TS. Nguyễn Văn Anh
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Trước yêu cầu của sự nghiệp phát triển giáo dục trong thời kỳ mới, việc đổi mới phương pháp dạy là một trong những yếu tố cơ bản, quyết định đến chất lượng giáo dục. Theo đó “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc”1 của Đảng, Học viện Chính trị đã nghiên cứu, ứng dụng nhiều phương pháp dạy học tiên tiến, hiện đại vào quá trình dạy học. Dạy học hợp tác là một trong những phương pháp dạy học tích cực được Học viện chú trọng. Do vậy, việc đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả vận dụng lý luận dạy học hợp tác vào dạy học các môn khoa học xã hội và nhân văn ở Học viện Chính trị là vấn đề có ý nghĩa rất quan trọng nhằm hướng tới mục tiêu kết nối giữa con người với con người trong giáo dục, tạo cơ sở cho người học phát triển năng lực nói chung và năng lực hợp tác nói riêng.
Từ khóa: Dạy học học tác, Học viện Chính trị, khoa học xã hội và nhân văn.
1. Đặt vấn đề
Các môn khoa học xã hội và nhân văn có vai trò quan trọng trong việc hình thành thế giới quan, nhân sinh quan, phương pháp luận khoa học cho học viên và biến những tri thức mà học viên tiếp nhận được thành những giá trị, niềm tin, lý tưởng, lập trường; hình thành được tính độc lập trong tư duy và sử dụng được lý luận, tri thức, kinh nghiệm để giải quyết các vấn đề đặt ra trong thực tiễn.
Trong giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân văn cần sử dụng hệ thống các phương pháp dạy học khác nhau như: phương pháp thuyết trình, phương pháp đàm thoại, phương pháp dạy học nêu vấn đề, phương pháp dạy học hợp tác… Trong đó, phương pháp dạy học hợp tác là một trong những phương pháp tạo được sự hứng thú và có trách nhiệm cho người dạy và người học; người học thích học hơn, có trách nhiệm phải học hơn; người dạy có hứng thú hơn, có trách nhiệm cao hơn… Chính vì thế, nghiên cứu, đề xuất các giải pháp vận dụng phương pháp dạy học hợp tác vào giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân văn là lời giải thỏa đáng cho bài toán đổi mới phương pháp giảng dạy ở Học viện Chính trị hiện nay.
2. Thực trạng vận dụng phương pháp dạy học hợp tác trong giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân văn ở Học viện Chính trị hiện nay
Về mặt nhận thức, hầu hết các lực lượng sư phạm trong Học viện đều thấy rõ vai trò to lớn, yêu cầu cần thiết của việc sử dụng phương pháp dạy học hợp tác, cho đó là yêu cầu cần thiết trong giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân văn.
Quán triệt sâu sắc quan điểm của Đảng, Quân đội trong những năm qua, cùng với ngành giáo dục cả nước, Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện Chính trị đã nhận thức đúng đắn vai trò quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng hiện đại, coi đó vừa là nhiệm vụ trọng tâm, khâu then chốt, vừa là nhiệm vụ thường xuyên của quá trình dạy học, nhằm nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo. Nghị quyết lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ năm học 2023 – 2024 của Đảng ủy Học viện Chính trị đã chỉ rõ: “Tiếp tục xây dựng và thực hiện bài giảng chuyên sâu; đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; cập nhật, ứng dụng có hiệu quả công nghệ thông tin, chuyển đổi số vào hoạt động dạy học; duy trì, quản lý chặt chẽ nền nếp, chế độ học tập, chú trọng nâng cao chất lượng tự học, tự nghiên cứu”2.
