TS. Nguyễn Toàn Thắng
Học viện Hành chính Quốc gia
Nguyễn Tâm Đan
Ba Đình, Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) – Thương mại điện tử bắt đầu bằng việc mua bán hàng hóa và dịch vụ thông qua các phương tiện điện tử và mạng viễn thông, nhiều doanh nghiệp đã ứng dụng công nghệ thông tin vào mọi hoạt động, từ bán hàng, marketing, thanh toán đến mua sắm, sản xuất, đào tạo, phối hợp hoạt động với nhà cung cấp, đối tác, khách hàng… Sự phát triển nhanh chóng của các sàn thương mại điện tử mang lại nhiều cơ hội, nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức cần được giải quyết để bảo vệ và phát triển sản phẩm trong nước, xây dựng một môi trường cạnh tranh công bằng và lành mạnh… Bài viết phân tích thực trạng thị trường thương mại điện tử và đề xuất một số giải pháp phát triển thị trường thương mại điện tử bền vững tại Việt Nam.
Từ khóa: Thương mại điện tử, sàn thương mại, thị trường, quản lý nhà nước.
1. Đặt vấn đề
Thương mại điện tử là xu thế tất yếu đã và đang ngày càng phát triển. Theo các nghiên cứu gần đây, tổng giá trị thương mại điện tử toàn cầu đã đạt mức gần 4,9 nghìn tỷ USD vào năm 2023 và dự kiến sẽ tiếp tục tăng trưởng lên gần 6,4 nghìn tỷ USD vào năm 2024. Điều này cho thấy, tốc độ tăng trưởng ấn tượng của ngành này, với mức tăng trưởng hàng năm ước tính khoảng 14% từ năm 2021 – 2023. Thị trường thương mại điện tử lớn nhất hiện nay là Trung Quốc với giá trị gần 1,9 nghìn tỷ USD, tiếp theo là Hoa Kỳ và Ấn Độ. Khoảng 2,14 tỷ người dùng đã mua sắm trực tuyến toàn cầu vào năm 2023, tăng từ 1,66 tỷ người vào năm 20211.
9 tháng đầu năm 2024, người tiêu dùng Việt Nam đã chi 227.700 tỷ đồng, tương đương 8,9 tỷ USD mua hàng trên 5 sàn Shopee, Lazada, Tiki, TikTok Shop và Sendo. Cụ thể, tổng doanh số đạt 227.700 tỷ đồng, tăng 37,6% so với cùng kỳ 2023, với 2,43 triệu sản phẩm được bán ra, tăng 49,8% so với cùng kỳ 2023. Riêng quý III, đóng góp 84.750 tỷ đồng, tăng 15,9% so với quý III/2023 với 897 triệu sản phẩm2.
Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam (VECOM) ước tính, Việt Nam nằm trong nhóm 5 quốc gia có tốc độ tăng trưởng thương mại điện tử hàng đầu thế giới, với tốc độ tăng trưởng khoảng 20% mỗi năm. Cụ thể, theo số liệu từ Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam, tốc độ tăng trưởng trong lĩnh vực thương mại điện tử tăng hơn 25% so với năm 2022, đạt 25 tỷ USD. Trong đó, quy mô bán lẻ hàng hóa trực tuyến đạt 17,3 tỷ USD, thương mại điện tử chiếm khoảng 10% tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng. Theo báo cáo từ Google, Temasek và Bain & Company, quy mô thị trường thương mại điện tử bán lẻ của Việt Nam dự kiến đạt 39 tỷ USD vào năm 20253.
Nhóm 10 loại hàng hóa, dịch vụ người tiêu dùng Việt Nam thường được mua bán trực tuyến phổ biến, nhất là: quần áo, giày dép và mỹ phẩm (chiếm 69%); thiết bị đồ dùng gia đình (64%); đồ công nghệ và điện tử (51%); sách, văn phòng phẩm, hoa, quà tặng (50%); thực phẩm (44%); vé máy bay, tàu hỏa, ô tô (27%); đặt chỗ khách sạn/tour du lịch (25%); vé xem phim, ca nhạc (22%); xem phim trực tuyến (20%); dịch vụ tư vấn, đào tạo trực tuyến (17%)4.
2. Thực trạng sự phát triển của thương mại điện tử gắn liền với sự tăng trưởng của nhiều lĩnh vực liên quan
Một là, dịch vụ thanh toán tăng trưởng mạnh.
