Đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống lãng phí trong bối cảnh mới

TS. Vũ Thế Duy
Học viện Chính trị Khu vực I

(Quanlynhanuoc.vn) – Lãng phí không trực tiếp “bòn rút” ngân sách, tài sản, của cải, nguồn lực của đất nước như tham nhũng, nhưng nó lại âm thầm gây tổn thất to lớn về hạ tầng, tài nguyên, nguồn lực của đất nước; làm xói mòn lòng tin của Nhân dân, làm suy yếu sức mạnh, đánh mất cơ hội phát triển của đất nước. Trong bối cảnh đất nước đang đối mặt với nhiều thách thức từ phục hồi kinh tế sau đại dịch, chiến tranh thương mại gia tăng, biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp, việc đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống lãng phí cần được xác định là một nhiệm vụ trọng tâm, thường xuyên và liên tục của cả hệ thống chính trị.

Từ khóa: Đấu tranh; phòng, chống lãng phí, bối cảnh mới.

1. Lãng phí – căn bệnh mãn tính, chưa có phương thức chữa trị hiệu quả

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh rất quan tâm đến công tác phòng, chống căn bệnh lãng phí. Năm 1952, trong giai đoạn đất nước đang phải đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược, Người đã viết tác phẩm “Thực hành tiết kiệm, chống tham ô, lãng phí, chống bệnh quan liêu”, trong đó Người chỉ ra rằng: “lãng phí và bệnh quan liêu, là kẻ thù của Nhân dân, của bộ đội và của Chính phủ”¹, lãng phí còn có hại cho dân, cho nước hơn tham ô, tham nhũng. Chính vì vậy, toàn Đảng, toàn dân và toàn quân cần phải ra sức, đồng lòng đấu tranh, đẩy lùi căn bệnh lãng phí.

Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong mọi thời kỳ cách mạng, Đảng và Nhà nước đã luôn quan tâm đặc biệt đến nhiệm vụ này và đã có nhiều văn bản chỉ đạo, định hướng hệ thống chính trị và toàn dân ta thực hiện công tác đấu tranh phòng, chống căn bệnh lãng phí: Nghị quyết số 04-NQ/TW ngày 21/8/2006 của Ban Chấp hành Trung ương về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí; Chỉ thị số 21-CT/TW ngày 21/12/2012 của Ban Bí thư về việc đẩy mạnh thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; Chỉ thị số 27-CT/TW ngày 25/12/2023 của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thực hành tiết kiệm; Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2013; Nghị quyết số 98/NQ-CP ngày 26/6/2024 của Chính phủ ban hành chương trình hành động của Chính phủ, thực hiện Chỉ thị số 27-CT/TW của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thực hành tiết kiệm,…

Triển khai thực hiện những chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật Nhà nước về phòng, chống lãng phí, những năm qua, chúng ta đã đạt được những kết quả tích cực, góp phần tiết kiệm, huy động được những nguồn lực to lớn trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Song bên cạnh những kết quả đạt được, việc thực hiện nhiệm vụ này vẫn tồn tại nhiều thách thức, khó khăn, như Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ ra: “lãng phí còn diễn ra khá phổ biến, dưới nhiều dạng thức khác nhau, đã và đang gây ra nhiều hệ luỵ nghiêm trọng cho phát triển. Trong đó, gây suy giảm nguồn lực con người, nguồn lực tài chính, giảm hiệu quả sản xuất, tăng gánh nặng chi phí, gây cạn kiệt tài nguyên, gia tăng khoảng cách giàu nghèo. Hơn thế, lãng phí còn gây suy giảm lòng tin của người dân với Đảng, Nhà nước, tạo rào cản vô hình trong phát triển kinh tế – xã hội, bỏ lỡ thời cơ phát triển của đất nước”2.

