TS. Ngô Thị Minh Hằng
TS. Lưu Đình Vinh
Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh kỷ nguyên số phát triển mạnh mẽ, rộng khắp, các giá trị đạo đức Nho giáo truyền thống của dân tộc chịu nhiều tác động, làm thay đổi bản chất và những biểu hiện của nó. Bài viết chỉ ra một số ảnh hưởng của thời đại, những thay đổi, thích nghi nhất định của Nho giáo đến đời sống tinh thần của xã hội và đề xuất một số giải pháp gìn giữ hạt nhân tốt đẹp của đạo đức Nho giáo truyền thống nhằm xây dựng thành công mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” ở Việt Nam.
Từ khóa: Nho giáo, Việt Nam, đạo đức, kỷ nguyên công nghệ số.
1. Đặt vấn đề
Nho giáo là một hệ thống triết học và đạo đức được hình thành từ thời nhà Chu ở Trung Quốc, sau đó được Khổng Tử (551 – 479 TCN) tập hợp, hoàn thiện. Đây là một học thuyết chính trị – xã hội coi trọng luân lý xã hội và đạo lý làm người. Nho giáo du nhập vào Việt Nam từ trước thời kỳ Bắc thuộc. Qua nhiều thăng trầm, các giá trị cốt lõi của Nho giáo như: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín và các mối quan hệ gia đình, xã hội vẫn còn nguyên giá trị, đóng góp vào sự hình thành bản sắc của dân tộc Việt Nam.
Trong thời đại số hiện nay, dưới ảnh hưởng của mạng thông tin toàn cầu, trí tuệ nhân tạo (AI) đã tạo ra sự kết nối tương đối chặt chẽ giữa các nền văn minh, dân tộc và cá nhân trên toàn cầu, mang lại nhiều cơ hội nhưng cũng đầy thách thức về kinh tế, chính trị, xã hội và “đồng thời cũng đặt ra những vấn đề về đạo đức, đặc biệt là việc duy trì các giá trị truyền thống trong bối cảnh tương tác ảo và sự phân mảnh của các mối quan hệ xã hội”1. Trước sự tác động của công nghệ số đến các giá trị đạo đức, văn hóa truyền thống, Đại hội lần thứ XIII của Đảng đã khẳng định: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới”2.
2. Những tác động của kỷ nguyên số đối với các giá trị đạo đức Nho giáo truyền thống
Kỷ nguyên số, với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin và truyền thông đang mang lại những thay đổi sâu rộng trong nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội. Những thay đổi không chỉ dừng lại ở khía cạnh kinh tế, chính trị, hay văn hóa mà còn tác động mạnh mẽ đến hệ thống các giá trị đạo đức. Sự bùng nổ của công nghệ số đã làm xuất hiện nhiều vấn đề mới liên quan đến quyền riêng tư, trách nhiệm đạo đức, tính trung thực trong việc truyền tải thông tin và sự biến đổi của các mối quan hệ xã hội. Việc phân tích những tác động của kỷ nguyên số đối với các giá trị đạo đức truyền thống là cần thiết để hiểu rõ hơn về các thách thức cũng như cơ hội mà xã hội hiện đại đang đối mặt.
Thứ nhất, đề cao cá nhân dẫn đến suy giảm tính cộng đồng.
Kỷ nguyên số và sự phát triển của internet đã tạo điều kiện dễ dàng cho việc tiếp cận các nền văn hóa, hệ giá trị mới từ các quốc gia, dân tộc khác. Những giá trị mới, như: đề cao cá nhân, quyền tự do và quyền con người đã có ảnh hưởng sâu rộng đến những giá trị đạo đức của xã hội Việt Nam.Trong kỷ nguyên số, cùng với sự phát triển của công nghệ khiến con người ngày càng bị cô lập mặc dù tính kết nối nhiều hơn. Chủ nghĩa cá nhân được đề lên quá cao, đồng thời khẳng định mỗi cá nhân đều có quyền tự quyết trong cuộc sống của mình, dẫn đến việc con người không còn phụ thuộc quá nhiều vào các quy tắc duy trì trật tự xã hội truyền thống. Những chuẩn mực đạo đức cũ như “tam cương”, “chính danh định phận”, lễ nghĩa trong văn hóa Nho giáo truyền thống đã ít nhiều không còn phù hợp với những quan niệm hiện đại về bình đẳng giới và quyền tự do cá nhân. Trong đó, “Sự phát triển của chủ nghĩa cá nhân đã làm suy yếu các giá trị đạo đức Nho giáo dựa trên tập thể, khi mà quyền tự do và phát triển cá nhân trở thành ưu tiên hàng đầu của nhiều người trẻ”3.
