rõ các quy định pháp luật liên quan đến an ninh mạng². Các hành vi này không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn gây ra những tác động tiêu cực đến cộng đồng và xã hội.

Trong thời đại số hóa, giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử cho sinh viên trên không gian mạng không chỉ là một yêu cầu cấp thiết mà còn là trách nhiệm chung của nhà trường, gia đình và toàn xã hội. Việc trang bị kiến thức pháp luật và kỹ năng ứng xử văn minh cho sinh viên không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi cá nhân mà còn góp phần xây dựng một không gian mạng lành mạnh, an toàn, nơi mà mỗi cá nhân đều có trách nhiệm với hành vi của mình. Do vậy, “Sự hiểu biết về pháp luật không chỉ giúp sinh viên tránh được các hành vi vi phạm mà còn thúc đẩy họ trở thành những công dân mạng có trách nhiệm, góp phần tạo dựng một cộng đồng trực tuyến văn minh”³.

2. Cơ sở lý luận của việc giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng cho sinh viên

2.1. Khung pháp lý về sử dụng không gian mạng tại Việt Nam

Môi trường mạng xã hội đang ngày càng phát triển mạnh mẽ, đòi hỏi các quy định pháp lý cụ thể để bảo vệ người dùng và đảm bảo an toàn xã hội. Đối với sinh viên – nhóm đối tượng sử dụng mạng xã hội phổ biến, việc tuân thủ các quy định pháp luật về an ninh mạng, quyền riêng tư và bảo mật thông tin là vô cùng quan trọng. Ở Việt Nam, hệ thống pháp luật về không gian mạng đã được ban hành và điều chỉnh qua nhiều giai đoạn để phù hợp với sự phát triển của công nghệ thông tin, đặc biệt với các văn bản pháp lý chủ chốt như:

Luật An ninh mạng (2018): đây là văn bản pháp lý cốt lõi điều chỉnh các hành vi vi phạm trên không gian mạng. Luật quy định rõ ràng các hành vi bị cấm, bao gồm phát tán thông tin sai lệch, xúc phạm danh dự cá nhân, xâm phạm quyền riêng tư và xâm hại đến an ninh quốc gia. Do vậy, “Việc giáo dục ý thức tuân thủ Luật An ninh mạng là cần thiết để sinh viên hiểu rõ trách nhiệm pháp lý của mình khi tham gia mạng xã hội”⁴.

Luật Giao dịch điện tử (2005) và Luật Công nghệ thông tin (2006): các luật này quy định các nguyên tắc về bảo vệ thông tin cá nhân, giao dịch trực tuyến và quyền sở hữu trí tuệ trong môi trường số. Các hành vi vi phạm bản quyền, sao chép hoặc sử dụng tài liệu không có giấy phép đã trở thành vấn đề nghiêm trọng, đặc biệt là trong môi trường học thuật, do “Việc sinh viên không nắm rõ các quy định về bản quyền không chỉ ảnh hưởng đến quyền lợi của người sáng tạo mà còn có thể dẫn đến các hậu quả pháp lý”⁵.

Những văn bản pháp luật này tạo nên khung pháp lý vững chắc để điều chỉnh hành vi của sinh viên trên không gian mạng. Tuy nhiên, sinh viên chưa có đủ nhận thức về các quy định này, dẫn đến việc vi phạm các quy tắc pháp lý mà không nhận ra. Do đó, việc giáo dục pháp luật không chỉ trang bị kiến thức mà còn giúp sinh viên hiểu rõ hơn về hậu quả pháp lý khi vi phạm.

2.2. Cơ sở khoa học về văn hóa ứng xử trên không gian mạng

Mạng xã hội không chỉ là không gian trao đổi thông tin mà còn là môi trường giao tiếp và tương tác xã hội đa dạng. Trong bối cảnh sinh viên tiếp cận với thông tin và các luồng ý kiến khác nhau, văn hóa ứng xử là một yếu tố quan trọng bảo đảm tính lành mạnh của môi trường mạng. Vì vậy, “Văn hóa ứng xử không chỉ liên quan đến việc tuân thủ các quy định pháp luật mà còn là trách nhiệm đạo đức của mỗi cá nhân khi tham gia không gian công cộng”⁶.

Văn hóa ứng xử trên mạng được hiểu là việc mỗi cá nhân thể hiện quan điểm, chia sẻ thông tin và tham gia tranh luận một cách tôn trọng, văn minh và có trách nhiệm. Việc giáo dục văn hóa ứng xử giúp sinh viên:

Tôn trọng quyền riêng tư và quyền cá nhân. Trong một môi trường mở như mạng xã hội, quyền riêng tư của mỗi cá nhân rất dễ bị xâm phạm. Những hành vi, như tiết lộ thông tin cá nhân, phát tán hình ảnh, nội dung mà không có sự đồng ý từ chủ thể là vi phạm nghiêm trọng. “Sinh viên cần hiểu rõ rằng mọi hành vi công khai thông tin cá nhân của người khác trên mạng đều có thể dẫn đến những hệ lụy tiêu cực cả về mặt pháp lý và đạo đức”⁷.

