Lê Đình Hải
Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa
(Quanlynhanuoc.vn) – Tư tưởng Hồ Chí Minh về ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước là nền tảng quan trọng trong giáo dục thế hệ trẻ. Sinh viên, với vai trò là lực lượng tri thức trẻ, có trách nhiệm hiện thực hóa tư tưởng đó trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Từ thực trạng sinh viên Việt Nam, có thể nhận thấy, bên cạnh những mặt tích cực trong học tập, rèn luyện và tham gia phong trào, một bộ phận sinh viên còn thiếu chủ động, thiếu ý chí vươn lên và chưa gắn kết hoài bão cá nhân với trách nhiệm xã hội. Bài viết đề xuất các giải pháp nhằm khơi dậy, phát huy ý chí và khát vọng ở sinh viên, gắn với công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, phát triển năng lực tự học, sáng tạo, trách nhiệm cộng đồng, hướng đến hình thành thế hệ trí thức trẻ có bản lĩnh, hoài bão và tinh thần phụng sự Tổ quốc.
Từ khóa: Tư tưởng Hồ Chí Minh; tự lực, tự cường; khát vọng phát triển; sinh viên; giáo dục lý tưởng.
1. Đặt vấn đề
Trong thời đại hiện nay, đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển mới với nhiều cơ hội và thách thức đan xen. Bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, quá trình chuyển đổi số toàn diện cũng như yêu cầu về đổi mới mô hình tăng trưởng và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực… đặt ra yêu cầu cấp thiết phải phát huy cao độ tinh thần tự lực, tự cường dân tộc và khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc. Tinh thần ấy càng cần được thể hiện rõ nét trong thế hệ sinh viên – những trí thức trẻ sẽ trực tiếp đảm đương vai trò chủ thể kiến tạo tương lai của đất nước.
Trong bối cảnh đó, các cơ sở giáo dục đại học đang không ngừng đổi mới chương trình, phương pháp giáo dục theo hướng phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất của người học. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực, vẫn còn không ít sinh viên có biểu hiện mờ nhạt về lý tưởng sống, thiếu ý chí vươn lên, ngại khó, ngại khổ và chưa thực sự có khát vọng phát triển bản thân gắn với trách nhiệm xã hội và xây dựng đất nước. Trước thực trạng đó, đặt ra yêu cầu phải nghiên cứu, làm rõ ý nghĩa tư tưởng Hồ Chí Minh về tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước; đồng thời, đánh giá thực trạng nhận thức và hành động của sinh viên về vấn đề này trong nhà trường trong giai đoạn hiện nay.
2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước
2.1. Tư tưởng về tự lực, tự cường
Tự lực, tự cường theo tư tưởng Hồ Chí Minh là sự tự tin, chủ động vượt qua khó khăn, không ỷ lại vào sự giúp đỡ bên ngoài, phát huy sức mạnh từ nội lực của chính mình và của toàn dân tộc. Người nhấn mạnh: “Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác ngoài con đường cách mạng vô sản. Chỉ có tự mình cứu lấy mình mới giành được độc lập thực sự”1. Tinh thần này đã trở thành cốt lõi trong đường lối cách mạng của Đảng ta, nhất là trong bối cảnh đất nước bị bao vây, cấm vận, sau đó từng bước đổi mới, hội nhập.
Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Chúng ta phải tự cứu lấy mình trước khi Trời cứu”2. Người cho rằng, dân tộc Việt Nam muốn giành và giữ vững độc lập không thể dựa dẫm vào bên ngoài mà phải dựa vào chính sức mạnh nội sinh: “Không có việc gì khó, chỉ sợ lòng không bền. Đào núi và lấp biển, quyết chí ắt làm nên”3.
3.2. Tư tưởng về khát vọng phát triển đất nước
Chủ tịch Hồ Chí Minh đãc đặt nền móng cho nền độc lập dân tộc; đồng thời cũng chính là người kiến tạo khát vọng phát triển. Người từng bày tỏ: “Tôi chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”4.
Khát vọng đó không chỉ giới hạn trong khuôn khổ dân tộc mà còn hướng đến sự phát triển bền vững, hòa bình và hội nhập quốc tế. Người đã nhiều lần nhấn mạnh tầm quan trọng của giáo dục thế hệ trẻ, coi đó là tương lai của đất nước: “Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”5.