Trong vài năm gần đây dịch vụ thanh toán tăng trưởng nhanh chóng với công nghệ hiện đại đã góp phần thúc đẩy thương mại điện tử nói chung và bán lẻ trực tuyến phát triển mạnh mẽ. Tính đến cuối năm 2023, thanh toán không dùng tiền mặt đạt khoảng 11 tỷ giao dịch, tăng gần 50% so với năm 2022. Tổng giá trị giao dịch đạt hơn 200 triệu tỷ đồng. Trong đó, thanh toán qua Internet đạt gần 2 tỷ giao dịch, với giá trị đạt trên 52 triệu tỷ đồng, tăng hơn 56% về số lượng và 5,8% về giá trị so với năm 2022; thanh toán qua kênh điện thoại di động đạt hơn 7 tỷ giao dịch với giá trị đạt hơn 49 triệu tỷ đồng, tăng hơn 61% về số lượng và gần 12% về giá trị; thanh toán qua phương thức QR code đạt gần 183 triệu giao dịch, với giá trị đạt hơn 116 nghìn tỷ đồng, tăng gần 172% về số lượng và hơn 74% về giá trị so với năm trước. Đến hết năm 2023 có gần 27 triệu tài khoản thanh toán được mở bằng phương thức điện tử (eKYC) đang hoạt động và 12,9 triệu thẻ đang lưu hành phát hành bằng eKYC. Số lượng ví điện tử đang hoạt động là 36,2 triệu ví và chiếm 63,2% trong tổng số gần 57,3 triệu ví điện tử đã được kích hoạt với tổng số tiền trên các ví này là gần 3 nghìn tỷ đồng5.
Sau 2 năm thí điểm, Mobile Money có mức tăng trưởng tốt, đến cuối năm 2023 số lượng tài khoản đăng ký gần 6 triệu, trong đó gần 70% là tài khoản đăng ký ở vùng sâu, vùng xa, vùng hải đảo; tổng số lượng giao dịch khoảng 47 triệu, tổng giá trị giao dịch trên 2,4 nghìn tỷ đồng6.
Hai là, dịch vụ logistic tăng trưởng nhanh chóng.
Năm 2023, nhiều doanh nghiệp đã đầu tư khá lớn vào ứng dụng công nghệ cao để xây dựng và hoàn thiện hoạt động thanh toán đơn hàng. Xuất hiện mô hình trung tâm hoàn tất đơn hàng quy mô vừa chuyên phục vụ nhóm khách hàng nhỏ lẻ tại trung tâm các thành phố lớn, như: Fulfillment Hub của Swifthub hoặc N&H Logistics tại TP. Hồ Chí Minh. Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam cho rằng, những xu thế này sẽ thúc đẩy ḍich vụ hoàn tất đơn hàng ngày càng phát triển trong những năm tới. Hai nền tảng thương mại điện tử hàng đầu tại Việt Nam đã khai trương trung tâm phân loại hàng hóa công nghệ cao.
Thị trường giao hàng chặng cuối của Việt Nam trở nên sôi động hơn với sự tham gia của nhiều doanh nghiệp. Thị trường dịch vụ chuyển phát nhanh Việt Nam đạt giá trị 0,71 tỷ USD vào năm 2021 và ước tính sẽ tăng lên mức 4,88 tỷ USD vào năm 2030, đạt tốc độ tăng trưởng kép hàng năm 24,1% trong giai đoạn 2022 – 20307. Ngoài ra, xu hướng doanh nghiệp chuyển phát nhanh nước ngoài đầu tư trực tiếp tăng lên rõ rệt. Thị trường giao hàng chặng cuối chứng kiến mức độ cạnh tranh cao về giá thành và chất lượng ḍịch vụ.
Lĩnh vực thương mại điện tử phát triển nhanh cùng với sự gia tăng trong giao hàng (giao hàng đến tay người tiêu dùng) và tốc độ phát triển trong các dịch vụ thương mại quốc tế là một trong những yếu tố thúc đẩy sự tăng trưởng của thị trường.
3. Những vấn đề còn hạn chế đối với thị trường thương mại điện tử ở Việt Nam
Thứ nhất, còn thiếu tính bền vững do khoảng cách số, nguồn nhân lực số và môi trường.
Trên thực tế, khoảng cách phát triển thương mại điện tử giữa hai thành phố Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh với 61 địa phương khác rất lớn. Cùng với đó, nguồn nhân lực chất lượng cao được đào tạo chính quy ở các trường đại học chưa đáp ứng nhu cầu và thương mại điện tử gây tác động ngày càng xấu tới môi trường. Xếp hạng chỉ số thương mại điện tử các tỉnh/thành phố Việt Nam năm 2024. Báo cáo cũng chỉ ra, TP. Hồ Chí Minh tiếp tục dẫn đầu về xếp hạng Chỉ số thương mại điện tử Việt Nam năm 2024 với 87 điểm. Đứng thứ hai là Hà Nội với 84,3 điểm. Đứng thứ ba trong bảng xếp hạng là Bình Dương với 51,3 điểm và cũng có khoảng cách rất xa so với Hà Nội lên tới 33 điểm8.