Theo Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2013,“Lãng phí là việc quản lý, sử dụng vốn, tài sản, lao động, thời gian lao động và tài nguyên không hiệu quả. Đối với lĩnh vực đã có định mức, tiêu chuẩn, chế độ do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành thì lãng phí là việc quản lý, sử dụng ngân sách nhà nước, vốn nhà nước, tài sản nhà nước, lao động, thời gian lao động trong khu vực nhà nước và tài nguyên vượt định mức, tiêu chuẩn, chế độ hoặc không đạt mục tiêu đã định”³. Biểu hiện của lãng phí rất đa dạng, phức tạp dưới nhiều hình thức khác nhau, có ở mọi cấp, mọi ngành. Có thể dễ dàng nhận thấy, biểu hiện của sự lãng phí ở rất nhiều lĩnh vực như: đầu tư cơ sở hạ tầng; lãng phí tài chính, tài sản, nguồn lực, ngân sách; lãng phí tài nguyên, khoáng sản; lãng phí thời gian, cơ hội; lãng phí về sức lạo động, trí tuệ của xã hội,…

Đầu tư công có thể kể đến hàng loạt công trình với số vốn đầu tư lên đến hàng nghìn tỷ đồng bị chậm tiến độ, gây thất thoát, lãng phí, như: tuyến đường sắt đô thị trên cao Cát Linh – Hà Đông, chậm tiến độ hơn 10 năm, đội vốn đầu khoảng 9.231 tỷ đồng (dự toán 8.769 tỷ đồng, tăng khoảng 105%)⁴. Dự án 2 bệnh viện (Bạch Mai và Việt Đức cơ sở 2 Hà Nam), được phê duyệt đầu tư với số vốn lên tới gần 10 nghìn tỷ đồng, theo kế hoạch 2 dự án bệnh viện này hoàn thành năm 2017, tuy nhiên đến nay, tháng 5/2025, cả hai bệnh viện này vẫn chưa thể đưa vào khai thác, gây thất thoát, lãng phí lên đến 1.200 tỷ đồng⁵. Trụ sở Bộ Ngoại giao được phê duyệt ở mức 3.484 tỷ đồng, tuy nhiên sau quá trình triển khai đã đội vốn lên đến 5.952,7 tỷ đồng, vượt mức đầu tư ban đầu hơn 1.500 tỷ đồng⁶.

Báo cáo của Kiểm toán nhà nước năm 2023 cho thấy, tổng số tiền và tài sản sai phạm được kiến nghị xử lý tài chính lên tới 78.371 tỷ đồng, trong đó phần lớn liên quan đến chi tiêu dàn trải, đầu tư kém hiệu quả, và sử dụng sai mục đích tài sản công⁷.

Trên lĩnh vực bất động sản, đến năm 2025, cả nước có 2.212 dự án đang triển khai phải tạm dừng thi công do gặp vướng mắc với tổng vốn đầu tư gần 6 triệu tỷ đồng, sử dụng gần 350 nghìn ha đất⁸.

Đầu năm 2023, đất nước ta rơi vào khủng hoảng năng lượng cục bộ do thiếu điện sinh hoạt và sản xuất, gây thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng. Trong khi đó có hàng chục dự án điện gió, điện mặt trời với công suất thiết kế lên tới gần 5 nghìn MW lại không thể đưa vào vận hành khai thác bởi những vướng mắc về thể chế, hạ tầng lưới điện. Thực trạng này vừa gây lãng phí nguồn lực của xã hội (vốn đầu tư trên 85 nghìn tỷ đồng), vừa gây ra rủi ro với nhà đầu tư, nhiều doanh nghiệp có nguy cơ phá sản⁹.

Lãng phí còn thể hiện dưới vấn đề sử dụng, quản lý công sản chưa hiệu quả; tuyển dụng, sử dụng công chức, viên chức chưa hợp lý: “bộ máy nhà nước có nơi, có lúc hoạt động chưa hiệu quả, một bộ phận cán bộ nhũng nhiễu, thiếu năng lực, né tránh, đùn đẩy công việc, sợ trách nhiệm”¹⁰; việc tổ chức lễ hội, hội họp thiếu tính khoa học, tốn kém, mất nhiều thời gian. Hằng năm các cơ quan chức năng từ trung ương đến địa phương đã tổ chức hàng nghìn đoàn cán bộ đi học tập, tham quan nghiên cứu, học tập ở nước ngoài, tuy nhiên hiệu quả của những hoạt động này vẫn còn bỏ ngỏ.

