ThS. Lê Phương Thảo
Trường Đại học Kinh tế – Tài chính Thành phố Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Từ năm 2017, khi Mỹ công bố Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương Tự do và Rộng mở (FOIP) tại APEC, cấu trúc an ninh khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương bước vào kỷ nguyên cạnh tranh chiến lược mới. Cùng với Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc lan tỏa mạnh mẽ qua đường biển, các cường quốc, như: Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản đã điều chỉnh chiến lược để mở rộng ảnh hưởng. Trong bối cảnh đó, ASEAN đã chủ động củng cố “vai trò trung tâm” thông qua các cơ chế then chốt, như: Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM/ADMM+) và Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS). Bài viết phân tích cách ASEAN tái khẳng định vị thế điều phối, thúc đẩy hợp tác an ninh đa phương và đối phó linh hoạt với các thách thức mới trong giai đoạn 2017 – 2025.
Từ khóa: ASEAN; vai trò trung tâm; an ninh khu vực; Ấn Độ Dương, Thái Bình Dương; giai đoạn 2017 – 2025.
1. Đặt vấn đề
Năm 2017 là năm khởi đầu mang tính chiến lược cho khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, khi Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố chiến lược FOIP tại APEC, mở ra một cuộc cạnh tranh chiến lược gay gắt hơn giữa Mỹ và Trung Quốc. Trong khi đó, Trung Quốc tiếp tục thúc đẩy Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), đặc biệt là tuyến đường biển làm gia tăng ảnh hưởng tại khu vực Đông Nam Á như một phần của không gian Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Sự gia tăng cạnh tranh giữa các nước, như: Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản, Nga dẫn đến việc tái cấu trúc an ninh khu vực. Đông Nam Á, với vị trí địa chiến lược đặc biệt trở thành “bàn đạp” quan trọng cho việc triển khai cả FOIP và BRI. Trước thách thức này, ASEAN chịu áp lực lớn phải điều chỉnh chiến lược: vừa giữ được đoàn kết nội khối, vừa tái khẳng định vai trò điều phối trong một cấu trúc khu vực đang thay đổi nhanh chóng.
2. ASEAN củng cố vai trò trung tâm thông qua các cơ chế an ninh chủ chốt
Thứ nhất, ASEAN củng cố “vai trò trung tâm” trong cấu trúc an ninh khu vực qua cơ chế ARF
Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) là khuôn khổ hợp tác an ninh đa phương đầu tiên và quan trọng nhất do ASEAN khởi xướng, thể hiện năng lực điều phối và dẫn dắt của tổ chức. ARF chứng tỏ tính linh hoạt, thích ứng cao trong môi trường an ninh biến động, tạo không gian đối thoại tin cậy giữa các nước. ARF chính là nền tảng cốt lõi cho ngoại giao an ninh khu vực, đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy “tham vấn, xây dựng lòng tin, ngoại giao phòng ngừa” trước những thách thức an ninh truyền thống và phi truyền thống1. Hội nghị ARF đã củng cố mạnh mẽ vai trò trung tâm của ASEAN, như: ARF – 26 (năm 2019, Thái Lan): 27 thành viên nhấn mạnh trật tự khu vực dựa trên luật pháp quốc tế2; ARF (năm 2020, Hà Nội): thông qua Kế hoạch Hành động Hà Nội II (2020 – 2025) và nhấn mạnh việc thực hiện đầy đủ Tuyên bố DOC và tiến hành đàm phán Bộ Quy tắc ứng xử COC một cách hiệu quả3; ARF – 30 (2023, Indonesia): tái khẳng định vai trò nòng cốt của ASEAN trong cấu trúc an ninh khu vực4; ARF – 31 (năm 2024, Lào): nhấn mạnh hợp tác thực chất và xây dựng lòng tin5; ARF – 32 (năm 2025, Malaysia): tiếp tục khẳng định vai trò của ARF trong tham vấn và ngoại giao phòng ngừa, hợp tác giải quyết các vấn đề chính trị, an ninh vì lợi ích chung của khu vực6. Bên cạnh đó, việc triển khai hàng loạt hoạt động hợp tác, như: an ninh mạng, an ninh hàng hải, chống khủng bố, biến đổi khí hậu, … càng khẳng định, ARF vẫn là “cơ chế hàng đầu” để ASEAN đóng góp vào an ninh toàn khu vực7; đồng thời, ARF đã góp phần quan trọng khẳng định vai trò của ASEAN trong việc quản lý xung đột, xử lý các vấn đề an ninh, hợp tác và phát triển ở khu vực và trên thế giới. ARF ra đời đã đáp ứng được nhu cầu rất lớn của các nước nhằm đối phó với các thách thức an ninh truyền thống và phi truyền thống, như: khủng bố quốc tế, tội phạm xuyên quốc gia, thiên tai… ARF cũng cho phép các nước lớn có tiếng nói, bày tỏ được quan điểm, lập trường và phát huy được vai trò nhất định trong các vấn đề khu vực. Nhờ đó, ASEAN đã quy tụ được sự quan tâm, tham dự của tất cả các nước lớn trong và ngoài khu vực cũng như của nhiều tổ chức khu vực, toàn cầu và trở thành đối tác không thể thiếu của rất nhiều đối tác trên thế giới8.