Sự bùng nổ của mạng xã hội và các nền tảng trực tuyến đã thay đổi cách thức giao tiếp và tương tác xã hội. Thông tin được lan truyền nhanh chóng và mỗi cá nhân có thể tự do bày tỏ ý kiến, quan điểm mà không bị sự ràng buộc vào cộng đồng, đặc biệt trong các môi trường cộng đồng ảo nơi mà các giá trị Nho giáo, như: trung thực, tôn trọng, lòng vị tha bị xem nhẹ. Các chuẩn mực lễ nghi và quy tắc ứng xử xã hội bị giảm giá trị khi các mối quan hệ truyền thống trở nên lỏng lẻo khiến nhiều người coi thường hoặc bỏ qua các chuẩn mực lễ nghĩa, tôn ti trật tự trong giao tiếp, nhất là trong không gian số. Xuất hiện lối sống thực dụng, tư hữu ích kỷ trong xã hội. Nhiều cá nhân chỉ sống theo chủ nghĩa hưởng thụ, chỉ tập trung vào quyền lợi của mình mà bỏ qua trách nhiệm, bổn phận với cộng đồng.
Thứ hai, suy giảm tính gắn kết giữa các thành viên trong gia đình.
Nho giáo luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của gia đình, coi gia đình là nền tảng quan trọng tạo nên sự ổn định của xã hội. Trong 5 mối quan hệ quan trọng nhất của con người (ngũ luân) thì gia đình chiếm 3 luân, tức 3 mối quan hệ cơ bản là cha – con, chồng – vợ, anh – em. Ảnh hưởng của Nho giáo, gia đình Việt Nam luôn đề cao sự hiếu thuận, lòng tôn kính đối với cha mẹ và người lớn tuổi. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên công nghệ số, sự tương tác giữa các thành viên trong gia đình đang bị ảnh hưởng bởi sự phát triển của mạng xã hội và thiết bị công nghệ, làm thay đổi hình thức giao tiếp và ứng xử. Có thể khẳng định, chính “Mạng xã hội đang làm thay đổi cách con người tương tác và phá vỡ các quy tắc lễ nghĩa truyền thống, khi mà mối quan hệ thầy – trò, cha – con, hoặc giữa các thế hệ bị đảo lộn và chịu ảnh hưởng từ việc mọi người được tự do bày tỏ quan điểm”4.
Mỗi cá nhân ngày càng bị cuốn vào thế giới riêng của bản thân thông qua các thiết bị cá nhân, ít quan tâm đến các mối quan hệ khác trong gia đình. Các giá trị đạo đức truyền thống khác trong gia đình, như: tôn ti, lễ nghĩa, lòng hiếu thảo bị thử thách bởi các giá trị vật chất. Không những thế, công nghệ số cũng tạo ra khoảng cách thế hệ trong gia đình ngày càng xa, khi các thành viên trong gia đình sử dụng công nghệ theo những cách khác nhau, điều này có thể dẫn đến sự thiếu kết nối và chia sẻ với nhau. Trong các gia đình, người trẻ có xu hướng giảm sự kính trọng đối với các tầng lớp cao niên hoặc không tuân theo các chuẩn mực giao tiếp truyền thống và cho đó là những phép tắc lạc hậu, rườm rà. Một phần nguyên nhân đó là, các bạn trẻ hiện nay thường giao tiếp trên không gian mạng, ẩn danh nên cũng không quá câu nệ cách xưng hô, thứ bậc trong giao tiếp.
Thứ ba, những chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp cũng bị thay đổi.