3. Vai trò của sinh viên trong hiện thực hóa tư tưởng Hồ Chí Minh
Sinh viên là tầng lớp tri thức trẻ, giữ vai trò nòng cốt trong sự nghiệp phát triển đất nước, nhất là trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số. Họ có ưu thế vượt trội trong việc tiếp cận tri thức mới, năng lực đổi mới sáng tạo, khả năng thích nghi nhanh chóng với xu hướng công nghệ hiện đại và các mô hình phát triển kinh tế – xã hội tiên tiến. Chính những phẩm chất đó đã, đang và sẽ giúp sinh viên trở thành lực lượng tiên phong trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Tuy nhiên, để thực sự đảm nhận vai trò chủ thể kiến tạo xã hội mới, sinh viên không chỉ cần tri thức mà còn phải được khơi dậy và hun đúc tinh thần tự lập, bản lĩnh vững vàng, lý tưởng sống cao đẹp và khát vọng cống hiến không ngừng. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, thanh niên, trong đó có sinh viên được xem là “rường cột của nước nhà”, là “người chủ tương lai của đất nước”6. Người nhấn mạnh rằng: “Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác ngoài con đường cách mạng vô sản”, và để đi con đường ấy, lớp trẻ cần có ý chí tự lực, tự cường, có khát vọng lớn lao được cống hiến, dấn thân vì dân tộc7.
Ngày nay, việc giáo dục và phát huy ý chí tự lực, tự cường gắn với khát vọng phát triển đất nước không chỉ là mục tiêu mà còn là yêu cầu cấp bách, đòi hỏi trong chương trình giáo dục đại học. Sinh viên không thể chỉ dừng lại ở việc tiếp thu tri thức một cách thụ động mà cần chủ động rèn luyện năng lực tự học, tự chủ trong nghiên cứu khoa học, chủ động tham gia các hoạt động xã hội, từ đó, hình thành tư duy độc lập, bản lĩnh vượt khó, sẵn sàng đảm nhận vai trò người dẫn dắt sự thay đổi trong tương lai.
Việc xây dựng ý chí tự lực, tự cường không thể diễn ra một cách máy móc hay rập khuôn mà cần được tích hợp sâu trong từng môn học, từng hoạt động giáo dục chính trị – tư tưởng và đặc biệt trong môi trường học đường năng động, dân chủ, sáng tạo. Vai trò của đội ngũ giảng viên, cán bộ Đoàn – Hội trong việc làm gương, truyền cảm hứng và đồng hành với sinh viên là vô cùng quan trọng. Cùng với đó, sự hỗ trợ từ gia đình, xã hội và chính sách của Nhà nước sẽ tạo thành một hệ sinh thái thuận lợi để sinh viên phát triển toàn diện.
Tuy nhiên, không ai có thể thay thế sinh viên trong việc hình thành lý tưởng sống và phát huy sức mạnh nội lực của chính mình. Nếu mỗi sinh viên coi việc học tập, rèn luyện bản thân là hành động thiết thực để hiện thực hóa tư tưởng Hồ Chí Minh thì toàn xã hội sẽ có được một thế hệ tiên phong, đổi mới, giàu bản lĩnh và đầy khát vọng vì tương lai đất nước. Đó chính là lực lượng góp phần hiện thực hóa khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, sánh vai với các cường quốc năm châu như lời căn dặn thiêng liêng của Bác Hồ kính yêu.
4. Vai trò của các cơ sở giáo dục đại học trong giáo dục sinh viên theo tư tưởng Hồ Chí Minh.
Các cơ sở giáo dục đại học Việt Nam là môi trường then chốt để nuôi dưỡng và phát huy ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển ở sinh viên Việt Nam. Việc tích hợp các giá trị tư tưởng Hồ Chí Minh vào chương trình đào tạo cần được thực hiện một cách hệ thống, gắn với đặc thù ngành và hoạt động trải nghiệm: học phần lý luận gắn thực tiễn, dự án phục vụ cộng đồng, khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo, hội nhập quốc tế. Bên cạnh đó, đội ngũ giảng viên đóng vai trò nêu gương và đồng hành (cố vấn học tập, mentor), sự liên kết nhà trường – doanh nghiệp – địa phương – gia đình hình thành hệ sinh thái thuận lợi để sinh viên rèn bản lĩnh, năng lực tự học và tinh thần phụng sự Tổ quốc.