Điểm trung bình của Chỉ số là 23,1 điểm. Khoảng cách về thương mại điện tử giữa hai trung tâm kinh tế là Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh với các tỉnh, thành phố còn lại là rất lớn. Khoảng cách giữa các tỉnh, thành phố xếp đầu chỉ số là TP. Hồ Chí Minh so với tỉnh, thành phố thấp nhất trong bảng xếp hạng của 58 tỉnh, thành phố là 76,4 điểm. Báo cáo năm 2024 tiếp tục chỉ ra sự cần thiết phải triển khai các chính sách và giải pháp nhằm giải quyết các vấn đề trên. Đồng thời kiến nghị các cơ quan quản lý nhà nước cần đánh giá hiện trạng, ban hành chính sách và pháp luật thúc đẩy hoạt động xuất khẩu trực tuyến, công nghệ giáo dục (EdTech) và công nghệ y tế (HealthTech)9.
Giai đoạn 10 năm tiếp theo 2026 – 2030, song song với việc duy trì tốc độ tăng trưởng cao, Việt Nam cần xây dựng tầm nhìn phát triển thương mại điện tử bền vững. Những yếu tố quyết định tới thành công của lĩnh vực này bao gồm thu hẹp khoảng cách số giữa các địa phương, phát triển nguồn nhân lực số chất lượng cao, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trực tuyến, tận dụng các cơ hội từ xuất khẩu trực tuyến và giảm tác động tiêu cực tới môi trường.
Thứ hai, việc quản lý hàng hóa trên lĩnh vực thương mại điện tử còn nhiều hạn chế
Sự phát triển quá nhanh, quá nóng của thị trường thương mại điện tử bán lẻ tại Việt Nam gây ra một số bất cập: (1) Áp lực cạnh tranh đối với sản phẩm trong nước từ các sản phẩm nhập khẩu; (2) Những thách thức trong vấn đề quản lý thuế với các giao dịch thương mại điện tử; (3) Chất lượng sản phẩm và dịch vụ chưa đồng đều, có hàng giả, hàng kém chất lượng; (4) Sự cạnh tranh thiếu công bằng giữa các công ty vốn nhiều và những sàn thương mại điện tử khởi nghiệp, vừa và nhỏ…
Hiện thương mại điện tử đang hoạt động theo hình thức, đơn vị chủ quản của sàn đó có trách nhiệm quản lý và cam kết bảo đảm chất lượng sản phẩm khi thực hiện thủ tục đăng ký cấp phép với Bộ Công thương. Cơ quan quản lý sẽ quản lý theo các quy định tại Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 của Chính phủ về thương mại điện tử và Nghị định số 85/2021/NĐ-CP ngày 25/9/2021 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 của Chính phủ về thương mại điện tử. Đây cũng là hai căn cứ quan trọng nhất để xử lý vi phạm hành chính đối với các sàn thương mại điện tử hoạt động không thông báo tại Việt Nam.
Các sản phẩm bán trên sàn thương mại điện tử thường cạnh tranh về giá rất khốc liệt nên đa phần xu hướng chọn hàng của chủ shop là hướng đến giá rẻ. Họ chấp nhận bất cứ hàng gì miễn là giá rẻ. Điều này cũng đồng nghĩa với việc hàng sẽ không bảo đảm được chất lượng. Thậm chí cùng một loại hàng nhưng những sản phẩm được bán trên sàn thương mại điện tử sẽ được sản xuất riêng, giảm lượng, giảm chất…Vì vậy, không ít doanh nghiệp trong nước đã lao đao khi ứng dụng mô hình này. Bởi lẽ, mức giá rẻ đến mức ngay cả nhà sản xuất cũng khó có thể đủ chi phí để sản xuất được loại sản phẩm đó với các tiêu chuẩn đặt ra. Như vậy, nếu không có chính sách bảo hộ thì vô hình chung đang đẩy doanh nghiệp Việt Nam xuống dốc.
Thứ ba, các tập đoàn chuyên kinh doanh công nghệ và thương mại điện tử của nước ngoài lấn át các doanh nghiệp trong nước.
