ThS. Đào Bích Hạnh
Trường Đại học Quy Nhơn
Huỳnh Ngọc Danh
Sinh viên Trường Đại học Quy Nhơn
(Quanlynhanuoc.vn) – Lịch sử hình thành và phát triển nền võ học Việt Nam hòa quyện với lịch sử dựng nước và giữ nước. Võ cổ truyền không chỉ đơn thuần là những bài võ nhằm rèn luyện kỹ năng tự vệ mà còn hướng tới sự hòa hợp về thể chất và tinh thần, khơi dậy lòng tự hào, tinh thần thượng võ và nhân văn của con người Việt Nam, do đó, việc bảo tồn và phát huy võ cổ truyền là nhiệm vụ quan trọng để tôn vinh giá trị di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Võ cổ truyền Bình Định được xem là cái nôi của võ cổ truyền Việt Nam. Công tác bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định có tác động tích cực đến sự phát triển văn hóa, du lịch của tỉnh, tuy nhiên, còn tồn tại một số hạn chế cần được khắc phục thông qua tác động của hoạt động quản lý nhà nước.
Từ khóa: Võ cổ truyền; quản lý nhà nước; bảo tồn và phát huy; di sản văn hóa; tỉnh Bình Định.
1. Đặt vấn đề
Võ cổ truyền Bình Định ra đời từ rất sớm. Năm 1471, vua Lê Thánh Tông cho lập phủ Hoài Nhơn, gồm: huyện Bồng Sơn, Phù Ly và Tuy Viễn (Bình Định ngày nay). Vua đã cử các võ tướng, võ quan tài giỏi vào trấn giữ, bình định vùng đất này lâu dài để Nhân dân có cuộc sống yên ổn. Các võ tướng, võ quan của triều đình đã ở lại sinh sống và truyền võ nghệ cho con cháu, cho người bản địa, từ đó, vùng đất Bình Định trở thành nơi có nhiều người tinh thông võ thuật1.
Bình Định cũng là nơi sản sinh các bài võ độc đáo, có sự biến hoá trong từng chiêu thức, được sáng tạo và lưu truyền qua nhiều đời. Tính đến nay, toàn tỉnh có 2 đại võ sư quốc tế, 27 đại võ sư quốc gia, 19 võ sư cao cấp, 101 võ sư, 48 chuẩn võ sư, 500 huấn luyện viên võ cổ truyền, 185 võ đường, câu lạc bộ võ cổ truyền Bình Định với hơn 12.000 võ sinh; hàng chục làng võ nổi tiếng gắn với địa danh lịch sử qua nhiều thế kỷ, như: làng võ An Vinh, Thuận Truyền, Phủ Thiện (huyện Tây Sơn); làng võ An Thái, Phương Danh (thị xã An Nhơn); làng võ An Hòa, Kỳ Sơn, Đại Lễ (huyện Tuy Phước)2.
Những năm qua, với sự nỗ lực của các cấp, các ngành, các địa phương trong tỉnh, công tác bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định đã đạt nhiều kết quả nổi bật, góp phần gìn giữ, tôn vinh các giá trị tinh hoa văn hóa của dân tộc; đồng thời, tác động tích cực đến sự phát triển văn hóa và du lịch của tỉnh trong thời gian qua.