Phát triển kỹ năng phản biện và giao tiếp văn minh. Mạng xã hội là nơi sinh viên tiếp cận và thảo luận nhiều vấn đề xã hội, học thuật và cá nhân. Tuy nhiên, thiếu kỹ năng phản biện và giao tiếp văn minh đã dẫn đến tình trạng gia tăng bạo lực ngôn từ và xung đột quan điểm. Theo nghiên cứu của UNESCO (2021), việc thiếu khả năng phân biệt thông tin thật – giả và sự thiếu kiểm soát cảm xúc là nguyên nhân chính dẫn đến các tranh luận không lành mạnh. Peter Anderson, chuyên gia quốc tế về truyền thông, cho rằng: “Giáo dục kỹ năng phản biện và giao tiếp văn minh là cần thiết để sinh viên biết cách thể hiện quan điểm cá nhân một cách xây dựng, góp phần tạo nên một cộng đồng trực tuyến tích cực”⁸.

2.3. Vai trò của giáo dục trong việc xây dựng ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng

Giáo dục đóng vai trò cốt lõi trong việc nâng cao nhận thức pháp luật và hình thành văn hóa ứng xử cho sinh viên. Nhà trường là nơi cung cấp những kiến thức nền tảng, giúp sinh viên không chỉ hiểu rõ các quy định pháp luật mà còn phát triển kỹ năng sống và giao tiếp trong môi trường số. Tuy nhiên, hiện nay nhiều trường đại học chưa chú trọng đủ đến việc lồng ghép nội dung giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử vào chương trình giảng dạy. Do đó, “Việc giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử cần được đưa vào chương trình học chính khóa một cách hệ thống và sâu rộng, để sinh viên nhận thức rõ hơn về trách nhiệm và quyền lợi của mình khi tham gia mạng xã hội”⁹.

Ngoài ra, giáo dục gia đình và xã hội cũng đóng vai trò quan trọng. Gia đình cần giúp sinh viên định hướng và giám sát việc sử dụng mạng xã hội, đồng thời cung cấp các giá trị đạo đức và trách nhiệm cá nhân, trong đó “Cha mẹ cần đồng hành cùng con cái trong việc sử dụng công nghệ và định hướng cho các em cách ứng xử đúng đắn trong không gian mạng, giúp các em phát triển kỹ năng tư duy phản biện và ý thức trách nhiệm”¹⁰.

3. Thực trạng giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng của sinh viên hiện nay

3.1. Thực trạng sử dụng mạng xã hội của sinh viên

Trong bối cảnh hiện đại, mạng xã hội không chỉ đóng vai trò là công cụ giao tiếp, mà còn trở thành phần không thể thiếu trong đời sống của sinh viên. Đặc biệt, với nhóm người trẻ tuổi, việc tham gia mạng xã hội là một phần quan trọng trong quá trình học tập, kết nối bạn bè và xây dựng các mối quan hệ cá nhân. Theo Báo cáo Internet Việt Nam 2023, có tới 97% sinh viên tham gia sử dụng các nền tảng mạng xã hội hàng ngày, với thời gian truy cập từ 3-5 giờ mỗi ngày. Các nền tảng phổ biến nhất đối với sinh viên, gồm: Facebook (85%), TikTok (75%), và YouTube (90%)¹¹.

Ngoài việc sử dụng mạng xã hội để giải trí, sinh viên cũng coi đây là môi trường để học tập và trao đổi thông tin học thuật. Theo khảo sát từ Bộ Giáo dục và Đào tạo (2022), có 60% sinh viên tham gia các nhóm học tập trực tuyến trên Facebook và Zalo để chia sẻ tài liệu học tập, thảo luận về bài tập nhóm và tìm kiếm thông tin liên quan đến học tập¹². Điều này cho thấy rằng mạng xã hội đã trở thành môi trường học tập mới, hỗ trợ sinh viên trong quá trình tiếp thu và trao đổi kiến thức.

Tuy nhiên, việc sử dụng mạng xã hội quá mức cũng dẫn đến nhiều vấn đề nghiêm trọng liên quan đến văn hóa ứng xử và ý thức pháp luật. Chẳng hạn như “Sinh viên ngày nay đang tiếp xúc quá nhiều với thông tin không kiểm soát và thiếu nhận thức về các hệ quả pháp lý cũng như đạo đức khi tham gia mạng xã hội. Điều này khiến họ dễ mắc phải các sai lầm, từ việc phát tán thông tin sai lệch đến việc vi phạm bản quyền”¹³.