Kỷ nguyên số đã có những tác động mạnh mẽ đến nhiều lĩnh vực trong cuộc sống, bao gồm cả đạo đức nghề nghiệp, vốn chịu ảnh hưởng từ các giá trị đạo đức của Nho giáo trong xã hội Việt Nam. Đạo đức nghề nghiệp theo Nho giáo nhấn mạnh đến nghĩa vụ cá nhân đối với công việc, tổ chức và cộng đồng. Công nghệ hiện đại và sự phát triển của các phương tiện truyền thông số giúp mọi hành vi nghề nghiệp trở nên minh bạch hơn. Tuy nhiên, sự giám sát liên tục cũng có thể gây áp lực lớn, ảnh hưởng đến tâm lý làm việc của cá nhân. Ngoài ra, Nho giáo rất đề cao chữ tín, lòng trung thực và tôn trọng lời hứa trong các mối quan hệ xã hội và công việc. Khổng Tử viết trong thiên Vi chính: “Người mà không thành tín, chẳng biết có thể làm nên chuyện gì”5.
Trong kỷ nguyên số hiện nay, các hoạt động kinh tế phần lớn dựa trên sự phát triển của công nghệ, đặc biệt là các giao dịch trực tuyến và làm việc từ xa, việc giữ vững chữ tín càng trở nên quan trọng hơn. Tuy nhiên, môi trường số đã tạo điều kiện cho sự ẩn danh, dẫn đến hành vi thiếu trách nhiệm và vi phạm đạo đức nghề nghiệp trong không gian mạng. Sự phát triển của công nghệ có thể khiến nhiều người lơ là những giá trị đạo đức truyền thống, thay vào đó là sự chạy theo lợi ích cá nhân hoặc các giá trị vật chất ngắn hạn. Tất cả những vấn nạn này đã làm suy yếu các giá trị truyền thống như trách nhiệm và niềm tin mà Nho giáo đã đặt ra cho các quan hệ xã hội. Đồng thời đặt ra thách thức trong việc duy trì các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp bền vững, đặc biệt trong môi trường cạnh tranh khốc liệt của thị trường số hóa.
Thứ tư, sự thay đổi chuẩn mực đạo đức trong giáo dục và thi cử.
Nho giáo xem hiếu học là đức tính cao quý, mang đến kiến thức, sự tự do và cơ hội để thay đổi cuộc sống. Đồng thời: “Tư tưởng Nho giáo xem nỗ lực và kiên trì quan trọng hơn khả năng đối với thành công học tập”6. Trong kỷ nguyên số, những rào cản đối việc học tập đã dần được dỡ bỏ nhưng đồng thời nó cũng tạo ra áp lực về trách nhiệm của cá nhân trong học hành và sự nghiệp. Đây chính là sự khác biệt so với triết lý học tập vì cộng đồng hơn là vì lợi ích cá nhân mà Nho giáo nhấn mạnh. Hiện nay, xã hội vẫn coi trọng giáo dục như một công cụ để tự cải thiện trí tuệ cá nhân và đóng góp cho xã hội.
Tuy nhiên, “giáo dục trong kỷ nguyên số đang tập trung vào kỹ năng và tri thức hiện đại, bỏ qua hoặc giảm nhẹ vai trò của việc dạy các giá trị đạo đức truyền thống như hiếu thảo, trung thành và lễ nghĩa”7. Đồng thời, tập trung nhiều vào sự phát triển cá nhân, tính tự chủ, quyền tự do tư tưởng và hành động hơn là những giá trị truyền thống. Điều này dẫn đến một bộ phận trong xã hội xem thường những giá trị truyền thống và coi đó là lỗi thời và không còn phù hợp với xã hội hiện đại.Ngoài ra, khi xã hội quá đề cao vật chất và sự thành công nhanh chóng, dẫn đến việc học hành còn chạy theo hình thức, thiếu sự đào sâu kiến thức thực chất. Với sự phát triển của khoa học – kỹ thuật, với sự mở rộng đa dạng về các ngành, nghề khác nhau, học tập và thi cử không phải là con đường duy nhất để lập thân và thành công trong sự nghiệp, vì thế, xuất hiện những quan điểm coi thường việc học, đề cao vật chất hơn tri thức.