Thực hiện chủ trương của Đảng ủy Học viện, các khoa giáo viên đều xác định rõ vị trí, vai trò việc dạy học theo phương pháp tích cực, nhất là sử dụng phương pháp dạy học hợp tác trong dạy học các môn khoa học xã hội và nhân văn và kiên quyết, nghiêm túc tổ chức thực hiện. Trong những năm qua, các khoa đã cử giảng viên tham gia giảng trong các đợt tập huấn và tập huấn giảng viên theo yêu cầu, kế hoạch của Học viện. Công tác dự giờ, thông qua bài giảng thường xuyên được chú trọng. Hoạt động phương pháp và sinh hoạt chuyên môn của khoa và các tổ bộ môn được duy trì khá đều đặn, có nề nếp và ngày càng chất lượng. Đồng thời, các khoa đã chú trọng bồi dưỡng đội ngũ giảng viên mới từng bước trưởng thành và vững vàng trên bục giảng… Thông qua đó, đã giúp cho đội ngũ giảng viên chủ động đổi mới phương pháp dạy học ngày một tốt hơn, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ chung.
Dưới sự chỉ đạo, quản lý, điều hành của các khoa, đội ngũ giảng viên, đã có nhận thức đúng đắn về hiệu quả của việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng hiện đại, nhất là sử dụng phương pháp dạy học hợp tác trong giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân văn cho các đối tượng đào tạo. Đội ngũ giảng viên đều thống nhất về mặt nhận thức rõ: Trong quá trình đào tạo phải gắn chặt giữa đổi mới chương trình, nội dung bài giảng với đổi mới phương pháp vì hệ phương pháp dạy học có vai trò rất quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học. Hệ phương pháp dạy học là một tổ hợp các hình thức và phương pháp dạy học tác động vào người học nhằm tạo ra sự biến đổỉ ở người học cả về phẩm chất và năng lực, cả quan điểm và hành vi. Đổi mới hệ phương pháp dạy học hiện nay phải theo hướng đề cao hơn nữa tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học trong tự học tập, tự rèn luyện, do đó sử dụng phương pháp dạy học hợp tác là một yêu cầu khách quan.
Đối với cán bộ quản lý, với vai trò là người thầy “tại chỗ” đã trực tiếp bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng phương pháp cho học viên. Chủ động nắm kế hoạch từng môn học, cụm chủ đề bài học. Phân loại học viên theo nhóm, tổ chức các buổi bồi dưỡng kỹ năng phương pháp; phổ biến nhừng kinh nghiệm hay, phương pháp hiệu quả cho học viên… góp phần rèn luyện các: kỹ năng nghiên cứu, ghi chép tài liệu, kỹ năng viết báo cáo, kỹ năng trình bày báo cáo, kỹ năng tranh luận, kỹ năng phân tích tổng hợp các ý kiến đóng góp, báo cáo, kỹ năng tiếp nhận sự đánh giá của người khác… cho học viên.
Quán triệt sâu sắc quan điểm của Đảng, thực hiện chủ trương của Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện, sự chỉ đạo của cấp ủy, chỉ huy khoa, phần lớn các giảng viên đã chủ động bố trí thời gian, công sức chuẩn bị cũng như tiến hành thực hành giảng bài giảng theo phương pháp dạy học hợp tác đúng quy trình và kỹ thuật. Các buổi giảng bài theo phương pháp dạy học hợp tác cơ bản đáp ứng được yêu cầu đề ra, không khí buổi học diễn ra sôi nổi, học viên biết đặt vấn đề và giải quyết các vấn đề đặt ra trong tiến hành xêmina. Chất lượng tiến hành xêmina, kết qua học tập cùa học viên đào tạo giáo viên khoa học xã hội và nhân văn thường xuyên được đánh giá khá và tốt
Về phía người học, phần lớn học viên đã chủ động xây dựng và thực hiện kế hoạch học tập nói chung, kế hoạch rèn luyện kỹ năng thực hành giảng dạy nói riêng. Qua quan sát, nhiều học viên đã thể hiện tính khoa học trong bố trí thời gian ôn luyện, củng cố kiến thức đi đôi với luyện tập các kỹ năng cụ thể như: kỹ năng giao tiếp sư phạm, kỹ năng thu thập, xử lý thông tin, kỹ năng trình bày, luận giải vấn đề học tập, kỹ năng phát hiện vấn đề và đề xuất chính kiến trong học tập, kỹ năng tạo tình huống có vấn đề…