Tại nhiều địa phương, việc thu hồi đất để thực hiện các dự án đầu tư diễn ra tràn lan, nhiêu dự án rơi vào quy hoạch treo, chậm tiến độ kéo dài nhiều năm, đất sản xuất để hoang hóa, gây ra nhiều hệ lụy về môi trường và ảnh hưởng xấu đến đời sống sinh hoạt của nhân dân.

Đất nước chúng ta đang trong thời kỳ dân số vàng, đây là thời cơ tốt để chúng ta đẩy mạnh tốc độ tăng trưởng, thoát bẫy thu nhập trung bình, vươn lên trở thành một quốc gia phát triển. Tuy nhiên, thực tế chúng ta cũng chưa tận dụng tốt được thời cơ “vàng”, chất lượng, năng suất lao động còn thấp, khi giai đoạn dân số vàng đi qua, chúng ta có nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình.

Có thể thấy, lãng phí ở nước ta diễn ra rất phổ biến, từ khu vực công đến khu vực tư và để lại nhiều hệ lụy cho xã hội, có nguy cơ đánh mất cơ hội, tiềm năng phát triển của đất nước. Đứng trước thực trạng đó, cần phải có những những phương thức quyết liệt để chữa trị căn bệnh mãn tính này.

2. Nguyên nhân của tình trạng lãng phí

Một là, xuất phát từ nền văn hóa nông nghiệp, tâm lý tiểu nông, tác phong công nghiệp của người dân còn yếu. Một thời gian dài chúng ta quản lý theo mô hình kinh tế tập trung, những thói quen, nếp sống, cách thức tổ chức lao động theo phương thức cũ chưa được xóa bỏ triệt để.

Hai là, nhận thức của một bộ phận cán bộ, công chức, viên chức còn chưa đầy đủ về nguồn gốc, nguyên nhân và tác hại của căn bệnh lãng phí. Một số người đứng đầu trong cơ quan nhà nước chưa quan tâm đúng mức nhiệm vụ phòng, chống lãng phí.

Ba là, hệ thống pháp luật về quản lý tài sản, tài nguyên, đầu tư công, chống lãng phí còn chưa hoàn thiện, chậm sửa đổi, thiếu chế tài xử lý cụ thể; chưa quy rõ trách nhiệm cá nhân, chưa có cơ chế xử lý hành vi gây lãng phí như một hành vi vi phạm nghiêm trọng. Nhiều quy định pháp luật chưa bảo đảm tính đồng bộ, thiếu thống nhất, xung đột và cản trở lẫn nhau, quy định còn khó khăn, cản trở việc thực thi, gây thất thoát, lãng phí các nguồn lực; chưa tạo môi trường thực sự thuận lợi để thu hút nguồn lực của các nhà đầu tư trong và ngoài nước, khơi thông nguồn lực trong dân. Phát biểu tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội (khóa XV), Tổng Bí thư Tô Lâm đã thẳng thắn chỉ rõ: “Luật Đấu thầu hiện tại đang mang trong mình “bốn tội rất nặng” – những “tội” không chỉ là lỗi kỹ thuật lập pháp mà là những hệ lụy thực tiễn ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của đất nước. Đó là: làm chậm tiến độ phát triển nội lực; kéo theo sản phẩm, công trình kém chất lượng; lãng phí nguồn lực và làm hỏng, làm mất cán bộ”.

Bốn là, công tác thanh tra, kiểm tra, kiểm toán mặc dù nhiều, tuy nhiên chưa thực sự hiệu quả, chưa đồng bộ, chưa đủ sức ngăn chặn, răn đe “xử lý lãng phí chưa được đề cao, thường gắn với xử lý tham nhũng như hệ lụy kéo theo”¹¹. Nhiều kiến nghị của cơ quan thanh tra, kiểm tra, kiểm toán nhà nước không được xử lý kịp thời, dứt điểm, có những vụ việc xử lý không nghiêm, để những sai phạm, lãng phí tồn đọng kéo dài, gây phức tạp hơn. Việc xử lý trách nhiệm người đứng đầu ở các vụ việc lãng phí nghiêm trọng còn rất hiếm hoi, chưa gắn với trách nhiệm, giải trình. Rất ít các vụ việc làng phí được xem xét xử lý hình sự.