Thị phần giá trị giao dịch của các sàn thương mại điện tử tại Việt Nam có sự phân chia rõ rệt giữa các nền tảng lớn, trong đó: Shopee đang dẫn đầu thị trường với khoảng 71,5% thị phần nhờ vào các chương trình khuyến mãi lớn và dịch vụ giao hàng nhanh; TikTok Shop đứng thứ 2 với 22% thị phần, đang tăng trưởng mạnh mẽ nhờ vào mô hình kết hợp giữa mua sắm và giải trí; Lazada đứng thứ 3 chiếm khoảng 5,9% thị phần, mặc dù có sự cạnh tranh gay gắt nhưng vẫn giữ được vị trí quan trọng trên thị trường; Tiki đứng thứ 4 với khoảng 0,7% thị phần và đang gặp nhiều khó khăn trong việc cạnh tranh với các đối thủ lớn hơn10.
Trong 5 sàn thương mại điện tử bán lẻ trên thì hai sàn Tiki và Sendo có yếu tố Việt Nam. Hiện tại, Tiki đang tập trung xây dựng dịch vụ và trải nghiệm khách hàng với các sản phẩm chính hãng. Tuy nhiên, dù được thành lập từ năm 2010 nhưng Tiki đang cho thấy mình “đuối sức” hơn trong cuộc đua thị phần với các đối thủ thương mại điện tử nước ngoài khác, thị phần trên thị trường đã giảm từ 12% của năm 2023 xuống 10% năm 2024. Bức tranh kinh doanh của Tiki phần nào được thể hiện qua số liệu đưa ra tại báo cáo tài chính của VNG – “kỳ lân” công nghệ Việt Nam. Trong hồ sơ gửi cho Ủy ban Chứng khoán và giao dịch Mỹ (SEC) năm 2023, VNG đã thể hiện cơ cấu cổ đông hiện hữu. Theo đó, VNG Limited – tổ chức nước ngoài có trụ sở tại quần đảo Cayman, nắm 49% cổ phần trực tiếp trong VNG Corporation – công ty đang hoạt động tại Việt Nam sở hữu các nền tảng, như: Zalo, Zing MP311…
4. Giải pháp để phát triển bền vững thị trường thương mại điện tử tại Việt Nam
Một là, hoàn thiện cơ chế, chính sách nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển thương mại điện tử trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0: rà soát, bổ sung, sửa đổi và ban hành mới các chính sách, văn bản quy phạm pháp luật theo hướng tạo điều kiện, khuyến khích, hỗ trợ các hoạt động ứng dụng thương mại điện tử và các mô hình kinh doanh mới trên nền tảng công nghệ số.
Hai là, nâng cao năng lực quản lý và tổ chức hoạt động thương mại điện tử, đấu tranh chống các hành vi gian lận thương mại, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ và cạnh tranh không lành mạnh trong thương mại điện tử.
Ba là, tuyên truyền, đào tạo kỹ năng thương mại điện tử cho người dân và doanh nghiệp nhằm nâng cao trình độ tham gia và khai thác các ứng dụng thương mại điện tử của doanh nghiệp, tăng cường khả năng nhận biết và ứng phó của người tiêu dùng với những hành vi tiêu cực trong thương mại điện tử.
Bốn là, phát triển các hạ tầng, giải pháp hỗ trợ giao dịch điện tử tích hợp thanh toán trong thương mại và và dịch vụ công; chú trọng phát triển các tiện ích thanh toán trên nền tảng di động, ví điện tử, mã QR code, NFC, POS…
Năm là, hoàn thiện hạ tầng dịch vụ chuyển phát và logistics cho thương mại điện tử, ứng dụng các công nghệ mới trong hoạt động logistics.
Sáu là, xây dựng các hệ thống tra cứu, truy xuất, kiểm soát lưu thông hàng hóa trên nền tảng các giải pháp về chứng từ điện tử trong thương mại bao gồm hóa đơn điện tử, tem điện tử, chứng từ xuất kho điện tử và các chứng từ thương mại khác.
Bảy là, tổ chức các sự kiện thương mại điện tử thường niên mang tính kích cầu cho thị trường trong nước và mở rộng cho hoạt động thương mại điện tử xuyên biên giới, tạo môi trường cho các tổ chức, doanh nghiệp trình diễn những công nghệ mới nhất và các mô hình thương mại điện tử tiên tiến để người tiêu dùng trải nghiệm, xây dựng thói quen, kỹ năng thương mại điện tử mới.
Tám là, tiếp tục chương trình hỗ trợ chuyển đổi số trong các doanh nghiệp vừa và nhỏ, ứng dụng các công nghệ số nhằm cải tiến mô hình sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp; nghiên cứu, lựa chọn ngành, lĩnh vực ưu tiên để phát triển các ứng dụng công nghệ mới vào sản xuất và kinh doanh.