Theo tư tưởng Hồ Chí Minh, thanh niên là những người mang trong mình lý tưởng cao đẹp, cần được giáo dục toàn diện cả về trí, đức, thể, mỹ và lý tưởng sống. Thấm nhuần tư tưởng đó, các cơ sở giáo dục đại học không ngừng đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục, chú trọng tích hợp các giá trị tư tưởng Hồ Chí Minh vào chương trình đào tạo, đặc biệt là thông qua các hoạt động chính trị – tư tưởng, giáo dục đạo đức, hoạt động trải nghiệm, thực hành nghề nghiệp, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo và hội nhập quốc tế.
Nhà trường đã và đang triển khai đồng bộ nhiều giải pháp nhằm tạo môi trường thuận lợi cho sinh viên hình thành và phát triển tinh thần tự chủ, khả năng thích ứng, sáng tạo và trách nhiệm công dân. Từ việc tổ chức các diễn đàn sinh viên, các cuộc thi khởi nghiệp, chương trình giao lưu đến xây dựng các câu lạc bộ, kỹ năng sống và hoạt động Đoàn – Hội đều hướng tới mục tiêu nuôi dưỡng lý tưởng sống cao đẹp, hun đúc khát vọng vươn lên làm chủ bản thân và cống hiến cho xã hội.
Tuy nhiên, để việc phát huy ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước của sinh viên đạt được hiệu quả bền vững, cần thiết phải xây dựng chiến lược giáo dục tư tưởng Hồ Chí Minh một cách hệ thống, lồng ghép chặt chẽ trong mọi lĩnh vực đào tạo, rèn luyện và hoạt động phong trào. Đặc biệt, cần lấy người học làm trung tâm, phát huy tính chủ động, sáng tạo của sinh viên; đồng thời, khuyến khích sự phối hợp giữa nhà trường, giảng viên, gia đình và xã hội trong quá trình giáo dục, định hướng lý tưởng cho thế hệ trẻ.
5. Những hạn chế, bất cập và giải pháp
Trong những năm gần đây, các cơ sở giáo dục đại học đã và đang nỗ lực đổi mới hoạt động đào tạo, rèn luyện và giáo dục lý tưởng cho sinh viên theo hướng phát triển toàn diện, lấy người học làm trung tâm. Tuy nhiên, trong bối cảnh đất nước chuyển mình mạnh mẽ trước thời đại công nghệ số, yêu cầu hội nhập sâu rộng, những biểu hiện cụ thể về ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước ở sinh viên vẫn còn những hạn chế nhất định, thể hiện trên một số phương diện sau:
Thứ nhất, về nhận thức tư tưởng. Nhiều sinh viên có nhận thức đúng đắn về vai trò của thế hệ trẻ trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước, hiểu được ý nghĩa của lý tưởng sống, trách nhiệm công dân và tư tưởng Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, mức độ nhận thức giữa các nhóm sinh viên còn chưa đồng đều. Một bộ phận sinh viên vẫn chưa thực sự hiểu sâu sắc nội hàm của “tự lực, tự cường” và “khát vọng phát triển”, dễ bị chi phối bởi tâm lý thực dụng, thiếu định hướng rõ ràng trong học tập và rèn luyện. Một số sinh viên biểu hiện tư tưởng an phận, ngại vượt khó và thậm chí là lệ thuộc vào sự giúp đỡ từ gia đình, nhà trường mà thiếu động lực vươn lên từ nội lực cá nhân.
Thứ hai, về thái độ học tập và rèn luyện. Phần lớn sinh viên có tinh thần học tập nghiêm túc, tích cực tham gia các hoạt động phong trào và thiện nguyện. Tuy nhiên, vẫn còn không ít sinh viên thiếu tinh thần tự học, tự nghiên cứu, thiếu sự chủ động trong tiếp cận tri thức mới, nhất là trong các lĩnh vực mang tính hội nhập cao, như: ngoại ngữ, công nghệ thông tin, kỹ năng giao tiếp, khởi nghiệp, sáng tạo. Một bộ phận sinh viên có xu hướng học đối phó, thiếu mục tiêu dài hạn dẫn đến chất lượng rèn luyện toàn diện chưa cao.