Năm là, tâm lý “cha chung không ai khóc, sài tiền chùa” trong quản lý, sử dụng ngân sách, tài sản công còn phổ biến. Một bộ phận cán bộ, công chức còn xem nhẹ trách nhiệm quản lý tài sản công, thiếu ý thức tiết kiệm, vi phạm đạo đức nghề nghiệp, thiếu công khai, minh bạch trong thực thi công vụ, thậm chí còn cố tình gây lãng phí để phục vụ lợi ích nhóm.

Sáu là, chưa hình thành được văn hóa tiết kiệm, chống lãng phí trong xã hội. Nhiều nơi vẫn còn nặng về hình thức, bệnh thành tích, tổ chức sự kiện, hội nghị, lễ hội không gắn với hiệu quả thực chất. Bên cạnh đó, thiếu cơ chế khuyến khích phát huy sức mạnh của các cơ quan báo chí truyền thông và quyền làm chủ của Nhân dân trong phát hiện và đấu tranh với căn bệnh lãng phí.

3. Giải pháp đẩy mạnh phòng, chống lãng phí trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc

Thứ nhất, nâng cao vai trò lãnh đạo của các cấp ủy đảng trong chỉ đạo thực hành tiết kiệm, chống lãng phí. Chống lãng phí cần được xác định là một trong những nội dung trọng tâm trong công tác xây dựng đảng, kiểm tra, giám sát và phòng, chống tiêu cực. Các cấp ủy cần tăng cường kiểm tra, giám sát việc thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, đồng thời, đưa kết quả thực hiện nhiệm vụ này vào tiêu chí đánh giá năng lực, phẩm chất cán bộ, nhất là người đứng đầu các đơn vị; cần gắn trách nhiệm đấu tranh phòng, chống lãng phí với trách nhiệm người đứng đầu. Đưa nội dung, nhiệm vụ chống lãng phí vào nội dung sinh hoạt thường kỳ của các cấp ủy đảng.

Thứ hai, tiếp tục hoàn thiện pháp luật nhà nước để tháo gỡ những rào cản, tạo điều kiện thông thoáng cho hoạt động sản xuất, kinh doanh; khơi thông nguồn lực phát triển của đất nước. Đồng thời, tập trung nghiên cứu, rà soát các văn bản pháp luật, nhất là những quy định liên quan đến đầu tư, đấu thầu, quản lý công sản, ngân sách; quản lý tài nguyên, đất đai để bảo đảm sự thống nhất, thông thoáng, giảm bớt các quy trình, thủ tục, loại bỏ những rào cản sản xuất – kinh doanh, tạo điều kiện cho hoạt động thu hút đầu tư, tháo gỡ những vướng mắc về thể chế. Nội dung rà soát, sửa đổi tập trung xác định rõ trách nhiệm, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, tập thể, cá nhân, nhất là người đứng đầu; quy định cụ thể hành vi vi phạm, hình thức xử lý.

Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2013 đã lạc hậu, cần được sửa đổi theo hướng: quy định cụ thể hành vi lãng phí, ràng buộc trách nhiệm người đứng đầu, bổ sung chế tài xử lý vi phạm hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng. Phải xem lãng phí là một dạng “tham nhũng tiềm ẩn” để có cơ chế xử lý tương xứng.

Thứ ba, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, kiểm toán và xử lý nghiêm sai phạm. Đẩy mạnh và đổi mới công tác kiểm tra, thanh tra, giám sát, kiểm toán việc thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí. Nội dung trọng tâm tập trung lĩnh vực, địa bàn, vị trí công tác dễ xảy ra lãng phí, tiêu cực, nơi có nhiều đơn thư khiếu nại, tố cáo, dư luận xã hội quan tâm, bức xúc. Kịp thời phát hiện, phòng ngừa, xử lý nghiêm tổ chức, cá nhân vi phạm, gây thất thoát, lãng phí nguồn lực; thực hiện nghiêm kết luận, kiến nghị của các cơ quan chức năng, thu hồi tiền, tài sản cho Nhà nước. 