3.2. Những vấn đề sinh viên thường gặp phải trên không gian mạng 

Thứ nhất, lan truyền tin tức sai lệch

Với tính chất lan truyền nhanh chóng, thông tin trên mạng xã hội có thể dễ dàng được chia sẻ mà không qua kiểm chứng. Theo Trung tâm Nghiên cứu Truyền thông Xã hội (2022), có tới 50% sinh viên thừa nhận rằng họ đã từng chia sẻ thông tin mà không kiểm tra tính xác thực¹⁴. Việc lan truyền các tin tức giả mạo không chỉ gây ra những hậu quả tiêu cực cho cá nhân, mà còn gây hoang mang cho cộng đồng, tạo điều kiện cho các tin đồn sai lệch lan rộng, dẫn đến hậu quả pháp lý nghiêm trọng.

Một ví dụ điển hình là trong đợt bùng phát dịch Covid-19, rất nhiều sinh viên đã chia sẻ những thông tin chưa được kiểm chứng về số lượng ca nhiễm, các biện pháp phòng chống dịch, hay thông tin về vaccine. Điều này khiến cho tình hình xã hội trở nên phức tạp hơn và trong nhiều trường hợp, những người chia sẻ thông tin giả có thể bị xử lý theo quy định của Luật An ninh mạng (năm 2018). Vì vậy, “Sinh viên cần phải nhận thức rõ ràng về hậu quả của việc chia sẻ thông tin không kiểm chứng. Đó không chỉ là hành vi thiếu trách nhiệm mà còn vi phạm nghiêm trọng các quy định pháp luật, đặc biệt là trong bối cảnh thông tin có thể gây ảnh hưởng đến an ninh quốc gia và sức khỏe cộng đồng”¹⁵.

Thứ hai, vi phạm bản quyền

Một trong những hành vi vi phạm phổ biến của sinh viên trên mạng xã hội là vi phạm bản quyền, đặc biệt là trong quá trình chia sẻ tài liệu học tập, giáo trình hoặc các tài liệu số khác mà không có sự cho phép từ tác giả. Theo Báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo (năm 2022), có tới 25% sinh viên thừa nhận đã từng vi phạm bản quyền khi tải xuống hoặc chia sẻ tài liệu mà không có giấy phép¹⁶.

Trong môi trường học thuật, hành vi vi phạm bản quyền này trở nên đặc biệt nghiêm trọng, vì nó không chỉ ảnh hưởng đến quyền lợi của tác giả mà còn làm suy yếu giá trị học thuật của sinh viên. Theo đó, “Sinh viên cần hiểu rằng việc chia sẻ hoặc sử dụng tài liệu không có bản quyền không chỉ vi phạm pháp luật mà còn vi phạm đạo đức nghề nghiệp, làm mất đi giá trị của tri thức và sự sáng tạo trong học thuật”¹⁷.

Việc thiếu nhận thức về quyền sở hữu trí tuệ và quy định bản quyền không chỉ khiến sinh viên dễ mắc phải vi phạm, mà còn có thể dẫn đến các hậu quả pháp lý nặng nề. Trong một số trường hợp, các hành vi vi phạm bản quyền nghiêm trọng có thể bị xử phạt theo quy định của Luật Sở hữu trí tuệ (năm 2005).

Thứ ba, bạo lực ngôn từ và xung đột trực tuyến

Bạo lực ngôn từ là một trong những vấn đề nghiêm trọng mà sinh viên thường gặp phải khi tham gia mạng xã hội. Các cuộc tranh luận trực tuyến dễ dàng trở thành các cuộc tấn công cá nhân, sử dụng ngôn từ xúc phạm và gây tổn thương cho đối phương. Theo khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu Mạng xã hội (2022), có tới 40% sinh viên thừa nhận rằng họ đã tham gia hoặc chứng kiến các cuộc tranh cãi với ngôn từ thù địch. “Bạo lực ngôn từ không chỉ gây ảnh hưởng xấu đến danh dự cá nhân mà còn tạo ra môi trường độc hại, làm xấu đi hình ảnh của sinh viên trong cộng đồng mạng. Điều này xuất phát từ việc sinh viên thiếu kỹ năng kiểm soát cảm xúc và thiếu văn hóa giao tiếp khi tham gia các cuộc thảo luận trực tuyến”¹⁸.

Nhiều sinh viên cho rằng, mạng xã hội là không gian tự do, nơi họ có thể thoải mái thể hiện quan điểm cá nhân mà không cần lo lắng về hậu quả pháp lý hoặc đạo đức. Tuy nhiên, điều này dễ dẫn đến những hành vi thiếu kiểm soát, khiến các cuộc thảo luận dễ dàng chuyển sang tranh cãi gay gắt và bạo lực ngôn từ. Do vậy, “Việc xây dựng một môi trường giao tiếp văn minh trên mạng xã hội cần bắt đầu từ ý thức cá nhân. Sinh viên cần học cách thể hiện ý kiến một cách tôn trọng và có trách nhiệm với những gì mình phát ngôn trên mạng”^[19].

