Trung tá Nguyễn Bá San
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Tư duy quân sự là yếu tố then chốt đối với hiệu quả lãnh đạo, chỉ huy của sĩ quan cấp phân đội – những người trực tiếp quản lý, huấn luyện bộ đội và duy trì hoạt động chiến đấu tại đơn vị cơ sở. Trong bối cảnh các hình thái chiến tranh kiểu mới, đặc biệt là chiến tranh công nghệ cao với tính chất khốc liệt và biến động khó lường đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải đổi mới tư duy quân sự. Bài viết phân tích những tác động của chiến tranh công nghệ cao đến tư duy quân sự của sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển năng lực tư duy nhằm đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới.
Từ khóa: Chiến tranh công nghệ cao; tư duy quân sự; sĩ quan chỉ huy, tham mưu; phân đội.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang tạo ra những biến đổi sâu sắc trên toàn cầu, lĩnh vực quân sự cũng không nằm ngoài xu hướng đó. Các cuộc chiến tranh và xung đột vũ trang hiện đại ngày càng chứng kiến sự tham gia sâu rộng và quyết định của vũ khí công nghệ cao. Đặc biệt, sự phát triển vượt bậc của trí tuệ nhân tạo (AI) và các hệ thống vũ khí tự động hóa đã tạo ra những đột phá chưa từng có về tính năng kỹ thuật, chiến thuật, tốc độ phản ứng và uy lực sát thương trên chiến trường.
Nhiều quốc gia tiên tiến đã đầu tư mạnh mẽ và đạt được những thành tựu đáng kể trong việc nghiên cứu, chế tạo và đưa vào trang bị các loại vũ khí công nghệ cao thế hệ mới. Có thể kể đến, như: vũ khí năng lượng định hướng, các loại đạn dẫn đường chính xác siêu vận tốc, tên lửa hành trình và tên lửa đạn đạo siêu vượt âm, cùng các hệ thống tác chiến điện tử (EW) tinh vi, có khả năng làm tê liệt hệ thống chỉ huy, kiểm soát và vũ khí của đối phương. Những vũ khí này sở hữu các đặc tính ưu việt, như: độ chính xác gần như tuyệt đối, sức công phá hủy diệt lớn, tầm hoạt động vươn xa đến quy mô chiến lược, khả năng hoạt động bền bỉ trong mọi điều kiện môi trường, địa hình, thời tiết phức tạp và đạt hiệu quả tác chiến cao gấp nhiều lần so với vũ khí thông thường. Một số loại vũ khí công nghệ cao thường được mệnh danh là “vũ khí thông minh” còn được tích hợp khả năng tự nhận biết môi trường xung quanh, ghi nhớ và phân tích dữ liệu địa hình, tự động tìm kiếm, phát hiện, lựa chọn mục tiêu ưu tiên và ra quyết định tấn công mà không cần hoặc cần rất ít sự can thiệp của con người.
Thực tiễn từ các cuộc chiến tranh sử dụng vũ khí công nghệ cao gần đây, đặc biệt là xung đột Nga – Ukraina đang diễn ra đã minh chứng rõ nét cho sự thay đổi căn bản của hình thái chiến tranh. Không còn ranh giới rõ rệt giữa tiền tuyến và hậu phương, giữa các hướng, các mặt trận. Chiến sự diễn ra đồng thời, toàn diện trên không gian đa chiều (đường bộ, đường không, đường biển, không gian mạng, vũ trụ) với sự đa dạng về phương thức, thủ đoạn tác chiến diễn ra liên tục cả ngày lẫn đêm, do đó, tư duy quân sự của đội ngũ sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội đang chịu tác động sâu sắc và toàn diện từ những đặc điểm nêu trên của chiến tranh công nghệ cao.
2. Tác động của chiến tranh công nghệ cao đến tư duy quân sự của sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội
Hiện nay, các hình thái chiến tranh kiểu mới xuất hiện, đặc biệt là chiến tranh công nghệ cao với hệ thống vũ khí, trang bị hiện đại đã tác động trực tiếp đến tư duy quân sự của đội ngũ sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội. Do vậy, chiến tranh công nghệ cao tác động đến tư duy quân sự của sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội trên một số nội dung cơ bản sau:
Một là, tác động đến tri thức khoa học trong tư duy quân sự.
Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học – công nghệ, đặc biệt là trong lĩnh vực vũ khí, trang bị và tác chiến điện tử yêu cầu sĩ quan chỉ huy, tham mưu phải nắm vững và vận dụng linh hoạt hệ thống tri thức khoa học sâu rộng hơn, bao gồm: tri thức về lý luận chính trị, quân sự, văn hóa – xã hội, khoa học – kỹ thuật và nghệ thuật quân sự.
Trước hết, sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội phải đứng vững trên lập trường chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các chủ trương, đường lối của Đảng; kiên định mục tiêu, lý tưởng chiến đấu; xác định rõ đối tác, đối tượng; có niềm tin khoa học vào con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, vào sự nghiệp đổi mới. Trên cơ sở đó, họ hiểu rõ tác động của các cuộc chiến tranh, xung đột vũ trang, sự phát triển của các công nghệ quân sự trên thế giới và tác động của chúng đối với an ninh quốc gia, độc lập và toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc. Chiến tranh công nghệ cao đòi hỏi sĩ quan chỉ huy, tham mưu phải nắm chắc những tri thức về khoa học – kỹ thuật, sử dụng thành thạo vũ khí, trang bị và tìm hiểu các công nghệ mới, từ hệ thống vũ khí tự động hóa đến các công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo (AI). Điều này không chỉ bao gồm việc hiểu biết về các đặc điểm kỹ thuật mà còn cần có khả năng phân tích những ưu điểm, nhược điểm của vũ khí công nghệ cao và đưa ra quyết định chiến thuật phù hợp trong môi trường tác chiến có sự can thiệp mạnh mẽ của công nghệ.
Những tri thức về quản lý, chỉ huy, huấn luyện, rèn luyện bộ đội cũng được đặt ra dưới sự tác động của chiến tranh công nghệ cao. Từ việc nắm vững những kiến thức về vũ khí, trang bị, kỹ thuật, chiến thuật mới trên cơ sở nghệ thuật quân sự Việt Nam và đặc điểm của đơn vị, người chỉ huy, tham mưu cấp phân đội cần tăng cường công tác quản lý, chỉ huy bộ đội; “nâng cao chất lượng huấn luyện, tích cực đổi mới nội dung, phương pháp huấn luyện toàn diện và chuyên sâu, sát đối tượng, theo phương án và yêu cầu của chiến tranh công nghệ cao”, bảo đảm phương châm “cơ bản – thiết thực – vững chắc”.
Hai là, tác động đến kỹ năng và phương pháp tư duy quân sự.
Kỹ năng tư duy quân sự thể hiện khả năng vận dụng tri thức khoa học vào thực tiễn công tác của sĩ quan để nhận định, phân tích, suy luận và đánh giá vấn đề trước khi đưa ra kết luận hay quyết định nhằm giải quyết hiệu quả vấn đề đặt ra. Chiến tranh công nghệ cao làm thay đổi cách thức tổ chức, chỉ huy và xử lý các tình huống quân sự, do đó yêu cầu sĩ quan chỉ huy, tham mưu phải không ngừng phát triển và hoàn thiện kỹ năng tư duy của mình. Trước hết là kỹ năng xây dựng kế hoạch, sử dụng lực lượng, phương tiện và tổ chức triển khai nhanh chóng, khoa học, sát đúng và kỹ năng ra chỉ thị, mệnh lệnh chuẩn xác, quyết đoán trong xử lý các tình huống nảy sinh. Bên cạnh đó, kỹ năng khai thác, phát huy tối đa hiệu năng vũ khí, trang bị kỹ thuật và sở trường, thế mạnh của cán bộ, chiến sĩ thuộc quyền cũng được sĩ quan chỉ huy, tham mưu quan tâm rèn luyện, nâng cao trong điều kiện mới.