Như vậy, kỷ nguyên số vừa mở ra cơ hội cho sự phát triển đạo đức nhưng cũng đối mặt với rất nhiều thách thức khi những vấn đề đạo đức mới phát sinh trong môi trường xã hội. Để duy trì và phát huy được đạo đức tốt đẹp của dân tộc trong thời đại số, cần có sự kết hợp hài hòa giữa những giá trị đạo đức truyền thống và tư duy hiện đại là vô cùng cần thiết. Để làm được điều này đòi hỏi sự linh hoạt và ý thức trách nhiệm từ mỗi cá nhân, gia đình và xã hội trong việc giữ gìn và bảo vệ bản sắc văn hóa Việt Nam.
3. Những thích nghi của các giá trị đạo đức Nho giáo trong kỷ nguyên số
Một trong những đặc điểm quan trọng của Nho giáo khi du nhập vào Việt Nam là tính thích nghi. Nhờ đó, Nho giáo vẫn luôn và sẽ tồn tại trong tâm trí của mỗi người dân trong những thời kỳ lịch sử khác nhau. Ngày nay, dưới tác động của kỷ nguyên số, các giá trị cốt lõi của Nho giáo cũng đang có những biến đổi nhằm tiếp tục tồn tại như một chuẩn mực để đánh giá các hoạt động thực tiễn của đời sống xã hội. Những biến đổi đó có thể thấy:
Một là, sự thích nghi của các chuẩn mực đạo đức cá nhân.
Hạt nhân của các giá trị đạo đức cá nhân như nhân, lễ, nghĩa, trí, tín vẫn được duy trì và thích nghi trong kỷ nguyên công nghệ số, góp phần tạo nên sự cân bằng giữa truyền thống và hiện đại. Những giá trị này tiếp tục có vai trò quan trọng trong việc xây dựng lòng tin, trách nhiệm và duy trì sự tôn trọng lẫn nhau trong các tương tác trực tuyến. Lòng nhân ái và đồng cảm vẫn là yếu tố quan trọng trong quan hệ giữa con người, ngay cả khi tương tác diễn ra trên các nền tảng số.
Mặc dù tương tác số có thể tạo ra những rào cản về cảm xúc nhưng giá trị này vẫn có thể được duy trì qua việc chia sẻ thông tin và cảm xúc chân thành, hỗ trợ lẫn nhau. “Lễ” được thể hiện thông qua sự tôn trọng và phép lịch sự trực tuyến khi bình luận, chia sẻ thông tin, tương tác với người khác, đây là điều cần thiết để duy trì không gian mạng văn minh. “Tín” chính là giá trị của sự tin cậy, uy tín, và cam kết cần thiết trong môi trường trực tuyến, đặc biệt là trong bối cảnh tin tức giả mạo và sự lạm dụng thông tin, người dùng cần phải cam kết về tính chính xác của thông tin chia sẻ, đồng thời duy trì uy tín trong việc xây dựng thương hiệu cá nhân và giao tiếp với người khác. “Trí” được thể hiện sự thông minh, hiểu biết khi tiếp cận thông tin trên mạng xã hội, là khả năng chặt lọc thông tin khoa học và phù hợp với cá nhân.
Hai là, sự thích nghi của chuẩn mực đạo đức gia đình.
Hiếu thuận là một giá trị đạo đức trọng yếu trong tổ chức gia đình Việt Nam, phản ánh sự tôn trọng, kính trọng đối với cha mẹ, ông bà và tổ tiên. Trong xã hội truyền thống, lòng hiếu thảo chủ yếu được thể hiện qua việc con cháu chăm sóc trực tiếp, sống cùng cha mẹ, chăm sóc họ trong lúc tuổi già. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên số, đặc biệt, khi xu hướng toàn cầu hóa và di cư ngày càng tăng, không phải lúc nào cũng có thể duy trì hình thức chăm sóc này. Công nghệ giúp tạo ra các phương tiện thay thế để duy trì kết nối, hỗ trợ và thể hiện lòng hiếu thảo một cách hiệu quả, thậm chí ở xa. Từ đó, giá trị hiếu thảo không chỉ tồn tại mà còn phát triển mạnh mẽ nhờ công nghệ. Ngoài ra, các nền tảng số cung cấp khả năng lưu giữ ký ức gia đình qua hình ảnh, video và thậm chí các câu chuyện về tổ tiên. Điều này giúp các thế hệ trẻ không quên đi nguồn gốc và truyền thống gia đình trong bối cảnh hiện đại.