Thứ ba, về khát vọng phát triển bản thân gắn với khát vọng phát triển đất nước. Dù đã có nhiều hoạt động cổ vũ khát vọng cống hiến và khởi nghiệp, nhưng đa số sinh viên vẫn chỉ dừng lại ở mức “mong muốn” mà chưa chuyển hóa thành hành động cụ thể. Việc liên kết giữa hoài bão cá nhân với sứ mệnh phụng sự cộng đồng, phát triển đất nước vẫn còn rời rạc, chưa hình thành tư duy hệ thống về “trí thức trẻ – người kiến tạo tương lai”.
Thứ tư, về môi trường giáo dục lý tưởng. Nhà trường đã tổ chức nhiều hoạt động giáo dục tư tưởng – chính trị, tuyên truyền gương sáng thanh niên, lồng ghép nội dung học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh vào hoạt động giảng dạy. Tuy nhiên, hình thức triển khai còn dàn trải, thiếu chiều sâu, chưa gắn kết chặt chẽ giữa giáo dục lý luận và hoạt động thực tiễn để hình thành bền vững các phẩm chất tự lực, tự cường ở người học.
Để khắc phục những tồn tại trên cần thực hiện đồng bộ các giải pháp sau:
Một là, tăng cường giáo dục lý tưởng cách mạng, tư tưởng Hồ Chí Minh một cách hệ thống, sâu sắc và sáng tạo. Cần xây dựng chương trình giáo dục tư tưởng Hồ Chí Minh gắn với đặc thù từng ngành đào tạo trong nhà trường. Thay vì chỉ tuyên truyền bằng hình thức khẩu hiệu, cần tổ chức các diễn đàn đối thoại mở, tọa đàm chuyên đề, câu lạc bộ học thuật về “tự lực, tự cường, phụng sự” để sinh viên vừa học, vừa chiêm nghiệm và vận dụng vào đời sống cá nhân. Các môn học về tư tưởng Hồ Chí Minh cần được đổi mới phương pháp tiếp cận theo hướng gắn lý luận với thực tiễn, khơi dậy tinh thần tự lập, tự tin và bản lĩnh trong hành trình học tập và khởi nghiệp của sinh viên.
Hai là, xây dựng môi trường học tập, rèn luyện giàu tính trải nghiệm, hỗ trợ phát triển nội lực của sinh viên. Cần phát triển các mô hình học tập linh hoạt, cá thể hóa lộ trình học tập, khuyến khích sinh viên tự chủ nghiên cứu và thực hiện dự án theo sở trường. Mở rộng các hoạt động “học tập thực địa”, “kết nối cộng đồng”, “dự án xã hội” để sinh viên được cọ xát, rèn luyện khả năng giải quyết vấn đề, dấn thân vào các vấn đề xã hội, từ đó hình thành bản lĩnh nghề nghiệp và tinh thần trách nhiệm công dân. Đặc biệt, phát huy các sáng kiến sinh viên với tinh thần “làm thật, cống hiến thật”, như: mô hình “Sáng kiến văn hóa cộng đồng”, “Du lịch xanh do sinh viên vận hành”, “Câu lạc bộ khởi nghiệp nghệ thuật”…
Ba là, đổi mới phong trào sinh viên theo định hướng truyền cảm hứng và khơi dậy khát vọng. Các hoạt động của Đoàn – Hội trong trường cần chuyển trọng tâm từ hình thức sang chiều sâu, từ phong trào “vui là chính” sang mô hình “phát triển cá nhân và cộng đồng”. Xây dựng các chương trình trọng điểm như: “Mỗi sinh viên một dự án xã hội”; “Trí thức trẻ phụng sự quê hương”; “Sinh viên 2045 – Hành động vì tương lai đất nước” hoặc mô hình “Hành trình khởi nghiệp theo dấu chân Bác”. Những chương trình này không chỉ rèn kỹ năng mà còn hình thành trách nhiệm xã hội và định hướng hoài bão dân tộc trong từng sinh viên.