Dù đang đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình vận hành, song cơ chế và phương thức hoạt động của ARF cho thấy tính linh hoạt cao và khả năng thích ứng vượt trội, qua đó góp phần định hình một mô hình cấu trúc an ninh mới với ASEAN là trung tâm điều phối. Từ đó cho thấy, ASEAN ngày càng thể hiện rõ vai trò kiểm soát và điều tiết theo nguyên tắc đồng thuận trong các sáng kiến khu vực, qua đó củng cố vị trí là lực lượng trung tâm, cốt lõi trong tiến trình kiến tạo cấu trúc an ninh khu vực Đông Á và rộng hơn là cả khu vực châu Á – Thái Bình Dương.
Thứ hai, tích cực điều phối các hoạt động hợp tác quốc phòng – an ninh trong cơ chế ADMM/ADMM+
Cơ chế ADMM (ASEAN Defence Ministers’ Meeting) và ADMM+ (ASEAN Defence Ministers’ Meeting – Plus) đã trở thành nền tảng then chốt để thúc đẩy hợp tác quốc phòng – an ninh thực chất, với sự tham gia của 18 Bộ trưởng Quốc phòng từ 10 quốc gia ASEAN và 8 đối tác đối thoại, gồm: Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Nga, Ấn Độ, Australia và New Zealand9. Sự hiện diện của các quốc gia này tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương được coi là một yếu tố chiến lược, then chốt, phản ánh cam kết bền vững và không thể thiếu trong việc thúc đẩy đối thoại quốc phòng giữa các cường quốc. Điều đó cho thấy, sự chuyển dịch tư duy chiến lược của ASEAN trong hợp tác quốc phòng với các đối tác lớn không chỉ dừng lại ở việc xây dựng lòng tin mà còn là quá trình cụ thể hóa các nội dung của Cộng đồng An ninh – Chính trị ASEAN (APSC). Đặc biệt, diễn đàn ADMM+ đã góp phần hỗ trợ hiệu quả cho các cơ chế liên quan, như: Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF); Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á (EAS) hay Đối thoại Shangri-La, tạo động lực thúc đẩy trong việc xây dựng lòng tin, duy trì hòa bình, ổn định và phát triển thịnh vượng của khu vực10.
Bên cạnh đó, ADMM và ADMM+ còn khẳng định vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc an ninh khu vực. Chẳng hạn: (1) Trong Tuyên bố chung ADMM+ lần đầu năm 2010 tại Hà Nội, các Bộ trưởng Quốc phòng tái khẳng định, ASEAN sẽ là lực lượng dẫn dắt hợp tác an ninh trong cơ chế này11; (2) Tháng 7/2023, tại Hội nghị ADMM (ASEAN Defence Ministers’ Meeting) lần thứ 17 tổ chức tại Indonesia, các quốc gia thành viên tái khẳng định tinh thần đoàn kết, sự thống nhất và vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc an ninh khu vực đang được tái định hình12; (3) Tháng 11/2024, tại Hội nghị ADMM+ lần thứ 11 ở Lào, các đối tác ADMM+ cũng khẳng định ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN trong các cơ chế hợp tác an ninh khu vực13; (4) Tháng 11/2025, tại Hội nghị ADMM+ lần thứ 12 ở Malaysia, nhấn mạnh ASEAN đóng vai trò trung tâm thúc đẩy đối thoại chiến lược và hợp tác thực chất giữa các bên.