Sự hiếu thảo trong thời đại kỹ thuật số cũng có thể được thể hiện qua việc giúp đỡ cha mẹ, ông bà tiếp cận với công nghệ; giúp họ không cảm thấy bị bỏ lại phía sau trong một thế giới ngày càng số hóa. Việc dạy họ cách sử dụng điện thoại thông minh, mạng xã hội, hay các ứng dụng y tế giúp cải thiện đời sống và sức khỏe, nhắc nhở giờ uống thuốc, tập thể dục… cũng là cách thể hiện lòng hiếu thảo hiện đại. Do đó, “giá trị đạo đức Nho giáo vẫn tiếp tục là kim chỉ nam cho hành vi của con người trong xã hội, nhấn mạnh đến sự hiếu thảo, tôn trọng và trách nhiệm”8.
Ba là, sự thích nghi của chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của Nho giáo.
Trong bối cảnh công nghệ số, các giá trị trung thực, trách nhiệm và tín nhiệm trở thành những yếu tố không thể thiếu để duy trì một môi trường làm việc số chuyên nghiệp và có đạo đức. Vì vậy, trong môi trường làm việc số, sự tín nhiệm giữa các cá nhân, tổ chức và đối tác là điều quan trọng để duy trì sự phát triển bền vững. Các giá trị đạo đức truyền thống, như: trung thực, trách nhiệm và cam kết đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm tính minh bạch và uy tín trong các giao dịch trực tuyến. Đạo đức nghề nghiệp còn được thể hiện thông qua việc sự dụng các dữ liệu và bảo mật thông tin. Việc phát triển AI, Google, Copilot… cần có trách nhiệm đạo đức, như: bảo đảm không lạm dụng dữ liệu cá nhân hay tạo ra các hệ thống gây hại cho xã hội. Các nguyên tắc đạo đức của Nho giáo, như sự chính trực và trung thực có thể là cơ sở cho việc phát triển các công nghệ mới theo hướng phục vụ lợi ích của cộng đồng và cá nhân một cách bền vững.
Bốn là, sự thích nghi của chuẩn mực đạo đức trong giáo dục.
Hiếu học là một trong những đức tính quan trọng của Nho giáo, nhấn mạnh vào sự siêng năng, chăm chỉ và không ngừng cố gắng trong công việc và học tập của mỗi cá nhân trong xã hội. Trong thời đại công nghệ số, tính hiếu học cũng cần được duy trì và phát huy, học ở đây không chỉ chăm chỉ là đủ mà cần mở rộng ra việc chủ động học hỏi, cập nhật kiến thức và kỹ năng mới. Các công nghệ số và internet đã tạo ra môi trường làm việc linh hoạt, nhưng đồng thời cũng yêu cầu sự tìm tòi cập nhật kiến thức, kỹ năng của mình để thích nghi và theo kịp xu hướng của xã hội.
Các giá trị đạo đức của Nho giáo đã chứng minh sự linh hoạt và khả năng thích nghi với các biến đổi của xã hội trong kỷ nguyên số. Những giá trị, như: chữ tín, hiếu thuận, tinh thần tự tu dưỡng, trách nhiệm xã hội và lòng nhân nghĩa vẫn giữ được vai trò quan trọng nhưng cũng được điều chỉnh và nâng cấp để phù hợp với những yêu cầu và thách thức mới của thời đại công nghệ số.