Bốn là, nâng cao vai trò của giảng viên, cố vấn học tập và đội ngũ cán bộ làm công tác sinh viên trong giáo dục tư tưởng và đồng hành cùng sinh viên. Giảng viên không chỉ là người truyền đạt tri thức mà còn là người truyền cảm hứng sống có mục tiêu, có lý tưởng cho sinh viên. Cần tổ chức bồi dưỡng kỹ năng tư vấn tâm lý, định hướng nghề nghiệp cho cán bộ, giảng viên để có thể đồng hành hiệu quả với người học trong bối cảnh hiện đại. Đồng thời, khuyến khích hình thành các “nhóm mentor sinh viên”, nơi cựu sinh viên, doanh nhân trẻ, trí thức trẻ truyền cảm hứng và kinh nghiệm sống, làm việc, lập nghiệp cho thế hệ kế cận.
Năm là, huy động sự vào cuộc của toàn xã hội để tạo hệ sinh thái giáo dục khát vọng, phát triển con người. Nhà trường cần tăng cường liên kết với doanh nghiệp, địa phương, tổ chức xã hội để sinh viên có nhiều cơ hội thực hành nghề nghiệp, phục vụ cộng đồng, trải nghiệm môi trường lao động. Đồng thời, cần kết nối với gia đình để tạo mối liên thông ba chiều: gia đình – nhà trường – xã hội, giúp định hướng giá trị sống và lý tưởng phấn đấu cho sinh viên ngay từ những bước đầu trong hành trình đại học.
6. Kết luận
Tư tưởng Hồ Chí Minh về ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước là nền tảng tư tưởng quan trọng định hướng cho sự nghiệp giáo dục trong giai đoạn hiện nay. Việc giáo dục các giá trị này cho sinh viên không chỉ là yêu cầu mang tính lý luận mà còn là đòi hỏi thực tiễn cấp bách nhằm hình thành lớp trí thức trẻ có bản lĩnh, có năng lực thích ứng và sáng tạo trong bối cảnh hội nhập quốc tế và chuyển đổi số. Phân tích thực trạng cho thấy, bên cạnh những điểm tích cực, vẫn còn tồn tại những hạn chế về ý thức phấn đấu, động lực học tập và tinh thần trách nhiệm xã hội của một bộ phận sinh viên, đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của nhà trường, giảng viên, tổ chức Đoàn – Hội và xã hội.
Trên cơ sở tư tưởng Hồ Chí Minh và định hướng của Đảng trong Văn kiện Đại hội XIII, bài viết khẳng định việc tích hợp các giá trị tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước vào chương trình đào tạo, hoạt động giáo dục chính trị – tư tưởng và môi trường học đường là nhiệm vụ trọng tâm của giáo dục đại học. Đồng thời, cần xây dựng một không gian giáo dục dân chủ, sáng tạo; tăng cường trải nghiệm, nghiên cứu khoa học, khởi nghiệp và cống hiến vì cộng đồng để khơi dậy và nuôi dưỡng động lực phát triển ở sinh viên. Thực hiện tốt các giải pháp này sẽ góp phần hình thành thế hệ trí thức trẻ có đủ phẩm chất, năng lực và khát vọng, đóng góp vào sự nghiệp xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc.
Chú thích:
1, 4, 5. Hồ Chí Minh toàn tập (2000). Tập 4. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 13, 33, 161.
2. Hồ Chí Minh toàn tập (2000). Tập 3. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 37.
3. Hồ Chí Minh toàn tập (2015). Tập 6. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 493.
6. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 5. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 216.
7. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 8. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 280.
Tài liệu tham khảo:
1. Nguyễn Mạnh Hùng (2020). Tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển đất nước và giá trị thời đại. Tạp chí Lý luận Chính trị, số 5/2020.
2. Thủ tướng Chính phủ (2021). Quyết định số 1895/QĐ-TTg ngày 11/11/2021 phê duyệt Chương trình tăng cường giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh thiếu niên giai đoạn 2021 – 2030.
3. UNESCO (2015). Rethinking Education: Towards a Global Common Good?
4. OECD (2018). The Future of Education and Skills: Education 2030 – The OECD Learning Compass 2030.