2. Thực trạng quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy võ cổ truyền ở tỉnh Bình Định
Võ cổ truyền là di sản văn hóa phi vật thể nên căn cứ theo văn bản hợp nhất số 10/VBHN-VPQH về Luật Di sản văn hóa, có 5 nội dung cơ bản về bảo tồn và phát huy võ cổ truyền, cụ thể là: (1) Tổ chức nghiên cứu, sưu tầm, kiểm kê, phân loại võ cổ truyền; (2) Tổ chức truyền dạy, phổ biến, xuất bản, trình diễn và phục dựng các loại hình võ cổ truyền; (3) Khuyến khích và tạo điều kiện để tổ chức, cá nhân nghiên cứu, sưu tầm, lưu giữ, truyền dạy và giới thiệu võ cổ truyền; (4) Hướng dẫn nghiệp vụ bảo vệ giá trị võ cổ truyền theo đề nghị của tổ chức, cá nhân nắm giữ di sản văn hóa phi vật thể; (5) Đầu tư kinh phí cho hoạt động bảo vệ giá trị võ cổ truyền, ngăn ngừa nguy cơ làm mai một, thất truyền3. Do vậy, công tác quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy võ cổ truyền đã đạt được một số kết quả nổi bật sau:
(1) Về tổ chức nghiên cứu, sưu tầm, kiểm kê, phân loại võ cổ truyền. UBND tỉnh Bình Định đang đẩy mạnh khuyến khích các tổ chức trong và ngoài nước nghiên cứu, sưu tầm, kiểm kê, phân loại võ cổ truyền, làm rõ giá trị lịch sử, khoa học của võ cổ truyền Bình Định; xác định tiềm năng giá trị tài nguyên võ cổ truyền phục vụ phát triển du lịch; hoàn thiện hồ sơ trình UNESCO công nhận võ cổ truyền Bình Định trở thành di sản văn hóa của nhân loại. Công tác sưu tầm, kiểm kê, phân loại võ cổ truyền được quy định theo Quyết định số 556/QĐ-UBND ngày 23/02/2022 của Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Định về việc ban hành Kế hoạch bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định năm 2025 và Quyết định số 3818/QĐ-UBND ngày 28/10/2016 về việc phê duyệt Đề án bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định giai đoạn 2016 – 2020, định hướng đến năm 2030, đáp ứng đòi hỏi khách quan và phù hợp với đường lối, chủ trương trong phát triển thể dục – thể thao và gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
(2) Về tổ chức truyền dạy, phổ biến, xuất bản, trình diễn và phục dựng các loại hình võ cổ truyền. UBND tỉnh đã chỉ đạo đưa võ cổ truyền Bình Định vào các trường học từ năm 2016, đưa võ cổ truyền vào nội dung thi đấu tại Hội khỏe Phù Đổng, thúc đẩy phong trào tập luyện trong học sinh, sinh viên. Hằng năm, các cấp, các ngành, địa phương tổ chức nhiều giải đấu, chương trình biểu diễn võ cổ truyền thu hút đông đảo các võ đường tham gia. Biểu diễn võ cổ truyền Bình Định đã trở thành hoạt động mang đậm nét truyền thống văn hóa trong các ngày lễ, Tết, sự kiện trọng đại của tỉnh. Bộ môn võ cổ truyền được áp dụng vào giảng dạy chính khóa đối với sinh viên chuyên ngành thể dục – thể thao. Cùng với võ cổ truyền Việt Nam, võ cổ truyền Bình Định được đưa vào chương trình giảng dạy và được nhiều sinh viên theo học môn tự chọn. Ngày 06/12/2012, UBND tỉnh Bình Định đã ban hành Quyết định số 671/QĐ-UBND về việc phê duyệt Đề án Bảo tồn và phát triển một số lò võ cổ truyền Bình Định để phục vụ du lịch đến năm 2015, nâng cấp cơ sở vật chất võ đường Phan Thọ, lò võ Hồ Sừng, Câu lạc bộ võ Chùa Long Phước, lò võ Phi Long Vịnh.
(3) Về khuyến khích, tạo điều kiện để tổ chức, cá nhân nghiên cứu, sưu tầm, lưu giữ, truyền dạy và giới thiệu võ cổ truyền. Tỉnh đã thực hiện khai thác và quảng bá võ cổ truyền Bình Định thông qua các chương trình, giải đấu trong nước và quốc tế trên cơ sở kết quả sưu tầm các bài thiệu võ của các chưởng môn phái ở huyện Tây Sơn, Phù Mỹ, An Nhơn và sự đầu tư của các doanh nghiệp du lịch. Nổi bật nhất là chương trình “Đêm Võ đài Bình Định” vào các dịp lễ, mùa du lịch tại thành phố Quy Nhơn, giải võ cổ truyền các võ đường Bình Định tranh cúp Hoàng đế Quang Trung được tổ chức hằng năm, trở thành nơi giao lưu, cọ xát của các võ đường trong và ngoài tỉnh, giới thiệu những đặc trưng môn phái đến với người dân. Đặc biệt, Liên hoan quốc tế võ cổ truyền Việt Nam định kỳ 2 năm một lần tại Bình Định là nơi giao lưu võ cổ truyền giữa các quốc gia, vùng lãnh thổ với võ cổ truyền Bình Định, góp phần quảng bá rộng rãi võ cổ truyền Bình Định đến với bạn bè quốc tế.