Có thể khẳng định, ADMM+ đã chứng tỏ được giá trị và vai trò trong quản lý an ninh khu vực, đóng góp quan trọng vào duy trì hòa bình, ổn định ở Đông Nam Á; trở thành trụ cột về hợp tác quốc phòng – an ninh trong cấu trúc an ninh khu vực. Mở rộng từ 5 lĩnh vực hợp tác ban đầu, 7 nhóm chuyên gia ADMM+ hiện nay không chỉ chứng kiến sự tham gia tích cực của các nước thành viên mà còn thu hút sự quan tâm của nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế14.
Có thể khẳng định, ADMM+ đóng góp quan trọng vào việc duy trì hòa bình và ổn định ở Đông Nam Á. Trong bối cảnh an ninh khu vực và toàn cầu ngày càng bất định, ASEAN đã chủ động xác lập mục tiêu rõ ràng, khẳng định vị trí trung tâm trong vai trò liên kết, đồng thời thể hiện là “cầu nối đáng tin cậy” giữa các cường quốc trong khu vực, ngay cả khi tồn tại các khác biệt chiến lược sâu sắc.
Thứ ba, chủ động trong cơ chế EAS như một “trụ cột an ninh cấp thượng đỉnh
Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) là diễn đàn an ninh – chiến lược cấp cao nhất do ASEAN điều phối. EAS quy tụ đầy đủ các nước lớn, cho phép đối thoại trực tiếp và rộng mở về các vấn đề: an ninh, chính trị; kinh tế, chiến lược; các thách thức xuyên quốc gia; giúp hình thành khu vực ổn định và thúc đẩy lòng tin, thông qua tăng cường hợp tác dựa trên nền tảng đối thoại trong lĩnh vực an ninh – chính trị. Các nội dung được thảo luận đều hướng tới lợi ích chung và thúc đẩy sự đồng thuận với các mục tiêu then chốt là duy trì hòa bình, ổn định và phát triển khu vực Đông Á.
Hiện nay, Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) đã và đang được công nhận là một cấu phần không thể thiếu trong cấu trúc an ninh khu vực. Cơ chế này còn đóng vai trò hỗ trợ hiệu quả cho tiến trình hợp tác hiện hành, đặc biệt là trong khuôn khổ ASEAN+315. Đáng chú ý, EAS được thiết kế như một tiến trình đối thoại có tính mở, nhấn mạnh yếu tố minh bạch và định hướng hội nhập, trong đó ASEAN vẫn giữ vai trò điều phối trung tâm. Các nước thành viên cũng tích cực thúc đẩy chuẩn mực toàn cầu, khiến cho giá trị phổ quát của cơ chế này được ghi nhận rộng rãi. Là một trụ cột hợp tác then chốt của khu vực, EAS đã đặt nền móng quan trọng cho việc củng cố lòng tin chính trị và phát triển ngoại giao quốc phòng giữa các quốc gia trong không gian Đông Á16. Từ thời điểm Mỹ và Nga chính thức trở thành thành viên vào năm 2011, EAS đã chứng kiến sự mở rộng nhanh chóng về nội dung, cũng như tầm ảnh hưởng chiến lược ngày càng lớn.
Với tiềm năng ngày càng lớn trong xử lý các chủ đề an ninh phức tạp, EAS đang ngày càng trở thành nền tảng quan trọng trong điều phối lợi ích giữa các nước lớn, hạn chế va chạm chiến lược và duy trì ổn định khu vực một cách linh hoạt ngoài các khung hợp tác truyền thống. Chính vì thế, EAS được đánh giá là một thể chế phù hợp với nhu cầu chiến lược của ASEAN, bởi nó không chỉ tạo điều kiện xây dựng không gian mở mà còn thúc đẩy ngoại giao đa phương, đáp ứng bối cảnh vận động chiến lược nhanh chóng tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương hiện nay.
3. Kết luận
Trong giai đoạn 2017 – 2025, ASEAN đã thể hiện rõ vai trò trung tâm và năng lực điều phối trong việc định hình cấu trúc an ninh khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương trước bối cảnh cạnh tranh chiến lược gia tăng giữa các cường quốc, như: Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản và Ấn Độ. Các cơ chế chủ chốt: ARF, ADMM/ADMM+ và EAS, ASEAN không chỉ củng cố vị thế trung tâm mà còn thúc đẩy hợp tác an ninh đa phương hiệu quả. Trong đó, ARF duy trì vai trò nền tảng trong tham vấn, xây dựng lòng tin và ngoại giao phòng ngừa; ADMM+ tạo cơ sở hợp tác quốc phòng thực chất, kết nối các đối tác lớn để giải quyết các thách thức truyền thống và phi truyền thống; EAS hoạt động như trụ cột cấp thượng đỉnh, mở rộng đối thoại chiến lược, nâng cao hợp tác chính trị – an ninh; đồng thời, duy trì sự linh hoạt trong xử lý các xung đột tiềm ẩn và thúc đẩy chuẩn mực toàn cầu. Tổng thể, ASEAN đã “khéo léo” kết hợp đoàn kết nội khối, điều phối đối tác quốc tế và thích ứng linh hoạt với môi trường an ninh biến động, qua đó tái khẳng định vị thế là lực lượng trung tâm và cầu nối chiến lược đáng tin cậy trong khu vực.