Những yêu cầu của chiến tranh công nghệ cao đòi hỏi phương pháp tư duy quân sự của người sĩ quan chỉ huy, tham mưu có sự mềm dẻo, linh hoạt hơn. Phương pháp tư duy là cách thức sử dụng các thao tác phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa… để nhận thức thực tiễn quân sự, từ đó đưa ra các quyết định phù hợp trong công tác chỉ huy và tác chiến. Người chỉ huy sử dụng tổng hợp nhiều phương pháp tư duy, tuy nhiên, phương pháp tư duy biện chứng duy vật là phương pháp tư duy khoa học, cách mạng nhất, phản ánh đúng thực tiễn quân sự. Phương pháp tư duy biện chứng duy vật giúp chủ thể tư duy phát hiện và giải quyết những mâu thuẫn trong huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu và chiến đấu. Mâu thuẫn giữa yêu cầu nâng cao chất lượng huấn luyện với trình độ thực tế của bộ đội; mâu thuẫn giữa thời gian, điều kiện huấn luyện với khối lượng, yêu cầu nhiệm vụ; mâu thuẫn giữa huấn luyện mô phỏng trên thao trường với thực tiễn môi trường tác chiến gian khổ, ác liệt trong chiến tranh công nghệ cao… Việc nhận thức và giải quyết những mâu thuẫn trên là động lực góp phần nâng cao chất lượng thực hiện nhiệm vụ của đơn vị.
Ba là, tác động đến phẩm chất tâm lý, sinh lý cá nhân người sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội.
Phẩm chất tâm lý của sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội được thể hiện qua khả năng giữ vững tinh thần, kiểm soát cảm xúc và xử lý các tình huống dưới áp lực căng thẳng. Chiến tranh sử dụng vũ khí công nghệ cao có thể dẫn đến một loạt các mối đe dọa đột ngột từ những loại vũ khí có sức hủy diệt lớn, độ chính xác cao… Trong bối cảnh này, phẩm chất tâm lý của sĩ quan sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự ổn định tâm lý, kiểm soát cảm xúc và giữ vững tinh thần để chỉ huy đơn vị chiến đấu. Tâm lý vững vàng của người chỉ huy còn tạo dựng niềm tin, động viên bộ đội vượt qua khó khăn, quyết tâm hoàn thành mọi nhiệm vụ được giao.
Phẩm chất sinh lý của sĩ quan đề cập đến các yếu tố, như: thể lực, khả năng duy trì sự tỉnh táo, thông minh, phản ứng nhanh chóng và linh hoạt trong các tình huống tác chiến. Sự mệt mỏi, căng thẳng thể chất sẽ ảnh hưởng đến khả năng suy nghĩ và ra quyết định của sĩ quan. Do đó, thể lực và sức bền sẽ tác động đến khả năng duy trì sự tập trung trong suốt quá trình tác chiến, giúp họ có thể đưa ra các quyết định chính xác và hợp lý trong chiến đấu.
3. Một số giải pháp
Thứ nhất, đổi mới nội dung, chương trình, phương pháp huấn luyện, giáo dục sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội.
Đây là giải pháp nền tảng, có tính quyết định, đòi hỏi sự đổi mới toàn diện trong công tác huấn luyện, giáo dục. Trọng tâm là việc cập nhật, bổ sung kiến thức mới về các hình thái chiến tranh hiện đại, như: chiến tranh thông tin, không gian mạng, vũ khí công nghệ cao, tác chiến phi đối xứng và trong môi trường phức hợp, cùng các thách thức an ninh phi truyền thống và phương pháp ứng phó hiệu quả; đồng thời, tăng cường hiểu biết về khoa học – công nghệ quân sự và kỹ năng làm chủ vũ khí trang bị kỹ thuật mới.
Song song với đó, cần chuyển đổi mạnh mẽ phương pháp dạy và học, giảm truyền thụ một chiều, tăng cường các phương pháp tích cực, như: giải quyết tình huống, thảo luận, nghiên cứu tình huống, diễn tập bản đồ, sa bàn và ứng dụng công nghệ mô phỏng, qua đó, khuyến khích tính chủ động, tự học, tự nghiên cứu và sáng tạo của sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội.
Thứ hai, đẩy mạnh hoạt động thực tiễn thông qua diễn tập và thực hiện nhiệm vụ.
Thực tiễn chính là môi trường rèn luyện và kiểm nghiệm năng lực tư duy quân sự hiệu quả nhất. Do đó, cần đặc biệt chú trọng tổ chức các cuộc diễn tập thường xuyên với chất lượng cao, xây dựng kế hoạch, quyết tâm chiến đấu đa dạng, phức tạp, mô phỏng sát thực tế chiến trường tương lai, tích hợp các yếu tố tác chiến hiện đại, như: chiến tranh điện tử và không gian mạng, đồng thời đẩy mạnh diễn tập đối kháng và hiệp đồng quân binh chủng.