(4) Về hướng dẫn nghiệp vụ, bảo vệ giá trị võ cổ truyền theo đề nghị của tổ chức, cá nhân nắm giữ di sản văn hóa phi vật thể. Tỉnh Bình Định đã tích cực xây dựng, ban hành và triển khai thực hiện nhiều đề tài, đề án bảo tồn và phát huy giá trị võ cổ truyền, đưa vào hoạt động Trung tâm Võ thuật cổ truyền Bình Định, tạo bước đi quan trọng nhằm thúc đẩy việc xây dựng, nâng cao trình độ võ sư, huấn luyện viên truyền dạy cho thế hệ kế cận. Hiện nay, số lượng võ sư và võ sinh trên địa bàn tỉnh ngày càng tăng, là dấu hiệu đáng mừng trong bảo tồn và phát huy võ cổ truyền. Cụ thể:

(5) Về đầu tư kinh phí cho hoạt động bảo vệ võ cổ truyền, ngăn ngừa nguy cơ làm mai một, thất truyền võ cổ truyền. UBND tỉnh Bình Định đã đề xuất và triển khai chính sách đầu tư, hỗ trợ kinh phí tổ chức khảo sát, lập dự án xây dựng Trung tâm Võ cổ truyền tại các huyện, thị xã, thành phố gắn với phát triển du lịch. Theo Quyết định số 3818/QĐ-UBND, mức đầu tư kinh phí dự kiến là 99,094 tỷ đồng, được phân bổ theo kế hoạch hằng năm và nguồn vốn xã hội hóa. Các võ đường: Phan Thọ (xã Bình Nghi), Hồ Sừng (xã Bình Thuận, huyện Tây Sơn); Lý Xuân Hỷ (phường Đập Đá, thị xã An Nhơn) đã được đầu tư làm đường giao thông thuận lợi đến võ đường, nâng cấp cơ sở vật chất phục vụ tập luyện. Câu lạc bộ võ thuật Chùa Long Phước (xã Phước Thuận, huyện Tuy Phước) được UBND tỉnh đồng ý chủ trương giao 6.144 m2 đất có vị trí thuận lợi, vận động xã hội hóa xây dựng nhà thi đấu, nhà thờ tổ. Võ đường Phi Long Vịnh (xã Phước Sơn, huyện Tuy Phước) được cấp 420 m2 đất, hỗ trợ 70% kinh phí để xây dựng võ đường mới có phòng tiếp khách, phòng thờ tổ, phòng biểu diễn. Bồi dưỡng chế độ 1.0 lương cơ bản cho huấn luyện viên ở 6 lò võ tiêu biểu đang phục vụ cho việc phát triển du lịch là Câu lạc bộ Chùa Long Phước, Phi Long Vịnh (huyện Tuy Phước), Lê Xuân Cảnh, Lý Xuân Hỷ (thị xã An Nhơn), Phan Thọ và Hồ Sừng (huyện Tây Sơn).
Bên cạnh những kết quả tích cực về bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định, vẫn còn một số hạn chế dẫn đến công tác này chưa đạt hiệu quả như kỳ vọng, cụ thể:
Thứ nhất, sự quan tâm, chỉ đạo thực hiện của chính quyền địa phương đối với bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định tập trung ưu tiên các môn phái ở huyện Tây Sơn, một số bài thiệu võ, kỹ pháp võ thuật đại diện cho môn phái, dòng võ cổ truyền khác chưa được nghiên cứu, biên soạn, khôi phục và có nguy cơ bị thất truyền làm ảnh hưởng chung đến việc phát huy các giá trị cốt lõi của võ cổ truyền; chưa có cơ chế chi hỗ trợ cho các võ sư, võ đường; các hoạt động kêu gọi sự ủng hộ, đóng góp từ người dân địa phương còn mang tính tự phát, hiệu quả đem lại và sức lan tỏa không cao, chưa làm rõ trách nhiệm xã hội của công dân đối với bảo tồn và phát huy võ cổ truyền.