Chú thích:
1. ARF tiếp tục khẳng định là cơ chế hàng đầu về an ninh, thúc đẩy văn hóa tham vấn, đối thoại và hợp tác bao trùm. https://new.mofa.gov.vn/vi/tin-chi-tiet/chi-tiet/arf-tiep-tuc-khang-dinh-la-co-che-hang-dau-ve-an-ninh-thuc-day-van-hoa-tham-van-doi-thoai-va-hop-tac-bao-trum-57294-139.html?utm]
2. 26th ASEAN Regional Forum (ARF). https://asean.org/26th-asean-regional-forum.
3. ARF Ha Noi plan of action II (2020 – 2025). https://aseanregionalforum.asean.org/wp-content/uploads/2020/09/ARF-Ha-Noi-Plan-of-Action-II-2020-2025.pdf
4, 5. Chairman’s Statement of The 30th ASEAN Regional Forum. https://asean.org/chaimans-statement-of-the-30th-asean-regional-forum.
6. Chairman’s Statement of the 32nd ASEAN Regional Forum. https://asean.org/chairmans-statement-of-the-32nd-asean-regional-forum.
7. Diễn đàn Khu vực ASEAN tiếp tục khẳng định vai trò cơ chế an ninh hàng đầu khu vực. https://vov.vn/chinh-tri/dien-dan-khu-vuc-asean-tiep-tuc-khang-dinh-vai-tro-co-che-an-ninh-hang-dau-khu-vuc-post1214162.vov?utm.
8. ASEAN đóng vai trò trung tâm trong những vấn đề quốc tế. https://www.vietnamplus.vn/asean-dong-vai-tro-trung-tam-trong-nhung-van-de-quoc-te-post459929.vnp?utm.
9. Chairman’s Statement of the 5th ASEAN Defence Ministers’ Meeting-Plus (ADMM-PLUS). https://asean.org/wp-content/uploads/2021/01/Final-5th-ADMM-Plus-Chairmans-Statement.pdf?utm.
10. Dấu ấn quan trọng trong hợp tác quốc phòng ASEAN. https://mofa.gov.vn/tin-chi-tiet/chi-tiet/dau-an-quan-trong-trong-hop-tac-quoc-phong-asean-589.html?utm.
11. Joint Declaration of the ADMM-Plus to Reaffirm the Commitment of Member Countries to Enhance Regional Peace and Security. https://www.mindef.gov.sg/news-and-events/latest-releases/2010oct12-news-releases-02343/?utm.
12. Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN lần thứ 17 tại Indonesia. https://antv.gov.vn/the-gioi-7/hoi-nghi-bo-truong-quoc-phong-asean-lan-thu-17-tai-indonesia-C11BAC3C2.html?utm.
13. Cùng nhau nỗ lực vì hòa bình, an ninh và tự cường của ASEAN. https://mod.gov.vn/vn/chi-tiet/sa-ttsk/sa-tt-dnqp/cung-nhau-no-luc-vi-hoa-binh-an-ninh-va-tu-cuong-cua-asean?utm.
14. ADMM+ là trụ cột về hợp tác quốc phòng – an ninh trong cấu trúc an ninh khu vực. https://www.qdnd.vn/quoc-te/doi-ngoai-quoc-phong/admm-la-tru-cot-ve-hop-tac-quoc-phong-an-ninh-trong-cau-truc-an-ninh-khu-vuc-996813.
15. Chairman’s statement of the 18th east asia summit jakarta, Indonesia 7 September 2023.https://eastasiasummit.asean.org/storage/eas_statements_file/jXCccZG543JrrNd6UkFbWvfBuBrmJWFmZJ5nOZqz.pdf?utm.
16. Interview with Ann Marie Murphy, The United States Joins East Asia Summit Implications for Regional Cooperation. http://www.nbr.org/research/activity.aspx?id=183.