Đặc biệt, nhờ việc sử dụng phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác trong quá trình dạy học các môn khoa học và nhân văn nên đã tạo cho học viên có hứng thú học tập ngay từ đầu của quy trình đào tạo. Bước đầu khắc phục cơ bản tình trạng “học thi” chứ không phải ôn thi. Từ đó, đã tạo điều kiện để học viên tận dụng tối đa các điều kiện học tập như: hệ thống thư viện, phim ảnh tư liệu, internet, bảo tàng… khắc phục tình trạng học chay, đến lớp mà không chuẩn bị bài, nghỉ học tùy tiện, chỉ học trong vở, hoặc trong giáo trình, đến khi chuẩn bị thi mới học…
Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực đã đạt được, căn cứ vào mục tiêu, yêu cầu giáo dục và đào tạo, nhìn lại quá trình đổi mới sử dụng phương pháp dạy học hợp tác ở Học viện Chính trị trong những năm qua còn bộc lộ một số hạn chế sau: Nhận thức về đổi mới phương pháp dạy học ở một số ít giảng viên chưa thường xuyên, có biểu hiện ngại đổi mới, vẫn muốn duy trì các phương pháp cũ. Sự kết hợp các phương pháp trong thực hành giảng bài còn yếu, chưa linh hoạt, có khi chưa phù hợp với đối tượng cụ thể; chưa khai thác hết hiệu quả của phương pháp dạy học hợp tác trong các giờ thảo luận, xêmina… Nghị quyết lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ năm học 2023 – 2024 của Đảng ủy Học viện Chính trị đánh giá: “chất lượng bài giảng và thực hành giảng của một số giảng viên hạn chế”3.
Đối với người học, đa số học viên có ý thức, thái độ học tập tích cực, chủ động, song vẫn còn số ít học viên động cơ, thái độ, trách nhiệm học tập và duy trì chế độ học tập, rèn luyện của học viên chưa được chú trọng đúng mức”. Trên lớp học, có học viên vẫn còn có biểu hiện thiếu tập trung nghe giảng, nghe và ghi chép chiếu lệ. Ít có học viên nghiên cứu bài mới trước khi nghe giảng, một số học viên chưa tích cực tham gia các tình huống mà giảng viên đã xây dựng. Ý thức tự giác trong học tập, tự nghiên cứu của một số học viên còn thấp.
3. Một số giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp dạy học hợp tác trong giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân văn ở Học viện Chính trị hiện nay
Để nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp dạy học hợp tác các môn khoa học xã hội và nhân văn ở Học viện Chính trị đáp ứng yêu cầu phát triển toàn diện năng lực người học cần thực hiện đồng bộ các giải pháp sau:
Một là, tiếp tục nâng cao nhận thức, đề cao trách nhiệm của các chủ thể đối với việc vận dụng phương pháp dạy học hợp tác các môn khoa học xã hội và nhân văn. Đây là giải pháp quan trọng, là yếu tố quyết định hàng đầu để đổi mới phương pháp dạy học nói chung và vận dụng phương pháp dạy học hợp tác có hiệu quả, đòi hỏi sự tham gia của tất cả các lực lượng như: Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện, các cơ quan chức năng, các khoa giáo viên và hệ quản lý học viên… nhằm tạo sự chuyển biến về nhận thức là làm cho từng cán bộ, giảng viên, học viên thấy được sự cần thiết và có những biện pháp cụ thể để nâng cao nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp dạy học hợp tác các môn khoa học xã hội và nhân văn, góp phần quan trọng nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo của Học viện.
Để tạo sự chuyển biến nâng cao nhận thức của các tổ chức, các lực lượng, cần:
(1) Đối với Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện cần chỉ đạo các cơ quan, khoa giáo viên, đơn vị thường xuyên giáo dục quán triệt nắm chắc mô hình, mục tiêu giáo dục, đào tạo của từng đối tượng. Kịp thời động viên, tạo môi trường phát huy tinh thần đổi mới giảng dạy trong toàn Học viện. Tổ chức giáo dục quán triệt, nâng cao nhận thức cho các lực lượng thông qua các hình thức sinh hoạt tập trung như chào cờ tháng, thông qua các buổi sinh hoạt học thuật, hội thảo, hội nghị khoa học.