Yếu tố then chốt sau mỗi cuộc diễn tập là khâu rút kinh nghiệm, thẳng thắn chỉ rõ ưu điểm, hạn chế, nguyên nhân và bài học, khuyến khích tinh thần phê bình, tự phê bình để không ngừng tiến bộ. Bên cạnh đó, việc mạnh dạn giao nhiệm vụ thực tế cho sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội, đặc biệt là sĩ quan đảm nhiệm các cương vị chỉ huy, tham mưu trong hoạt động sẵn sàng chiến đấu, huấn luyện, xây dựng đơn vị hay xử lý tình huống đột xuất là cơ hội quan trọng để họ vận dụng kiến thức vào thực tế, tôi luyện kỹ năng, tích lũy kinh nghiệm và qua đó, phát triển năng lực tư duy quân sự một cách thực chất và vững chắc. Bên cạnh đó, cần chú trọng rèn luyện bản lĩnh, tâm lý vững vàng thông qua huấn luyện trong điều kiện khắc nghiệt, áp lực cao để nâng cao khả năng tư duy và ra quyết định chính xác.
Thứ ba, phát huy vai trò của tự học, tự rèn luyện và nghiên cứu khoa học.
Năng lực tư duy quân sự không chỉ là sản phẩm của huấn luyện tập trung mà còn phụ thuộc rất lớn vào nỗ lực tự thân của mỗi sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội. Điều quan trọng là phải xây dựng ý thức tự giác trong từng cá nhân về trách nhiệm không ngừng học tập, cập nhật kiến thức và chủ động rèn luyện tư duy để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ. Để thúc đẩy quá trình này, cần tạo điều kiện thuận lợi và khuyến khích bằng cách cung cấp tài liệu, sách báo chuyên ngành, xây dựng thư viện điện tử và hệ thống cơ sở dữ liệu tri thức quân sự phong phú, đồng thời thường xuyên tổ chức các buổi tọa đàm, sinh hoạt khoa học.
Đặc biệt, việc đẩy mạnh phong trào nghiên cứu khoa học trong sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội, khuyến khích họ tham gia giải quyết các vấn đề thực tiễn tại đơn vị thông qua các đề tài, sáng kiến là một phương pháp hiệu quả. Quá trình này không chỉ giải quyết các vấn đề cụ thể trong huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu, quản lý bộ đội hay bảo quản vũ khí trang bị mà còn trực tiếp rèn luyện tư duy logic, khả năng phân tích, tổng hợp và phát huy tính sáng tạo – đây là những phẩm chất cốt lõi của tư duy quân sự.
Thứ tư, xây dựng môi trường dân chủ, khuyến khích tư duy phản biện và sáng tạo.
Một môi trường làm việc cởi mở, dân chủ, nơi tôn trọng các ý kiến đóng góp đóng vai trò then chốt trong việc kích thích tư duy sáng tạo và phản biện. Phải tạo không khí thực sự dân chủ để mọi sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội cảm thấy thoải mái bày tỏ quan điểm, mạnh dạn đề xuất ý tưởng mới, thậm chí đưa ra những phản biện mang tính xây dựng đối với các phương án, kế hoạch đã đề xuất. Điều quan trọng là người chỉ huy cấp trên phải thể hiện sự gương mẫu trong việc lắng nghe một cách chân thành và tôn trọng ý kiến của cấp dưới, kể cả những ý kiến trái chiều, đồng thời biết cách tiếp thu có chọn lọc. Bên cạnh đó, cần đề cao và phát huy tính chủ động, sáng tạo của mỗi cá nhân; kịp thời ghi nhận, biểu dương, khen thưởng những sĩ quan có tư duy đột phá, những sáng kiến hay, giải pháp hiệu quả trong thực hiện nhiệm vụ, qua đó phá bỏ tư duy lối mòn, bảo thủ và tâm lý ngại đổi mới, tạo động lực cho sự phát triển liên tục của tư duy quân sự.
Thứ năm, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và hệ thống mô phỏng.
Công nghệ thông tin và các hệ thống mô phỏng đóng vai trò là những công cụ hỗ trợ đắc lực, không thể thiếu trong quá trình phát triển năng lực tư duy quân sự của sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội hiện nay. Việc sử dụng hiệu quả các phần mềm mô phỏng chiến thuật cho phép sĩ quan thực hành kỹ năng ra quyết định và xử lý tình huống phức tạp trong một môi trường ảo được thiết kế gần giống với thực tế chiến đấu. Ưu điểm nổi bật của phương pháp này là khả năng thực hành lặp đi lặp lại mà không gây tốn kém về vật chất; đồng thời, bảo đảm an toàn tuyệt đối cho con người và trang thiết bị.