4. Phát huy giá trị đạo đức Nho giáo truyền thống Việt Nam trong kỷ nguyên số
Để phát huy các giá trị đạo đức của Nho giáo trong kỷ nguyên số, cần có những giải pháp kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, qua đó chọn lọc và loại bỏ những giá trị không còn phù hợp, đồng thời, tạo điều kiện để những giá trị có tính phổ quát và phù hợp với điều kiện thực tiễn Việt Nam, tiếp tục phát huy các các phẩm chất tốt đẹp trong điều kiện mới. Theo đó:
(1) Nâng cao vai trò của giáo dục đạo đức truyền thống. Trong kỷ nguyên số, cần lồng ghép giáo dục đạo đức truyền thống, bao gồm các giá trị có tính phổ quát của Nho giáo như nhân, lễ, nghĩa, trí, tín, phù hợp với sự phát triển của xã hội, trong các trường học. Những giá trị đạo đức này đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng lối sống và hành vi của các thế hệ trẻ trong môi trường công nghệ số, giúp duy trì nền tảng đạo đức trong xã hội đang thay đổi nhanh chóng và đối mặt với những thách thức về sự cách biệt giữa quan hệ ảo và quan hệ thực tế.
(2) Phát huy vai trò của khoa học – kỹ thuật trong việc hỗ trợ giáo dục đạo đức tuyền thống bằng hình thức trực tuyến. Giáo dục trực tuyến là công cụ hữu ích để lan tỏa những giá trị đạo đức truyền thống rộng rãi hơn đến các tầng lớp xã hội thông qua các khóa học về đạo đức, giảng dạy về những giá trị, như: lòng nhân ái, tôn trọng và trách nhiệm cộng đồng, văn hóa truyền thống hoặc qua các phương tiện truyền thông giáo dục công chúng. Có thể sử dụng các ứng dụng công nghệ, nền tảng học trực tuyến và mạng xã hội để truyền đạt những bài học đạo đức theo cách thức mới mẻ, hấp dẫn. Sử dụng các phương tiện truyền thông hiện đại như video, podcast, sách điện tử và các trò chơi giáo dục để phổ biến các giá trị tốt đẹp của Nho giáo đến nhiều đối tượng hơn. Việc truyền bá này cần có sự sáng tạo để phù hợp với bối cảnh công nghệ và nhu cầu học hỏi của giới trẻ trong kỷ nguyên số. Công nghệ số cho phép các giá trị Nho giáo không chỉ được truyền tải trong phạm vi quốc gia mà còn có thể tiếp cận với cộng đồng quốc tế, tạo cơ hội đối thoại văn hóa và hợp tác trên quy mô toàn cầu.
(3) Nâng cao vai trò của tổ chức gia đình trong giáo dục đạo đức. Gia đình vẫn là môi trường đầu tiên và quan trọng nhất để truyền dạy các giá trị đạo đức tốt đẹp và phù hợp của Nho giáo. Trong kỷ nguyên số, cha mẹ cần có ý thức về việc hướng dẫn con cái sử dụng công nghệ một cách có trách nhiệm, đồng thời lồng ghép các giá trị như hiếu thảo, trung thực, và lòng nhân ái vào việc giáo dục con cái. Công nghệ hiện đại có thể trở thành công cụ hỗ trợ cho việc giáo dục đạo đức trong gia đình. Các ứng dụng quản lý thời gian sử dụng công nghệ, cùng với các chương trình giáo dục đạo đức trực tuyến, có thể giúp cha mẹ theo dõi và hướng dẫn con cái phát triển cả về kỹ năng số lẫn đạo đức.
(4) Đưa các giá trị đạo đức vào quản lý doanh nghiệp và đạo đức nghề nghiệp. Những nguyên tắc về công bằng, minh bạch và trách nhiệm được Nho giáo đề cao có thể được lồng ghép vào văn hóa doanh nghiệp. Các nhà lãnh đạo nên sử dụng các giá trị “quân tử” để định hướng quản trị, khuyến khích tinh thần liêm chính, chính trực trong tổ chức. Đặc biệt, việc xây dựng và duy trì “chữ tín” trong các giao dịch kinh doanh và hợp tác có thể giúp doanh nghiệp phát triển bền vững trong môi trường toàn cầu hóa. Xây dựng quy tắc đạo đức nghề nghiệp dựa trên Nho giáo, đặc biệt là trong các ngành, nghề liên quan đến công nghệ, thông tin và truyền thông. Những quy tắc này cần phản ánh các giá trị như trung thực, trách nhiệm, tôn trọng quyền riêng tư và lợi ích của cộng đồng.