(2) Trên cơ sở quán triệt sâu sắc chỉ thị, nghị quyết của Đảng về công tác giáo dục và đào tạo, cần bám sát chức năng, nhiệm vụ cụ thể của mình, làm tốt công tác tham mưu cho lãnh đạo, chỉ huy, ban giám đốc về giải pháp nâng cao chất lượng dạy học. Chú trọng tổ chức các buổi bồi dưỡng, tập huấn cho cán bộ, giảng viên, học viên qua đó nâng cao nhận thức cho các lực lượng về hiệu quả của việc vận dụng phương pháp dạy học hợp tác các môn khoa học xã hội và nhân văn.
(3) Các khoa giáo viên cần quán triệt, giáo dục làm cho cán bộ, giảng viên nhận thức rõ tính cấp thiết của đổi mới phương pháp dạy học hiện đại nói chung, phương pháp dạy học hợp tác đối với các môn khoa học xã hội và nhân văn nói riêng theo định hướng phát triển năng lực của người học là đòi hỏi khách quan; hạt nhân của việc thực hiện chương trình, nội dung, điều kiện trực tiếp để nâng cao chất lượng dạy học; vừa là thách thức cần phải đáp ứng, nhưng cũng là cơ hội phát triển của mỗi giảng viên.
Hai là, chú trọng bồi dưỡng nâng cao năng lực, phương pháp sư phạm cho đội ngũ giảng viên khoa học xã hội và nhân văn. Căn cứ tình hình cụ thể, Học viện cần tổ chức các khóa lớp dưỡng, tập huấn về nghiệp vụ sư phạm, kỹ năng giảng dạy, sử dụng các phương pháp dạy học hiện đại; phổ biến, cung cấp thông tin về những nội dung có liên quan đến kinh tế, chính trị, xã hội, quốc phòng, an ninh để giảng viên cập nhật, làm cho bài giảng vừa phong phú, sâu sắc, vừa không lạc hậu với tình hình. Đồng thời, coi trọng thực hiện tốt các khâu thông qua, phê duyệt bài giảng; tổ chức dự giờ, rút kinh nghiệm giảng dạy, duy trì chặt chẽ nền nếp kiểm tra, đánh giá, phân loại giảng viên. Kiên quyết không chạy theo số lượng mà xem nhẹ yếu tố chất lượng và các tiêu chí khác; kịp thời phát hiện những lệch chuẩn của giảng viên để bồi dưỡng, khắc phục. Quan tâm bồi dưỡng, xây dựng động cơ học tập đúng, kế hoạch học tập hợp lý, thực hiện tốt việc kiểm tra hoạt động tự học của học viên.
Ba là, kết hợp chặt chẽ giữa phương pháp dạy học hợp tác với một số phương pháp dạy học tích cực. Phương pháp dạy học hợp tác có mối liên hệ chặt chẽ với các phương pháp dạy học tích cực khác, do đó, để phát huy tính tích cực của người học trong học tập, nghiên cứu, giảng viên cần biết sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học tích cực, cụ thể: Đối với phương pháp dạy học truyền thống cần có sự cải tiến nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới; đồng thời, tăng cường vận dụng các phương pháp dạy học tiên tiến, hiện đại, như: nêu vấn đề, dạy học theo nhóm, dạy học hợp tác, dạy học thông qua tình huống, các mô hình lớp học đảo ngược, phương pháp dạy học cộng tác, phương pháp dạy học dựa trên bối cảnh, kết hợp bài giảng trên Power Point, phần mềm mô phỏng, phương pháp trực quan thông qua, video, băng hình, internet… Cùng với đó, hướng dẫn cho người học phương pháp học đáp ứng với yêu cầu đổi mới, theo hướng đề cao vai trò tự học, tự nghiên cứu của học viên, giảng viên đóng vai trò định hướng, nêu vấn đề, hợp tác, đối thoại để chỉ dẫn học viên lĩnh hội kiến thức.
Bốn là, phát huy tinh thần chủ động, sáng tạo của giảng viên, học viên trong quá trình dạy học hợp tác các môn khoa học xã hội và nhân văn. Đây là một trong những giải pháp quan trọng trong nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp dạy học hợp tác các môn khoa học xã hội và nhân văn. Bởi vì, phương pháp dạy học hợp tác là một hình thức tổ chức dạy học, trong đó có sự tham gia của người dạy và người học.