Thứ tư, tích cực ứng dụng thành tựu của cuộc cách mạng 4.0 vào hoạt động quản lý nhà nước; đẩy mạnh chuyển đổi số quốc gia để nâng cao tính công khai, minh bạch gắn với phòng, chống lãng phí. Mọi hoạt động chi tiêu công, đầu tư công, đấu thầu, mua sắm tài sản nhà nước cần được công bố trên các cổng thông tin điện tử, để báo chí, cử tri, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức xã hội tham gia giám sát. Việc thực hiện tiết kiệm, chống lãng phí cần được báo cáo định kỳ và công bố công khai.

Thứ năm, xây dựng văn hóa tiết kiệm từ trong hệ thống chính trị đến toàn xã hội

Cần phát động phong trào tiết kiệm, chống lãng phí gắn với xây dựng đạo đức công vụ. Cán bộ, đảng viên phải gương mẫu, nói không với hình thức, phô trương. Các trường học, cơ quan, doanh nghiệp cũng cần đưa nội dung tiết kiệm vào giáo dục và rèn luyện thường xuyên.

4. Kết luận

Lãng phí ở nước ta không chỉ là thiệt hại về vật chất mà còn là sự tổn thương về đạo lý và niềm tin; là rào cản đối với vận mệnh, sự phát triển bền vững của đất nước. Đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống lãng phí trong giai đoạn hiện nay chính là biểu hiện yêu nước, trách nhiệm trước đồng bào, khơi thông nguồn lực phát triển, nâng cao hiệu lực quản trị quốc gia, đưa đất nước vững bước vào kỷ nguyên mới. Đây không chỉ là yêu cầu cấp bách mà còn là một chuẩn mực đạo đức công vụ, một biểu hiện cụ thể của “cần, kiệm, liêm, chính” trong thời đại mới.

Chú thích:
1. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 7. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 357.
2, 10, 11. Công tác phòng chống lãng phí phải tạo sự lan tỏa mạnh mẽ trở thành tự nguyện, tự giác của mỗi cán bộ, đảng viên và người dân.https://baochinhphu.vn/cong-tac-phong-chong-lang-phi-phai-tao-su-lan-toa-manh-me-tro-thanh-tu-nguyen-tu-giac-cua-moi-can-bo-dang-vien-va-nguoi-dan-102241012193612656.htm.
3. Khoản 2 Điều 3 Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2013.
4. Dự án đường sắt Cát Linh – Hà Đông đội vốn 9.200 tỷ chưa hẹn ngày khai thác. https://vneconomy.vn/techconnect/du-an-duong-sat-cat-linh-ha-dong-doi-von-9-200-ty-chua-hen-ngay-khaihac.htm.
5. Ai chịu trách nhiệm lãng phí tại bệnh viện Bạch Mai và Việt Đức cơ sở 2. https://thanhnien.vn/ai-chiu-trach-nhiem-lang-phi-tai-benh-vien-bach-mai-va-viet-duc-co-so-2-185250405013841945.htm.
6. Cận cảnh dự án trụ sở Bộ Ngoại giao vừa bị đưa vào diện theo dõi lãng phí. https://vtcnews.vn/can-canh-du-an-tru-so-bo-ngoai-giao-vua-bi-dua-vao-dien-theo-doi-lang-phi-ar935209.html.
7. Báo cáo Kiểm toán nhà nước gửi Quốc hội, kỳ họp thứ 5 Quốc hội (khóa XV).
8. Đề nghị mở khóa 6 triệu tỷ đồng đang bị kẹt trong bất động sản. https://plo.vn/de-nghi-mo-khoa-6-trieu-ty-dong-dang-bi-ket-trong-bat-dong-san post851275.html.
9. Lo phá sản 36 nhà đầu tư điện gió gửi kiến nghị lên Thủ tướng Chính phủ. https://nld.com.vn/kinh-te/lo-pha-san-36-nha-dau-tu-dien-gio-gui-kien-nghi-len-thu-tuong-chinh-phu-20230314160743055.htm.