Thứ hai, việc triển khai chính sách bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định đòi hỏi đội ngũ cán bộ, công chức làm công tác này phải có năng lực và nhiệt huyết. Tuy nhiên, vẫn còn một số bộ phận cán bộ, công chức chưa nhận thức đầy đủ về vai trò và trách nhiệm, còn thờ ơ, không phối hợp, hỗ trợ công tác nghiên cứu võ cổ truyền đến liên hệ – một phần do công chức không nắm bắt đầy đủ thông tin về các cơ sở truyền dạy võ cổ truyền trên địa bàn.
Thứ ba, mặc dù là chủ thể và nguồn lực cho tiến trình bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định, công dân chưa thể hiện vai trò tích cực của mình. Thông qua điều tra xã hội học năm 2024, số người đang tham gia học võ cổ truyền hoặc có ý định học võ cổ truyền chỉ chiếm 51,4% trên tổng mẫu khảo sát4 – đây là con số khiêm tốn vì Bình Định là “đất võ”. Mặc dù đội ngũ võ sư vẫn nỗ lực tiếp lửa để gìn giữ võ cổ truyền nhưng tinh thần thượng võ vốn có của người Bình Định đang dần bị mai một. Bên cạnh đó, quá trình xã hội hóa nguồn lực bảo tồn và phát huy võ cổ truyền còn nhiều hạn chế, phản ảnh mức độ quan tâm và khả năng đầu tư của người dân địa phương không cao do áp lực của điều kiện kinh tế – xã hội.
Thứ tư, hoạt động truyền thông, quảng bá võ cổ truyền Bình Định hiện nay còn nhiều thiên lệch. Nhiều chương trình nghệ thuật lấy trọng tâm quảng bá du lịch nên chỉ dành ra thời lượng hạn chế để trình diễn võ cổ truyền; nội dung các trang thông tin truyền bá võ cổ truyền xây dựng nghèo nàn, không thu hút được nhiều người quan tâm. Theo kết quả điều tra xã hội học năm 2024, chưa đến 40% người dân biết đến võ cổ truyền thông qua báo chí và truyền thông5, chưa tương xứng với quá trình thúc đẩy sự phát triển và nhân rộng của võ cổ truyền Bình Định.
Thứ năm, sự giao thoa văn hóa quốc tế hiện nay tạo ra thách thức đối với phát triển văn hóa phivật thể truyền thống trong cộng đồng nói chung, gìn giữ võ cổ truyền nói riêng. Giới trẻ dễ bị cuốn vào các trào lưu mới mà ít lưu tâm bảo tồn và lan rộng những giá trị lịch sử cũng như nét đẹp văn hóa của địa phương. Việc gia tăng các kết nối ảo cũng khiến nhiều người dần suy giảm mức độ tham gia các hoạt động thực tiễn như truyền dạy và học tập võ cổ truyền.
3. Một số khuyến nghị tăng cường quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy võ cổ truyền trên địa bàn tỉnh Bình Định
Một là, tập hợp các tài liệu, sách, báo cáo khoa học, đề tài đã thực hiện để tổng hợp, đánh giá, xây dựng phương án, giải pháp triển khai có hiệu quả. Đẩy mạnh công tác nghiên cứu, tổ chức hội nghị, hội thảo nhằm tăng cường sự giao lưu hợp tác, trao đổi chuyên môn giữa các thế hệ, vừa giúp phát huy giá trị của các di sản trong thực tế đời sống xã hội, qua đó, học hỏi, đúc rút kinh nghiệm, tìm kiếm và đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị võ cổ truyền. Tổ chức khảo sát thực địa để sưu tầm, ghi hình, sao chép, biên soạn, kiểm kê khoa học, tư liệu hóa hình ảnh, chân dung võ sư, võ nhân, bài quyền, thập bát ban binh khí, bài thuốc võ còn lưu giữ, có nguy cơ thất truyền.