Song song đó, việc ứng dụng rộng rãi công nghệ thông tin trong hoạt động chỉ huy, tham mưu giúp rèn luyện kỹ năng thiết yếu, như: thu thập, xử lý và phân tích thông tin một cách nhanh chóng, chính xác; xây dựng kế hoạch, phương án tác chiến hiệu quả trên nền bản đồ số cũng như thực hành chỉ huy, hiệp đồng tác chiến thông qua môi trường mạng. Hơn nữa, việc xây dựng và duy trì các diễn đàn trực tuyến tạo ra không gian mở để các sĩ quan trong và ngoài đơn vị có thể trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm và cùng nhau thảo luận sâu các vấn đề quân sự, góp phần mở rộng kiến thức, nâng cao tư duy quân sự.
Thứ sáu, hoàn thiện công tác đánh giá, sử dụng và bồi dưỡng cán bộ.
Công tác cán bộ đóng vai trò then chốt, phải định hướng rõ ràng vào việc phát hiện, bồi dưỡng và sử dụng hiệu quả những sĩ quan sở hữu năng lực tư duy quân sự tốt. Để làm được điều này, cần đổi mới căn bản các tiêu chí đánh giá cán bộ. Bên cạnh những tiêu chuẩn truyền thống về phẩm chất chính trị, đạo đức và năng lực chuyên môn, cần bổ sung các tiêu chí như: khả năng phân tích tình hình, năng lực dự báo, kỹ năng ra quyết định nhanh chóng, chính xác và mức độ sáng tạo trong giải quyết vấn đề. Quá trình đánh giá cần dựa trên kết quả thực hiện nhiệm vụ thực tế, thông qua kết quả chỉ huy trong diễn tập và các đợt kiểm tra đột xuất. Trên cơ sở đánh giá chính xác, việc sử dụng cán bộ phải bảo đảm bố trí, đề bạt những sĩ quan có tư duy tốt vào các vị trí chỉ huy, tham mưu then chốt, phù hợp với sở trường và năng lực đã được kiểm chứng. Đồng thời, cần xây dựng quy hoạch cán bộ một cách khoa học, dài hạn, đi kèm với kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng lại và cập nhật kiến thức thường xuyên, đặc biệt chú trọng nâng cao tư duy chiến lược, chiến dịch và chiến thuật cho đội ngũ sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội.
4. Kết luận
Việc phát triển tư duy quân sự cho đội ngũ sĩ quan chỉ huy, tham mưu cấp phân đội đòi hỏi trang bị một hệ thống tri thức khoa học quân sự toàn diện, cập nhật; rèn luyện kỹ năng và phương pháp tư duy sắc bén, linh hoạt, sáng tạo và mềm dẻo; đồng thời, phải dựa trên nền tảng phẩm chất chính trị vững vàng cùng các tố chất tâm lý, sinh lý cá nhân vượt trội, đáp ứng được cường độ cao và áp lực lớn của chiến tranh hiện đại. Đầu tư vào phát triển tư duy quân sự cho sĩ quan cấp phân đội chính là tạo dựng cơ sở vững chắc nhất để phát huy tối đa nhân tố con người – yếu tố luôn giữ vai trò quyết định cuối cùng đến thắng lợi trên chiến trường.
Tài liệu tham khảo:
1. Nguyễn Đình Chiến (2024). Thời kỳ đầu chiến tranh và những vấn đề đặt ra đối với Việt Nam về xây dựng nền quốc phòng toàn dân vững mạnh. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật.
2. Quân ủy Trung ương (2019). Nghị quyết số 109-NQ/QUTW ngày 11/02/2019 về xây dựng đội ngũ cán bộ quân đội, nhất là cấp chiến dịch, chiến lược đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới.
3. Nguyễn Phú Trọng (2023). Một số vấn đề về đường lối quân sự, chiến lược quốc phòng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa thời kỳ mới. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật.
4. Từ đặc điểm của cuộc chiến tranh công nghệ cao, suy nghĩ về công tác huấn luyện hiện nay. http://tapchiqptd.vn/vi/an-pham-tap-chi-in/tu-dac-diem-cua-chien-tranh-cong-nghe-cao-suy-nghi-ve-cong-tac-huan-luyen-hien-nay/2389.html.