Thứ tư, thiếu kỹ năng phân biệt thông tin thật và giả

Một trong những khó khăn lớn nhất mà sinh viên phải đối mặt khi sử dụng mạng xã hội là thiếu kỹ năng phân biệt giữa thông tin thật và thông tin giả. Theo nghiên cứu từ UNESCO (năm 2021), có tới 60% sinh viên thừa nhận rằng, họ gặp khó khăn trong việc xác định tính xác thực của thông tin mà họ tiếp cận trên mạng xã hội²⁰.Điều này không chỉ dẫn đến tình trạng lan truyền thông tin sai lệch mà còn khiến sinh viên trở thành nạn nhân của các chiến dịch tin tức giả, các trò lừa đảo trực tuyến và những cuộc tấn công mạng.

Việc thiếu kỹ năng phân tích và đánh giá thông tin là một trong những yếu tố chính khiến sinh viên dễ bị lừa dối và tác động bởi những nguồn tin không chính xác. Vì vậy, “Giáo dục kỹ năng phân tích thông tin và nhận diện tin giả là một phần quan trọng trong việc nâng cao nhận thức cho sinh viên. Điều này không chỉ giúp họ bảo vệ bản thân mà còn góp phần xây dựng một cộng đồng mạng tích cực và có trách nhiệm”²¹.

3.3. Công tác giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử cho sinh viên trong các trường đại học hiện nay

Mặc dù nhận thức về tầm quan trọng của giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử ngày càng được nâng cao, nhưng việc triển khai các chương trình này trong các trường đại học vẫn còn nhiều hạn chế. Theo khảo sát của trường Đại học Kinh tế Quốc dân (năm 2022), chỉ có khoảng 30% sinh viên được tiếp cận với các khóa học hoặc hội thảo chuyên đề về pháp luật mạng xã hội và văn hóa ứng xử²².

Các chương trình giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử hiện nay thường được tổ chức dưới dạng các khóa học tự chọn hoặc hội thảo ngắn hạn, không có tính bắt buộc và không được lồng ghép sâu vào chương trình giảng dạy chính thức. Điều này dẫn đến tình trạng nhiều sinh viên vẫn chưa nhận thức đầy đủ về các quy định pháp luật liên quan đến an ninh mạng, quyền riêng tư và các hành vi vi phạm đạo đức trên mạng xã hội. Do đó, “Giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử cần được tích hợp toàn diện và hệ thống vào chương trình học chính thức, để sinh viên không chỉ nắm vững kiến thức mà còn có thể áp dụng vào thực tiễn. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh mạng xã hội đang ngày càng trở thành một phần thiết yếu của đời sống sinh viên”²³.

Các trường đại học cần chú trọng hơn đến việc xây dựng các chương trình giáo dục về ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử, từ đó giúp sinh viên hiểu rõ hơn về trách nhiệm cá nhân khi tham gia mạng xã hội. Ngoài ra, việc tổ chức các hoạt động thực hành, như các buổi diễn đàn sinh viên, các cuộc thi tìm hiểu pháp luật mạng, và các chương trình giao lưu văn hóa ứng xử, sẽ giúp sinh viên phát triển kỹ năng thực tế, tăng cường ý thức trách nhiệm và kỹ năng giao tiếp văn minh.

3.4. Tâm lý và thái độ của sinh viên đối với giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng

Một trong những thách thức lớn nhất đối với việc giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử là tâm lý chủ quan của sinh viên khi tham gia mạng xã hội. Theo khảo sát từ Bộ Giáo dục và Đào tạo (năm 2022), có tới 55% sinh viên thừa nhận rằng họ không coi trọng việc tuân thủ các quy định pháp luật trên mạng xã hội, và không lo ngại về hậu quả pháp lý khi chia sẻ thông tin hoặc tham gia các hoạt động trực tuyến²⁴. Điều này phản ánh rằng sinh viên chưa nhận thức đầy đủ về các hệ quả pháp lý và đạo đức mà họ có thể phải đối mặt khi vi phạm các quy định pháp luật trên mạng.

Bên cạnh đó, nhiều sinh viên còn có quan điểm rằng mạng xã hội là môi trường riêng tư, tự do, nơi họ có thể thoải mái bày tỏ ý kiến cá nhân mà không cần phải chịu trách nhiệm với những gì mình nói hoặc chia sẻ. “Việc giáo dục cần thay đổi nhận thức của sinh viên, giúp họ hiểu rằng mọi hành động trên mạng đều có hậu quả, cả về mặt pháp lý lẫn đạo đức”²⁵.

4. Giải pháp giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng cho sinh viên hiện nay

Một là, tích hợp giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử vào chương trình học chính khóa.

Một giải pháp mang tính nền tảng là tích hợp nội dung giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử trực tuyến vào chương trình học chính khóa tại các trường đại học. Thay vì chỉ dừng lại ở các buổi hội thảo hoặc khóa học tự chọn, nội dung này cần được đưa vào các môn học bắt buộc để sinh viên nhận thức rõ ràng hơn về trách nhiệm pháp lý và đạo đức trong môi trường mạng.

Việc đưa vào chương trình học có thể áp dụng theo các bước sau:

Môn học về an ninh mạng và quyền riêng tư. Nội dung này sẽ giúp sinh viên hiểu rõ về các quy định pháp luật liên quan đến bảo vệ thông tin cá nhân, bảo mật dữ liệu và quyền riêng tư trên mạng. Các tình huống vi phạm quyền riêng tư như phát tán thông tin cá nhân không được phép, lạm dụng hình ảnh hay chia sẻ dữ liệu trái phép sẽ được mô phỏng và giảng dạy dưới dạng tình huống thực tiễn.

Môn học về văn hóa giao tiếp trực tuyến. Sinh viên cần được học các quy tắc ứng xử văn minh trên mạng, cách xử lý xung đột trực tuyến và sử dụng ngôn ngữ tôn trọng người khác. Qua đó, sinh viên sẽ tránh xa các hành vi như bạo lực ngôn từ, tranh cãi cực đoan hay bình luận thù địch, thay vào đó phát triển kỹ năng đối thoại, tranh luận mang tính xây dựng.

Bằng việc tích hợp vào chương trình học chính khóa, sinh viên không chỉ nắm vững các khía cạnh pháp lý của không gian mạng mà còn hình thành thói quen và ý thức văn hóa ứng xử văn minh khi tham gia mạng xã hội.

Hai là, tổ chức các hoạt động ngoại khóa, diễn đàn và hội thảo chuyên đề về pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng cho sinh viên.

Bên cạnh việc đưa giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử vào chương trình chính khóa, các hoạt động ngoại khóa như diễn đàn, hội thảo chuyên đề và các cuộc thi tìm hiểu về pháp luật và văn hóa ứng xử trên mạng xã hội cũng đóng vai trò quan trọng trong việc bổ sung kiến thức và tạo ra môi trường thực hành cho sinh viên.

Diễn đàn sinh viên về an ninh mạng và văn hóa ứng xử. Đây là những không gian mở, nơi sinh viên có thể thảo luận về các vấn đề pháp lý và đạo đức liên quan đến việc sử dụng mạng xã hội. Các diễn đàn có thể xoay quanh các chủ đề, như: cách thức bảo vệ thông tin cá nhân, đối phó với tin tức giả mạo và xây dựng một môi trường giao tiếp an toàn trên mạng.

Cuộc thi tìm hiểu pháp luật mạng và văn hóa ứng xử. Các cuộc thi tìm hiểu kiến thức về pháp luật liên quan đến mạng xã hội có thể khuyến khích sinh viên tìm hiểu sâu hơn về các quy định pháp luật hiện hành. Cuộc thi có thể tổ chức dưới dạng mô phỏng tình huống vi phạm pháp luật trên mạng, giúp sinh viên vừa học lý thuyết vừa thực hành kỹ năng xử lý các vấn đề pháp lý.

Hội thảo chuyên đề về văn hóa ứng xử và an ninh mạng. Đây là các buổi hội thảo định kỳ, mời các chuyên gia về luật pháp, công nghệ thông tin và truyền thông đến chia sẻ kinh nghiệm và đưa ra những khuyến nghị thực tế. Hội thảo chuyên đề là cơ hội để sinh viên tiếp cận những kiến thức chuyên sâu và cập nhật về an ninh mạng, từ đó nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của việc tuân thủ pháp luật và ứng xử có đạo đức trong không gian số.

Những hoạt động ngoại khóa này không chỉ giúp sinh viên hiểu rõ hơn về các quy định pháp lý mà còn tạo điều kiện để họ thực hành các kỹ năng mềm như giao tiếp, tranh luận và giải quyết xung đột trên mạng xã hội.

Ba là, khuyến khích và phát triển phong trào sinh viên ứng xử văn minh trên không gian mạng.

Việc khuyến khích sinh viên tham gia vào các phong trào xây dựng văn hóa văn minh trên mạng xã hội có thể là một giải pháp hiệu quả để nâng cao ý thức trách nhiệm trong cộng đồng sinh viên. Những phong trào này có thể mang tính lan tỏa rộng rãi, khuyến khích sinh viên tự giác thực hiện và lan tỏa những giá trị tích cực trên mạng xã hội.

Phong trào “Sinh viên văn minh”. Đây là một phong trào toàn diện, nơi sinh viên sẽ tham gia các hoạt động như tạo ra các bài viết, video chia sẻ kinh nghiệm về văn hóa ứng xử trên mạng xã hội, tôn trọng quyền riêng tư và thông tin cá nhân của người khác. Các chiến dịch truyền thông, như: “Nói không với bạo lực ngôn từ”, “Sử dụng mạng xã hội an toàn và thông minh” có thể được tổ chức để sinh viên cùng nhau thực hiện những cam kết về hành vi ứng xử.

Các câu lạc bộ sinh viên về văn hóa mạng. Tại các trường đại học, việc thành lập các câu lạc bộ sinh viên chuyên về văn hóa ứng xử và pháp luật mạng sẽ là nơi để sinh viên giao lưu, trao đổi và học hỏi kinh nghiệm. Các câu lạc bộ này có thể tổ chức các hoạt động nghiên cứu, tổ chức các buổi hội thảo hoặc các dự án thực tế nhằm lan tỏa nhận thức về văn hóa ứng xử văn minh.

Các phong trào này sẽ khuyến khích sinh viên đóng vai trò là những “đại sứ văn hóa mạng”, từ đó góp phần xây dựng một cộng đồng mạng xã hội lành mạnh và văn minh.

Bốn là, ứng dụng công nghệ vào việc giáo dục và giám sát hành vi ứng xử trên không gian mạng.

Trong thời đại công nghệ số, việc ứng dụng công nghệ vào việc giáo dục và giám sát hành vi của sinh viên trên mạng xã hội là một giải pháp cần thiết và hiệu quả. Công nghệ giúp tăng cường khả năng tự nhận thức và điều chỉnh hành vi của sinh viên, đồng thời hỗ trợ nhà trường và các cơ quan chức năng trong việc phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm.

Hệ thống cảnh báo tự động. Phát triển các công cụ và hệ thống cảnh báo tự động, sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để phát hiện và ngăn chặn những hành vi vi phạm pháp luật, lan truyền tin tức giả mạo, hoặc phát tán nội dung xấu độc. Hệ thống này sẽ cảnh báo sinh viên ngay khi họ có ý định chia sẻ hoặc tiếp cận những nội dung không phù hợp.

Ứng dụng học tập trực tuyến: Các trường đại học có thể phát triển các ứng dụng học tập trực tuyến chuyên về pháp luật mạng và văn hóa ứng xử, giúp sinh viên tự học và kiểm tra kiến thức của mình. Ứng dụng có thể cung cấp các khóa học, bài kiểm tra và tài liệu học tập liên quan đến các quy định pháp luật và văn hóa giao tiếp trên mạng xã hội. Việc sử dụng công nghệ trong giám sát và giáo dục không chỉ giúp nâng cao nhận thức của sinh viên về trách nhiệm pháp lý mà còn giúp họ tránh xa các hành vi vi phạm pháp luật ngay từ ban đầu.

Năm là, tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội.

Giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử không chỉ là trách nhiệm của nhà trường mà cần có sự phối hợp chặt chẽ từ gia đình và xã hội. Cả ba thành phần này cần cùng nhau hợp tác để tạo ra một môi trường giáo dục toàn diện, giúp sinh viên nhận thức được trách nhiệm cá nhân trong việc tham gia mạng xã hội.

Gia đình định hướng và giám sát. Cha mẹ có vai trò quan trọng trong việc định hướng cho con cái sử dụng mạng xã hội một cách có trách nhiệm. Gia đình cần thường xuyên theo dõi, giám sát và hướng dẫn sinh viên cách sử dụng mạng xã hội một cách an toàn, đặt ra những quy tắc rõ ràng về thời gian sử dụng và loại nội dung được phép chia sẻ.

Sự hỗ trợ của xã hội và truyền thông: Truyền thông và các tổ chức xã hội cần đóng vai trò thúc đẩy các chiến dịch truyền thông nâng cao nhận thức về văn hóa ứng xử và pháp luật mạng xã hội. Các chiến dịch có thể nhắm đến những chủ đề, như: “Bảo vệ quyền riêng tư trên mạng” hay “Lan tỏa văn hóa giao tiếp văn minh”, giúp sinh viên hiểu rõ hơn về trách nhiệm của mình. Sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội sẽ tạo ra một môi trường học tập và sinh hoạt lành mạnh, giúp sinh viên không chỉ nắm vững kiến thức pháp luật mà còn biết cách ứng xử có văn hóa trên không gian mạng.

Sáu là, thiết lập các trung tâm tư vấn pháp lý và hỗ trợ sinh viên về pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng.

Việc thành lập các trung tâm tư vấn pháp lý tại các trường đại học là một giải pháp hữu ích để hỗ trợ sinh viên trong việc giải quyết các vấn đề pháp luật liên quan đến mạng xã hội. Trung tâm này sẽ cung cấp các dịch vụ tư vấn, hướng dẫn và hỗ trợ sinh viên khi họ gặp các tình huống như vi phạm bản quyền, xâm phạm quyền riêng tư hoặc bị lừa đảo trực tuyến.

Tư vấn pháp luật và hỗ trợ sinh viên. Trung tâm tư vấn pháp lý sẽ cung cấp các dịch vụ tư vấn miễn phí về các vấn đề pháp luật, giúp sinh viên nhận thức rõ hơn về quyền lợi và nghĩa vụ của mình khi tham gia không gian mạng.

Giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm. Trung tâm cũng có thể đóng vai trò hỗ trợ sinh viên khi họ gặp phải các tranh chấp pháp lý hoặc bị xâm phạm quyền lợi trên mạng xã hội. Việc cung cấp hướng dẫn cụ thể và pháp lý sẽ giúp sinh viên tự bảo vệ mình và tránh khỏi những rủi ro không đáng có.

Bảy là, xây dựng các cơ chế khen thưởng và xử phạt về ứng xử trên không gian mạng.

Để thúc đẩy hành vi ứng xử văn minh và trách nhiệm, việc thiết lập các cơ chế khen thưởng và xử phạt rõ ràng là cần thiết. Sinh viên có hành vi tốt cần được khuyến khích, trong khi những hành vi vi phạm cần phải bị xử lý nghiêm minh để răn đe và giữ gìn môi trường mạng xã hội lành mạnh.

Khen thưởng sinh viên tích cực. Các trường đại học có thể tổ chức các chương trình vinh danh, trao thưởng cho những sinh viên có hành vi tích cực trên mạng xã hội, như chia sẻ thông tin đúng đắn, tôn trọng quyền riêng tư của người khác, và thể hiện văn hóa giao tiếp văn minh.

Xử phạt các hành vi vi phạm. Các hành vi vi phạm pháp luật như phát tán tin tức giả, vi phạm bản quyền hoặc xâm phạm quyền riêng tư cần được xử lý nghiêm khắc để sinh viên nhận thức rõ hậu quả pháp lý của những hành vi này. Các biện pháp xử lý có thể bao gồm việc xử phạt hành chính hoặc xử lý kỷ luật tại nhà trường.

5. Kết luận

Giáo dục ý thức pháp luật và văn hóa ứng xử cho sinh viên trên không gian mạng là một nhiệm vụ quan trọng và cần thiết trong bối cảnh công nghệ số ngày càng phát triển. Sinh viên cần được trang bị kiến thức về pháp luật, kỹ năng giao tiếp và ứng xử văn minh để tham gia không gian mạng một cách có trách nhiệm. Việc tích hợp giáo dục vào chương trình chính khóa, tổ chức các hoạt động ngoại khóa và áp dụng công nghệ giám sát sẽ giúp sinh viên nhận thức rõ hơn về trách nhiệm của mình. Đồng thời, sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và xã hội sẽ đảm bảo quá trình giáo dục này đạt được hiệu quả bền vững. Từ đó, sinh viên không chỉ bảo vệ bản thân mà còn góp phần xây dựng một cộng đồng mạng an toàn, văn minh và tôn trọng pháp luật.

Chú thích:
1. Bộ Thông tin và Truyền thông (2023). Báo cáo Internet Việt Nam 2023. H. NXB.Thông tin và Truyền thông. https://www.mic.gov.vn/bao-cao-internet-vietnam-2023.
2, 11. Báo cáo Internet Việt Nam (2023). https://www.mic.gov.vn/bao-cao-internet-vietnam-2023.
3. Nguyễn Thanh Sơn (2023). Pháp luật và văn hóa ứng xử trên không gian mạng. H. NXB. Pháp luật, tr. 45.
4. Nguyễn Thanh Sơn (2023). Giáo dục ý thức pháp luật và Luật An ninh mạng cho sinh viên.H. NXB. Pháp luật, tr. 48.
5. Đặng Ngọc Quang (2023). Quyền sở hữu trí tuệ và sinh viên: Những vấn đề cần lưu ý. H. NXB. Pháp luật, tr. 56.
6. Nguyễn Văn Tài (2023). Văn hóa ứng xử trong không gian công cộng và trách nhiệm cá nhân.  H. NXB. Khoa học Xã hội, tr. 62.
7. Lê Thị Ngọc (2023). Tâm lý học và bảo vệ thông tin cá nhân trong môi trường mạng. H. NXB. Tâm lý học, tr. 78.
8. Anderson, P. (2021). Building Positive Online Communities: Education and Social Responsibility. London: Oxford University Press, p.102.
9. Hoàng Văn Hùng (2023). Giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử trong chương trình học chính khóa. H. NXB. Giáo dục, tr. 67.
10. Lê Thị Ngọc (2023). Vai trò của gia đình trong giáo dục tư duy phản biện và ý thức trách nhiệm của trẻ em trên không gian mạng. H. NXB. Tâm lý học, tr. 58.
12. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2022). Khảo sát về hành vi sử dụng mạng xã hội trong học tập của sinh viên Việt Nam. H. NXB. Giáo dục, tr. 34-36.
13. Trần Văn Bình (2023). Sinh viên và thách thức từ thông tin trên mạng xã hội. Tạp chí Giáo dục Việt Nam, số 10 (2023), tr. 22-24, truy cập tại https://tapchigiaoduc.vn/sinhvien-thongtin-2023.
14. Trung tâm Nghiên cứu Truyền thông Xã hội (2022). Khảo sát về hành vi chia sẻ thông tin của sinh viên Việt Nam trên mạng xã hội. H. NXB. Thông tin và Truyền thông, tr. 28-30.
15. Nguyễn Thanh Sơn (2023). Trách nhiệm pháp lý trong việc chia sẻ thông tin trên mạng xã hội. Tạp chí Pháp luật Việt Nam, số 9 (2023), tr. 20-22, truy cập tại https://tapchiplvn.vn/trach-nhiem-phap-ly-chia-se-thong-tin-2023.
16. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2022). Khảo sát về hành vi vi phạm bản quyền của sinh viên Việt Nam trên không gian mạng. H. NXB. Giáo dục, tr. 42-45.
17. Nguyễn Văn Tài. (2023). Văn hóa giao tiếp trực tuyến và kỹ năng kiểm soát cảm xúc của sinh viên. H. NXB. Khoa học Xã hội, tr. 85.
18. Nguyễn Văn Tài (2023). Bạo lực ngôn từ và kỹ năng giao tiếp của sinh viên trên mạng xã hội. Tạp chí Khoa học Xã hội, số 8 (2023), tr. 40-42, truy cập tại https://tapchikhsxhn.vn/bao-luc-ngon-tu-2023.
19. Phạm Văn Đức (2023). Tôn trọng và trách nhiệm trong giao tiếp trên mạng xã hội: Vai trò của sinh viên. Tạp chí Văn hóa và Xã hội, số 6 (2023) tr. 33-35, truy cập tại https://tapchivanhhoa.vn/giao-tiep-van-minh-tren-mang-2023.
20. Tổ chức UNESCO (2021). Nghiên cứu về khả năng xác định tính xác thực của thông tin trên mạng xã hội của sinh viên. Paris: UNESCO Publishing, tr. 45-47.
21. Anderson, P (2021). Education and Media Literacy: Developing Critical Thinking for Online Communities. London: Oxford University Press, p. 85.
22. Trường Đại học Kinh tế quốc dân (2022). Khảo sát về việc tiếp cận các khóa học và hội thảo chuyên đề về pháp luật mạng xã hội và văn hóa ứng xử của sinh viên. H. NXB.Đại học Kinh tế quốc dân, tr. 23-25.
23. Hoàng Văn Hùng (2023). Tích hợp pháp luật và văn hóa ứng xử vào chương trình học chính thức: Tầm quan trọng trong thời đại số. H. NXB. Pháp luật, tr. 102.
24. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2022), Khảo sát về nhận thức pháp luật của sinh viên trên mạng xã hội. H. NXB. Giáo dục, tr. 30-33.|
25. Phạm Quang Vinh (2023). Trách nhiệm pháp lý và đạo đức của sinh viên trong việc sử dụng mạng xã hội. Tạp chí Luật và Xã hội, số 12, tr. 40-42, truy cập tại https://tapchiluathoc.vn/phamquangvinh-2023.
Tài liệu tham khảo:
1. Bộ Giáo dục và Đào tạo. (2022). Khảo sát về giáo dục pháp luật và văn hóa ứng xử trong các trường đại học. H. NXB. Giáo dục.
2. Bộ Thông tin và Truyền thông (2022). Báo cáo về tình trạng sử dụng mạng xã hội của sinh viên Việt Nam. H. NXB. Thông tin.
3. Quốc hội (2018). Luật An ninh mạng Việt Nam năm 2018.
4. Quốc hội (2015). Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam năm 2015. 
5. Tổ chức UNESCO (2021). Báo cáo về văn hóa ứng xử trên không gian mạng toàn cầu. Paris: UNESCO.
6. Trung tâm Nghiên cứu Truyền thông Xã hội (2022). Khảo sát về bạo lực ngôn từ và văn hóa ứng xử trên mạng xã hội của sinh viên. TP. Hồ Chí Minh.
7. Trường Đại học Kinh tế quốc dân (2022). Báo cáo về nhận thức pháp luật của sinh viên tại các trường đại học. H. NXB. Đại học Kinh tế quốc dân.
8. Peter Anderson (2021). Building Positive Online Communities: Education and Social Responsibility. Journal of Digital Media Studies, 19 (4), p.102-110.