Chín là, tiếp tục hỗ trợ doanh nghiệp phân phối hàng hóa trong và ngoài nước một cách hiệu quả với chi phí thấp nhất. Ngoài ra, các cơ quan quản lý cũng cần có phương án hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu thông qua thương mại điện tử xuyên biên giới nhằm đẩy mạnh các hoạt động thương mại điện tử xuyên biên giới một cách bài bản hơn, tạo điều kiện cho doanh nghiệp sản xuất đa dạng hóa các kênh xuất khẩu tại các thị trường nước ngoài.
Mười là, hoàn thiện hệ thống luật pháp thuế để tăng cường biện pháp quản lý thuế, để hàng hóa bên ngoài bình đẳng với hàng sản xuất trong nước; cần phải thường xuyên rà soát chính sách hỗ trợ doanh nghiệp nội địa, xem thật sự có hiệu quả hay không và hiệu quả đến đâu, bất cập chỗ nào để có các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp và hàng nội địa.
5. Kết luận
Thương mại điện tử đang là một xu hướng tất yếu trong kỷ nguyên số. Vì thế, cần tiếp nhận và có những phương án ứng xử chính xác và phù hợp trong thời kỳ kinh tế thế giới đang phát triển từng ngày về mặt công nghệ là yêu cầu buộc phải chấp nhận. Càng nhìn rõ, thấu đáo, sẵn sàng cho một cuộc chiến trông thấy trước sẽ giúp cho chính quyền, doanh nghiệp và người tiêu dùng tránh được những thiệt hại, đồng thời, biến “nguy” thành “cơ” trong quá trình xây dựng nền kinh tế phát triển bền vững, lành mạnh.
Chú thích:
1. Dự đoán 8 xu hướng thương mại điện tử nổi bật hàng đầu 2024. https://vbee.vn, ngày 25/11/2024.
2. 9 tháng người tiêu dùng Việt Nam chi 8,9 tỷ USD mua hàng trên sàn thương mại điện tử. https://congthuong.vn, ngày 24/10/2024.
3. Thương mại điện tử Việt Nam dự báo đạt quy mô 39 tỷ USD vào năm 2025. https://doanhnghieptiepthi.vn, ngày 24/10/2024.
4. Sách Trắng Thương mại điện tử Việt Nam năm 2022. https://www.idea.gov.vn, ngày 29/9/2022, tr 39.
5. 8. 9. Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (2024). Báo cáo Chỉ số Thương mại điện tử Việt Nam (EBI 2024), ngày 24/4/2024.
6. Giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt năm 2023 đạt khoảng 11 tỷ giao dịch, với giá trị đạt hơn 200 triệu tỷ đồng. https://thitruongtaichinhtiente.vn, ngày 04/01/2024.
7. Thương mại điện tử Việt Nam tăng trưởng nhanh nhưng không bền vững. http//trungtamwto.vn, ngày 26/4/2024.
10. YouNet ECI (2024). Báo cáo doanh thu các sàn thương mại điện tử quý 2/2024.
11. Các sàn thương mại điện tử ở Việt Nam đang làm ăn ra sao? https://tuoitre.vn, ngày 12/8/2024
Tài liệu tham khảo:
1. Chính phủ (2013). Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 về thương mại điện tử.
2. Chính phủ (2021). Nghị định số 85/2021/NĐ-CP ngày 25/9/2021 sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 về thương mại điện tử.
3. Cục Thương mại điện tử và Công nghệ thông tin – Bộ Công Thương (2022). Báo cáo thương mại điện tử Việt Nam các năm 2019, 2020, 2021, 2022.
4. Hiệp hội Thương mại điện tử – Vecom (2021). Báo cáo chỉ số thương mại điện tử Việt Nam, tăng trưởng vững chắc.
5. Hiệp hội Thương mại điện tử – Vecom (2022). Báo cáo chỉ số thương mại điện tử Việt Nam, làn sóng thứ 2 của thương mại điện tử.
6. Metric – Nền tảng số liệu E-commerce (2022). Tổng quan thương mại điện tử.
7. Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam – VCCI (2021). Báo cáo nghiên cứu thương mại điện tử trên mạng xã hội tại Việt Nam: Một số vấn đề pháp lý.
8. Lê Thanh Thủy (2021). Phát triển thương mại điện tử trong bối cảnh hiện nay. Tạp chí Tài chính số kỳ 2 tháng 11/2021.
9. Nguyễn Văn Thoan (2012). Giáo trình thương mại điện tử. H. NXB Hồng Đức.
10. Thủ tướng Chính phủ (2020). Quyết định số 645/QĐ-TTg ngày 15/5/2020 phê duyệt kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2021-2025.