Đối với học viên. Để có điều kiện nắm vững nội dung mỗi chuyên đề, tiết kiệm thời gian trên lớp học viên cần thật sự tích cực và chủ động trong việc tự nghiên cứu, đọc tài liệu và chuẩn bị nội dung trước ở nhà dưới sự gợi ý của giảng viên bằng một hệ thống các câu hỏi có liên quan đến chuyên đề. Nếu sự chuẩn bị không chu đáo học viên sẽ rơi vào bị động, không chủ động nắm bắt được kiến thức, không thể tham gia vào quá trình thảo luận của nhóm và của lớp. Để tăng cường sự tương tác giữa thầy với trò, giữa trò với trò, thầy trò cùng làm việc thì học viên cần phải đến lớp để tham gia vào quá trình hợp tác. Nếu không thì cho dù học viên có đầy đủ các tài liệu học tập trong tay cũng không thể biết được sự thiết kế của thầy, không biết nhiệm vụ thi công của trò, không thể nhận được thông tin của bạn học và không có điều kiện trình bày trước đông người những kiến thức của mình để nhận sự đánh giá, bổ sung của thầy và của bạn, do đó không có đủ kiến thức của bài học, môn học. Và như vậy, kết quả học tập sẽ thấp.
Đối với giảng viên. Để học viên có thể làm tốt được vai trò của mình thì giảng viên cần phải cung cấp đầy đủ các tài liệu tham khảo cho học viên nhằm giúp họ có thể tự học tập và nghiên cứu. Cùng với giáo trình thì hiện nay có rất nhiều những tài liệu bổ trợ của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, học viên có thể dễ dàng tìm đọc trong các thư viện quốc gia, thư viện của Học viện. Đây là nguồn tư liệu quý và hết sức cơ bản, là chỗ dựa vững chắc cho việc xây dựng quy trình giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân văn. Đồng thời, đó cũng là “môi trường” thuận lợi để học viên tiếp cận với các văn bản của các môn khoa học xã hội và nhân văn. Nếu giảng viên đóng được vai trò trung gian giữa học viên và “môi trường” sẽ thiết lập và tăng cường sự tương tác giữa người học và đối tượng nghiên cứu, vai trò chủ động tìm kiếm, nắm bắt kiến thức của học viên sẽ được đề cao và sẽ tăng sự hứng thú trong học tập. Bên cạnh đó, giảng viên phải am hiểu sâu sắc nội dung dạy học, làm chủ kiến thức, biết chế biến nó theo ý đồ sư phạm và biết cách truyền tải nó đến với học viên. Giảng viên phải không ngừng cập nhật thông tin mới để vận dụng vào bài giảng, tăng tính thuyết phục của môn học bằng những ví dụ cụ thể đã xuất hiện trong thực tiễn.
4. Kết luận
Nâng cao chất lượng dạy học các môn khoa học xã hội và nhân văn cần phát huy sức mạnh tổng hợp của nhiều yếu tố; trong đó, nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp dạy học hợp tác là một trong những yếu tố quan trọng hàng đầu. Vì vậy, các tổ chức, lực lượng cần nêu cao tinh thần trách nhiệm, quyết tâm cao để thực hiện tốt các giải pháp cơ bản trên, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo, đáp ứng yêu cầu xây dựng Học viện vững mạnh trong tình hình mới.
Chú thích:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2013). Văn kiện Hội nghị lần thứ Tám Ban Chấp hành Trung ương (khóa XI). Văn Phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, tr. 128 – 129.
2, 3. Đảng ủy Học viện Chính trị (2023). Nghị quyết lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ năm học 2023 – 2024, Lưu tại Phòng Chính trị – Học viện Chính trị, tr. 8.
Tài liệu tham khảo:
1. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2019). Hướng dẫn thực hiện chương trình, giáo trình các môn Lý luận chính trị (Số 3056), Hà Nội.
2. Dương Thị Hồng Hiếu (2017). Học hợp tác: cơ sở khoa học, khái niệm và hình thức vận dụng. Tạp chí Khoa học trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, tr. 127 – 137.
3. Trần Thị Hương (2012). Dạy học tích cực. H. NXB Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh.