ThS. Phạm Lê Thùy Anh
Đại học Sư phạm Hoa Đông, Thượng Hải
(Quanlynhanuoc.vn) – Mối quan hệ giữa Hoa Kỳ – Trung Quốc dưới thời Tổng thống Donald Trump đã trải qua những biến động lớn, với điểm nhấn là sự chuyển dịch từ hợp tác sang cạnh tranh chiến lược toàn diện. Bài viết phân tích các chính sách đối ngoại cốt lõi của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc trong nhiệm kỳ của Tổng thống Donald Trump, từ đó, đưa ra hàm ý chính sách đối với Việt Nam nhằm giúp duy trì quan hệ ổn định với cả hai cường quốc, vừa tận dụng cơ hội để bảo vệ lợi ích quốc gia, vừa nâng cao vị thế trên trường quốc tế.
Từ khóa: Hoa Kỳ; Trung Quốc; Việt Nam; Donald Trump; chính sách đối ngoại; hàm ý chính sách.
1. Đặt vấn đề
Mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc không chỉ định hình trật tự thế giới mà còn tác động trực tiếp đến an ninh, kinh tế và chính trị của nhiều quốc gia. Dưới thời Tổng thống Donald Trump, chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ với Trung Quốc đã có một sự thay đổi lớn, chuyển từ chiến lược “gắn kết” sang “cạnh tranh chiến lược toàn diện”. Là một quốc gia có vị trí địa chiến lược quan trọng và phụ thuộc nhiều vào chuỗi cung ứng toàn cầu, Việt Nam cần xây dựng chính sách đối ngoại linh hoạt để vừa duy trì quan hệ ổn định với cả hai bên, vừa bảo vệ và phát huy tối đa lợi ích quốc gia. Bài viết phân tích các chính sách đối ngoại cụ thể của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc dưới thời Tổng thống Donald Trump, từ đó đưa ra những hàm ý chính sách quan trọng đối với Việt Nam trong bối cảnh địa chính trị phức tạp hiện nay.
2. Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ với Trung Quốc dưới thời chính quyền Tổng thống Donald Trump
Dưới thời Tổng thống Donald Trump, chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ với Trung Quốc đã trải qua một sự chuyển đổi căn bản, từ chiến lược “gắn kết” sang “cạnh tranh chiến lược toàn diện”. Thay vì tập trung vào hợp tác, chính quyền Trump đã chủ động khởi xướng một cuộc đối đầu trực diện trên nhiều lĩnh vực, từ thương mại, công nghệ đến an ninh. Các chính sách cứng rắn này đã làm rạn nứt mối quan hệ song phương và mở ra một giai đoạn mới trong quan hệ quốc tế, với những tác động sâu rộng đến trật tự khu vực và toàn cầu:
Một là, chính sách của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc của chính quyền Trump 1.0.
Chính quyền Trump 1.0 là giai đoạn (2017 – 2021) khi Tổng thống Trump trúng cử nhiệm kỳ đầu tiên. Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ và Trung Quốc đã trải qua một sự thay đổi lớn, chuyển từ “hợp tác” (của chính quyền tiền nhiệm) sang “cạnh tranh chiến lược” gay gắt.
Thứ nhất, chiến tranh thương mại: Hoa Kỳ đã áp đặt hàng loạt thuế quan đối với hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc với lý do Trung Quốc có các hành vi thương mại không công bằng. Trung Quốc đã đáp trả bằng các biện pháp thuế quan tương tự, dẫn đến một cuộc chiến thương mại toàn diện. Năm 2019, Hoa Kỳ áp thuế 25% lên 200 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc, bao gồm hàng điện tử tiêu dùng (túi xách, quần áo, thực phẩm). Trung Quốc đáp trả bằng cách áp thuế lên 60 tỷ USD hàng hóa Hoa Kỳ, với 5.140 mặt hàng, trong đó có gần một nửa bị áp mức thuế 25%, hơn 1.000 sản phẩm bị áp 20%, còn lại là mức thuế 5 và 10%)1. Trong đó, mặt hàng “đậu nành” trở thành “nạn nhân” lớn nhất của cuộc chiến thương mại. Là mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Hoa Kỳ sang Trung Quốc, đậu nành đã bị Trung Quốc áp thuế trả đũa 25%. Điều này gây ra tổn thất nặng nề cho nông dân hoa Kỳ, buộc chính quyền Trump phải ban hành các gói cứu trợ trị giá hàng tỷ USD2.
Thứ hai, công nghệ và an ninh: Hoa Kỳ đã đưa các công ty công nghệ lớn của Trung Quốc, như: Huawei và ZTE vào danh sách đen, hạn chế việc các công ty Hoa Kỳ bán thiết bị và phần mềm vào thị trường Hoa Kỳ. Tháng 5/2019, chính quyền Trump đưa tập đoàn công nghệ khổng lồ Huawei của Trung Quốc vào “danh sách thực thể” (Entity List), cấm các công ty Hoa Kỳ bán công nghệ và linh kiện cho Huawei mà không có giấy phép đặc biệt3. Hành động này đã gây ra những khó khăn lớn cho Huawei, buộc họ phải tìm kiếm các nhà cung cấp thay thế và tự phát triển công nghệ của riêng mình.
Thứ ba, địa chính trị: Hoa Kỳ tăng cường quan hệ với Đài Loan, bán vũ khí và cử các quan chức cấp cao đến thăm hòn đảo này. Năm 2017, Hoa Kỳ bán vũ khí trị giá 1,42 tỷ USD cho Đài Loan4; tháng 9/2020, Thứ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Keith Krach cũng đến thăm Đài Loan, là chuyến thăm của một quan chức cấp cao nhất của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ trong 4 thập kỷ5.
Bên cạnh đó, Hoa Kỳ cũng lên tiếng phản đối các hành vi quân sự hóa của Trung Quốc ở Biển Đông và tìm cách củng cố các liên minh với các đối tác trong khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương để đối phó với ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc. Hải quân Hoa Kỳ đã có bảy lần thực hiện tuần tra tự do hàng hải (FONOP) trong phạm vi 12 hải lý quanh khu vực Trung Quốc tuyên bố chủ quyền phi lý ở biển Đông trong năm 2019. Đây là mức cao nhất kể từ khi Trung Quốc bắt đầu bồi đắp trái phép các đảo nhân tạo ở biển Đông năm 20146; tháng 7/2020, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo tuyên bố, các yêu sách của Trung Quốc đối với hầu hết Biển Đông là hoàn toàn bất hợp pháp “Thế giới sẽ không cho phép Bắc Kinh coi Biển Đông là đế chế trên biển của mình. Hoa Kỳ sát cánh cùng các đồng minh và đối tác Đông Nam Á trong bảo vệ chủ quyền của họ với các tài nguyên ngoài khơi, phù hợp với quyền và nghĩa vụ theo luật quốc tế”7.
Ngoài ra, Hoa Kỳ còn củng cố các liên minh khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương để đối phó với ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc. Chẳng hạn: xây dựng khu vực Chiến lược Ấn Độ – Thái Bình Dương tự do và rộng mở (FOIP): Đây là một chiến lược chủ chốt được chính quyền Trump công bố vào năm 2017. Mục tiêu cốt lõi của chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của Hoa Kỳ là nhằm xây dựng một trục liên minh “Bộ tứ” gồm Hoa Kỳ, Nhật Bản, Ô-xtrây-li-a và Ấn Độ để kiềm chế, ngăn chặn sự trỗi dậy của Trung Quốc tại khu vực, giành quyền chủ đạo, kiểm soát toàn bộ khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Từ đó, tiếp tục duy trì lợi ích kinh tế, quyền lực chính trị, sức mạnh quân sự và ngoại giao của Hoa Kỳ8.
Hai là, chính sách của Mỹ đối với Trung Quốc thời Trump 2.0.
Từ tháng 01/ 2025, chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc dưới thời chính quyền Trump 2.0 lại tiếp tục xu hướng đối đầu và cạnh tranh (tiếp nối từ nhiệm kỳ đầu tiên thời Trump 1.0), đặc biệt là trong lĩnh vực thương mại và công nghệ, tiếp tục đặt lợi ích kinh tế trong nước lên hàng đầu.
Thứ nhất, về chính sách thương mại. Chính quyền Trump đã thực hiện những bước đi mạnh mẽ ngay từ đầu nhiệm kỳ để tăng cường áp lực thuế quan lên Trung Quốc. Các biện pháp thuế quan được áp dụng không chỉ nhằm gây áp lực lên Trung Quốc mà còn để đàm phán các thỏa thuận có lợi hơn cho Hoa Kỳ. Mục tiêu là thu hẹp thâm hụt thương mại, đưa việc làm về lại Hoa Kỳ và bảo vệ các ngành công nghiệp nội địa: (1) Áp thuế trả đũa: ngày 01/02/2025, Hoa Kỳ đã áp thêm một mức thuế 10% lên tất cả hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc; ngày 09/4/2025, Hoa Kỳ tiếp tục áp thuế đối với hàng hóa Trung Quốc lên ít nhất 145%, có hiệu lực ngay lập tức, nâng tổng mức thuế lên cao nhất trong hơn một thế kỷ. Trung Quốc cũng đã áp thuế trả đũa tương tự (mức thuế trả đũa 84% đối với hàng hóa nhập khẩu từ Hoa Kỳ)9; (2) Tạm ngừng đàm phán: sau một tuần đàm phán tại Thụy Sĩ, ngày 14/5/2025, Mỹ và Trung Quốc đã thống nhất tạm hoãn áp thuế trong vòng 90 ngày. Theo thỏa thuận,Hoa Kỳ giảm thuế với hàng Trung Quốc từ 145% xuống 30%, còn Trung Quốc giảm thuế với hàng Hoa Kỳ từ 125% xuống 10%. Thỏa thuận này đã “phá vỡ thế bế tắc”, giúp khôi phục thương mại giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ sau thời gian đình trệ10.
Thứ hai, về chính sách công nghệ. Chính quyền Trump tiếp tục coi kiểm soát công nghệ là một phần quan trọng trong chiến lược đối đầu với Trung Quốc, như: (1) Kiểm soát xuất khẩu chip: thay vì duy trì lệnh cấm của chính quyền tiền nhiệm, chính quyền Tổng thống Trump đã chấp nhận một thỏa thuận cho phép các công ty công nghệ lớn, như: Nvidia và AMD bán một số loại chip cho Trung Quốc, đổi lại chính phủ Hoa Kỳ sẽ nhận được 15% doanh thu từ các giao dịch này11.
Thứ ba, đối thoại và hợp tác: mặc dù các cuộc đàm phán thương mại thường căng thẳng nhưngcác cuộc điện đàm giữa các quan chức cấp cao của Hoa Kỳ và Trung Quốc vẫn diễn ra. Tổng thống Trump nhấn mạnh: “đối thoại và hợp tác là lựa chọn đúng đắn duy nhất và kêu gọi cả hai bên thực hiện nghiêm túc các thỏa thuận đã đạt được tại cuộc đàm phán kinh tế ở Geneva. Hai bên cần tận dụng tốt cơ chế tham vấn kinh tế – thương mại đã được thiết lập, giữ thái độ bình đẳng, tôn trọng các mối quan tâm chính đáng của nhau và hướng tới kết quả cùng thắng”12; đồng thời, cam kết sẽ cùng Trung Quốc thực hiện thỏa thuận, tiếp tục duy trì chính sách “Một Trung Quốc”13.
Như vậy, dưới thời Tổng thống Donald Trump, chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ với Trung Quốc đã trải qua một sự thay đổi cơ bản và triệt để, chuyển từ chiến lược “gắn kết” sang “cạnh tranh chiến lược toàn diện”. Sự thay đổi này được thể hiện bằng hành động quyết liệt trên nhiều lĩnh vực, từ kinh tế, công nghệ đến địa chính trị. Điều đó khẳng định, chính sách của Hoa Kỳ là thực dụng, cứng rắn và mang tính cạnh tranh, mở ra một giai đoạn mới của sự đối đầu giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, định hình lại trật tự quốc tế.
3. Hàm ý chính sách cho Việt Nam
Cạnh tranh chiến lược giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc là một vấn đề phức tạp và lâu dài, có tác động sâu rộng đến khu vực và thế giới. Do đó, chính sách của Việt Nam tập trung vào việc thận trọng, chủ động và tối đa hóa lợi ích quốc gia nhằm bảo đảm vị thế độc lập và phát triển bền vững trong bối cảnh địa chính trị phức tạp.
Một là, cần thận trọng và đánh giá chính xác. Việt Nam cần theo dõi sát sao mọi diễn biến của cuộc cạnh tranh này. Điều quan trọng là phải có những nghiên cứu, đánh giá đúng bản chất vấn đề và đưa ra dự báo chính xác về các xu hướng. Sự thận trọng là cần thiết trong việc tham gia vào các đề xuất của bất kỳ bên nào, bởi lẽ mọi lựa chọn đều phải đặt lợi ích của Việt Nam lên hàng đầu.
Hai là, chủ động xây dựng chiến lược ứng phó. Việt Nam cần chuẩn bị các phương án ứng phó lâu dài để tránh rơi vào thế bị động hoặc bị buộc phải “chọn bên”. Chính sách này đòi hỏi sự linh hoạt và khả năng điều chỉnh chiến lược quan hệ với cả Hoa Kỳ và Trung Quốc một cách phù hợp với từng tình hình cụ thể.
Ba là, tối đa hóa lợi ích quốc gia. Mục tiêu cốt lõi của Việt Nam là tận dụng các cơ hội và hóa giải các thách thức do cuộc cạnh tranh này mang lại. Bằng cách chủ động và tự tin, Việt Nam củng cố vị thế chiến lược của mình thông qua quan hệ song phương và vai trò tại các thể chế đa phương quan trọng như ASEAN và Liên hiệp quốc, qua đó, giảm thiểu rủi ro và tăng cường lợi ích.
Chú thích:
1. Trung Quốc tăng thuế đối với 60 tỷ USD hàng hóa Mỹ từ ngày 1/6. https://vtv.vn/the-gioi/trung-quoc-tang-thue-doi-voi-60-ty-usd-hang-hoa-my-tu-ngay-1-6-20190514140317248.htm.
2. Vì sao Trung Quốc nhằm vào đậu tương để trả đũa Mỹ? https://vneconomy.vn/vi-sao-trung-quoc-nham-vao-dau-tuong-de-tra-dua-my.htm.
3. Trump signs order setting stage to ban Huawei from U.S. https://www.politico.com/story/2019/05/15/trump-ban-huawei-us-1042046.
4. Mỹ bán 1,4 tỷ vũ khí cho Đài Loan, Trung Quốc “nổi trận lôi đình”. https://tienphong.vn/my-ban-14-ty-vu-khi-cho-dai-loan-trung-quoc-noi-tran-loi-dinh-post961034.tpo
5. Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ thăm Đài Loan, Trung Quốc cảnh báo Mỹ thận trọng. https://truyenhinhthanhhoa.vn/thu-truong-ngoai-giao-my-tham-dai-loan-trung-quoc-canh-bao-my-than-trong-1808305176.htm.
6. Số lượng tuần tra biển Đông của Mỹ cao kỷ lục thời ông Trump. https://plo.vn/so-luong-tuan-tra-bien-dong-cua-my-cao-ky-luc-thoi-ong-trump-post560053.html.
7. Mỹ bác bỏ gần như toàn bộ yêu sách chủ quyền của Trung Quốc ở Biển Đông. https://www.qdnd.vn/quoc-te/binh-luan/my-bac-bo-gan-nhu-toan-bo-yeu-sach-chu-quyen-cua-trung-quoc-o-bien-dong-626957.
8. “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở” của Mỹ: Vai trò và cách thức triển khai. https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/the-gioi-van-de-su-kien/-/2018/816028/%E2%80%9Cchien-luoc-an-do-duong—thai-binh-duong-tu-do-va-rong-mo%E2%80%9D-cua-my–vai-tro-va-cach-thuc-trien-khai.aspx#.
9. Toàn cảnh cuộc chiến thuế quan giữa Mỹ và Trung Quốc từ đầu năm tới nay. https://baotintuc.vn/ho-so/toan-canh-cuoc-chien-thue-quan-giua-my-va-trung-quoc-tu-dau-nam-toi-nay-20250418150606036.htm.
10. Mỹ – Trung đạt thỏa thuận tạm hoãn thuế quan trong 90 ngày. https://thesaigontimes.vn/my-trung-dat-thoa-thuan-tam-hoan-thue-quan-trong-90-ngay.
11. Nvidia, AMD trả chính phủ Mỹ 15% tiền bán chip cho Trung Quốc. https://vnexpress.net/nvidia-amd-tra-chinh-phu-my-15-tien-ban-chip-cho-trung-quoc-4925506.html.
12, 13. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình điện đàm với Tổng thống Mỹ Donald Trump. https://vov.vn/the-gioi/chu-tich-trung-quoc-tap-can-binh-dien-dam-voi-tong-thong-my-donald-trump-post1205013.vov
Tài liệu tham khảo:
1. Nguyễn Thị Phương Hoa (2023). Chính sách của Trung Quốc đối với Mỹ từ năm 2012 đến nay. Tạp chí Lý luận chính trị, số 549.
2. Mỹ – Trung leo thang căng thẳng, chiến tranh lạnh 2.0 bùng nổ. https://vietnamnet.vn/vn/the-gioi/binh-luan-quoc-te/my-trung-leo-thang-cang-thang-chien-tranh-lanh-2-0-da-bat-dau-657923.html
3. Max Bergmann and Siena Cicarelli. “NATO’s Financing Gap”. https://www.americanprogress.org/issues/security/reports/2021/01/13/494605/natos-financing-gap.
4. Victoria Langro. The US will accelerate FTA negotiations with the UK by 2024. https://www.just-style.com/analysis/what-might-a-us-uk-trade-deal-mean-for-apparel_id139253.aspx.