Hai là, định kỳ tổ chức tập huấn chuyên môn để truyền dạy võ cổ truyền cho thế hệ kế cận nhằm nâng cao công tác bảo tồn và phát triển mạnh mẽ phong trào tập luyện trong Nhân dân; đồng thời, tập huấn nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ, công chức quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy võ cổ truyền.
Ba là, quy hoạch, nâng cấp các hoạt động của Bảo tàng Quang Trung, Bảo tàng tỉnh, Trung tâm Võ thuật cổ truyền Bình Định và các tổ chức liên quan trong công tác sưu tầm nhiều hiện vật để trưng bày, giới thiệu khách tham quan, du lịch hiểu hơn về nơi khởi nguồn của dòng võ đã định danh vùng đất Bình Định.
Bốn là, chuyển đổi số việc lưu trữ các tài liệu cổ, các tài liệu được sưu tầm có giá trị lịch sử, tài liệu hướng dẫn tập luyện… để lưu trữ trên nền tảng truyền thông đa phương tiện, tạo thuận lợi cho việc truy xuất, tìm kiếm, sử dụng.
Năm là, khuyến khích, tạo điều kiện cho các tổ chức, cá nhân đầu tư vào việc kiểm kê, lưu giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị đặc trưng của võ cổ truyền Bình Định trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội trên địa bàn. Khen thưởng thích đáng những cá nhân, tổ chức đóng góp tích cực trong bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định.
4. Kết luận
Bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định có vai trò quan trọng đối với sự phát triển văn hóa địa phương nói riêng và bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể quốc gia nói chung. Trong bối cảnh hiện nay, việc lưu truyền và khai thác được nét văn hóa truyền thống từ võ cổ truyền Bình Định đóng góp không nhỏ vào phát triển kinh tế du lịch nhờ vào đặc trưng văn hóa vùng, miền, tạo cơ sở giao lưu và hội nhập văn hóa khu vực và quốc tế. Chính vì vậy, công tác quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định là hết sức cần thiết. Các cấp, các ngành địa phương cần nghiên cứu để áp dụng đồng bộ các giải pháp thiết thực và bảo đảm hiệu quả ngay từ khâu kiểm kê, sưu tầm di sản, tổ chức truyền dạy cho đến đầu tư tuyên truyền, quảng bá võ cổ truyền Bình Định sâu rộng đến Nhân dân.
Chú thích:
1. Lịch sử Việt Nam. Tập 2. H. NXB. Chính trị quốc gia, 2011, tr. 95.
2. Sở Văn hóa – Thể thao tỉnh Bình Định (2023). Quyết định số 455/QĐ-SVHTT ngày 01/12/2023 về việc ban hành chương trình tổ chức các hoạt động trọng tâm của ngành Văn hóa và Thể thao tỉnh Bình Định năm 2024.
3. Văn phòng Quốc hội (2013). Văn bản hợp nhất số 10/VBHN-VBQH ngày 23/7/2013 về Luật Di sản văn hóa.
4, 5. Báo cáo kết quả điều tra xã hội học của nhóm tác giả, năm 2024.
Tài liệu tham khảo:
1. Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Định (2012). Quyết định số 671/QĐ-UBND ngày 06/12/2012 về việc phê duyệt Đề án Bảo tồn và phát triển một số lò võ cổ truyền Bình Định để phục vụ du lịch đến năm 2015.
2. Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Định (2016). Quyết định số 3818/QĐ-UBND ngày 28/10/2016 về việc phê duyệt Đề án bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định giai đoạn 2016 – 2020, định hướng đến năm 2030.
3. Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Định (2022). Quyết định số 556/QĐ-UBND ngày 23/02/2022 về việc ban hành Kế hoạch bảo tồn và phát huy võ cổ truyền Bình Định năm 2025.
4. Lịch sử và văn hóa Bình Định. H. NXB. Văn hóa Thông tin, 2014.
5. Đổi mới công tác quản lý nhà nước đối với lễ hội truyền thống hiện nay. https://www.quanlynhanuoc.vn/2023/01/19/doi-moi-cong-tac-quan-ly-nha-nuoc-doi-voi-le-hoi-truyen-thong-hien-nay/