(5) Xây dựng bộ quy tắc đạo đức ứng xử trên mạng xã hội. Trong môi trường làm việc số hiện nay, việc để xuất các quy tắc ứng xử trên mạng xã hội dựa trên đạo đức Nho giáo có vai trò trong việc định hướng hành vi của thanh niên, như: trung thực, tin tưởng, trách nhiệm với thông tin và lời nói của mình trên mạng xã hội. Thông tin cần được xác minh, tránh việc lan truyền tin giả hoặc thông tin sai lệch. Mọi người cần tuân thủ những quy tắc ứng xử văn hóa trên không gian mạng, tránh việc xúc phạm, công kích cá nhân và tôn trọng quyền riêng tư của người khác, có trách nhiệm với cộng đồng, đóng góp tích cực vào việc xây dựng một môi trường mạng lành mạnh và văn minh.
5. Kết luận
Nho giáo đã đóng một vai trò quan trọng trong viêc hình thành và phát triển các giá trị đạo đức truyền thống của Việt Nam qua nhiều thế kỷ. Những giá trị như: nhân nghĩa, trung hiếu, tôn sư, trọng đạo và sự tôn trọng trật tự xã hội không chỉ là nền tảng cho việc định hình mối quan hệ gia đình, xã hội mà còn góp phần xây dựng nền tảng đạo đức chung cho xã hội Việt Nam truyền thống. Tuy nhiên, trong bối cảnh kỷ nguyên công nghệ số, với sự phát triển vượt bậc của khoa học, công nghệ và toàn cầu hóa, những giá trị này đang đối mặt với những thách thức mới và cần phải thích ứng để tiếp tục phát huy được vai trò của mình. Công nghệ số không chỉ ảnh hưởng đến cách con người tương tác và giao tiếp mà còn tác động sâu sắc đến tư duy và giá trị đạo đức của xã hội. Trong môi trường số hóa, sự linh hoạt, tính minh bạch và khả năng thích nghi trở nên rất quan trọng, vì thế đã tạo ra nhiều thách thức cho các giá trị truyền thống vốn tập trung vào sự ổn định và bền vững. Do đó, các giá trị đạo đức Nho giáo muốn tồn tại và phát triển cần được điều chỉnh, làm mới để phù hợp hơn với sự phát triển của xã hội hiện tại, góp phần định hình giá trị nhân văn cơ bản của con người.
Để phát huy các giá trị đạo đức Nho giáo trong kỷ nguyên công nghệ số không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn những giá trị đạo đức truyền thống, mà còn phải tạo điều kiện để chúng thích ứng và phát triển. Việc tích hợp các giá trị Nho giáo với những yêu cầu mới của thời đại số không chỉ giúp chúng tồn tại bền vững mà còn tạo ra động lực để xây dựng một xã hội phát triển toàn diện, đồng thời giữ vững nền tảng đạo đức truyền thống của dân tộc.
Chú thích:
1. Trần Đức Bình (2020). Kỷ nguyên số và những thay đổi trong xã hội hiện đại. H. NXB Giáo dục, tr. 48.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 143.
3. Lê Minh Tâm (2020). Chủ nghĩa cá nhân và sự thay đổi giá trị xã hội trong kỷ nguyên số. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 56.
4. Trần Đình Hoan (2020). Tác động của mạng xã hội đến các giá trị đạo đức truyền thống ở Việt Nam. H. NXB Văn hóa Thông tin, tr. 45.
5. Chu Hy (1998). Tứ thư tập chú. H. NXB Văn hóa Thông tin, tr. 234.
6. Soi Kei Ho & Zhengdong Gan (2023). Instructional practices and students’ reading performance: a comparative study of 10 top performing regions in PISA 2018. Language Testing in Asia, p. 16. https://doi.org/10.1186/s40468-023-00261-1
7. Vũ Quang Huy (2021). Giáo dục và đạo đức trong thời kỳ cách mạng công nghệ 4.0. H. NXB Giáo dục, tr. 79.
8. Nguyễn Thị Hằng (2010). Đạo đức Nho giáo trong xã hội Việt Nam hiện đại. H. NXB Giáo dục, tr. 187.
