Trần Hữu Anh
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc) – Tình hình thế giới hiện nay, bên cạnh mối đe dọa về quân sự, là sự tồn tại và xuất hiện nhiều yếu tố mới đe dọa đến an ninh con người và an ninh quốc gia, như: khủng bố, dịch bệnh, biến đổi khí hậu, buôn bán ma túy, di cư xuyên biên giới, tội phạm công nghệ cao… Trong bối cảnh đó, những nhận thức về an ninh cũng thay đổi nhanh chóng. Vì vậy, ứng phó với những thách thức an ninh phi truyền thống là điều kiện quan trọng để bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ, bảo vệ Đảng, Nhà nước, Nhân dân và chế độ xã hội chủ nghĩa; giữ vững môi trường hòa bình, ổn định chính trị và an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội.
Từ khóa: An ninh phi truyền thống; thách thức; giải pháp; ứng phó.
1. Nhận thức về an ninh phi truyền thống
Thuật ngữ an ninh phi truyền thống được đề cập đến vào những năm 80 thế kỷ XX, sử dụng nhiều trong thập niên đầu thế kỷ XXI. An ninh phi truyền thống trở thành một thuật ngữ phổ biến trong các hội nghị, diễn đàn khu vực, quốc tế, hợp tác song phương, đa phương giữa các quốc gia, các tổ chức cũng như các chủ thể khác trong quan hệ quốc tế đương đại. Tuy nhiên, trên thế giới hiện nay có khá nhiều cách hiểu, quan niệm về an ninh phi truyền thống. Tùy thuộc vào cách nhìn nhận, góc độ, lĩnh vực tiếp cận, hoàn cảnh cụ thể mà từng nhà nghiên cứu đưa ra quan niệm khác nhau về an ninh phi truyền thống.
Tại Hội nghị thượng đỉnh lần thứ sáu giữa các nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và Trung Quốc tại Phnôm Pênh (Campuchia) ngày 01/11/2002, an ninh phi truyền thống được hiểu là những vấn đề về các loại tội phạm xuyên quốc gia, đặc biệt là tội phạm khủng bố và ma túy đe dọa an ninh khu vực và thế giới; đồng thời, tạo ra những thách thức mới đối với hòa bình, ổn định trong và ngoài khu vực.
Sau đó, an ninh phi truyền thống được sử dụng rộng rãi, phổ biến trên nhiều diễn đàn quốc tế thảo luận về các vấn đề chính trị, kinh tế – xã hội; trong chiến lược quốc phòng – an ninh của nhiều quốc gia – dân tộc cũng như trong hợp tác an ninh của nhiều khu vực và thế giới. Nhìn nhận vấn đề dưới lăng kính của tổ chức quốc tế, theo Liên Hợp quốc, an ninh phi truyền thống bao gồm các lĩnh vựclà: kinh tế, lương thực, sức khỏe, môi trường, con người, cộng đồng và chính trị…
Đảng, Nhà nước nhận thức và xác định những nguy cơ đe dọa tới an ninh quốc gia, an ninh toàn cầu mang tính cấp bách, liên quan đến vận mệnh con người. Đại hội VIII của Đảng cho rằng: “Cộng đồng thế giới đứng trước nhiều vấn đề có tính toàn cầu (bảo vệ môi trường, hạn chế sự bùng nổ về dân số, phòng ngừa và đẩy lùi những bệnh tật hiểm nghèo…), không một quốc gia riêng lẻ nào có thể tự giải quyết, mà cần phải có sự hợp tác đa phương”1. Đến Đại hội IX của Đảng tiếp tục khẳng định và bổ sung thêm vấn đề chống tội phạm quốc tế vào nội dung này. Đại hội X bổ sung và phát triển: “Nhiều vấn đề toàn cầu bức xúc đòi hỏi các quốc gia và các tổ chức quốc tế phối hợp giải quyết; khoảng cách chênh lệch giữa các nhóm nước giàu và nước nghèo ngày càng lớn; sự gia tăng dân số cùng với các luồng di cư; tình trạng khan hiếm nguồn năng lượng, cạn kiệt tài nguyên, môi trường tự nhiên bị hủy hoại; khí hậu diễn biến ngày càng xấu, kèm theo những thiên tai khủng khiếp; các dịch bệnh lớn, các tội phạm xuyên quốc gia có chiều hướng tăng”2.
Trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) thông qua tại Đại hội XI của Đảng, khẳng định: “Nhân dân thế giới đang đứng trước những vấn đề toàn cầu cấp bách có liên quan đến vận mệnh loài người. Đó là giữ gìn hòa bình, đẩy lùi nguy cơ chiến tranh, chống khủng bố, bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu toàn cầu, hạn chế sự bùng nổ về dân số, phòng ngừa và đẩy lùi những dịch bệnh hiểm nghèo”3. Đại hội XII của Đảng chỉ ra một số vấn đề toàn cầu như: “An ninh tài chính, an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, an ninh mạng, xung đột sắc tộc, tôn giáo, khủng bố”4. Đồng thời, có lưu ý đến “các hình thái chiến tranh kiểu mới” với hàm ý khả năng chuyển hóa giữa an ninh phi truyền thống và an ninh truyền thống.
Tại Đại hội XIII, Đảng ta nhấn mạnh những vấn đề toàn cầu như: “Bảo vệ hòa bình, an ninh con người, thiên tai, dịch bệnh, an ninh xã hội và an ninh phi truyền thống, nhất là an ninh mạng, biến đổi khí hậu, nước biển dâng, ô nhiễm môi trường… tiếp tục diễn biến phức tạp”, “Những vấn đề an ninh phi truyền thống ngày càng đa dạng, phức tạp, tác động mạnh mẽ”, từ đó, đề ra nhiệm vụ “sẵn sàng ứng phó hiệu quả các thách thức an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống”…; bảo đảm an ninh kinh tế, an ninh thông tin truyền thông, an ninh mạng và an ninh xã hội. Kịp thời đấu tranh trấn áp có hiệu quả các loại tội phạm, nhất là tội phạm có tổ chức, xuyên quốc gia, tội phạm sử dụng công nghệ cao. Chủ động phối hợp với các quốc gia bảo vệ lợi ích quốc gia – dân tộc; xử lý các vấn đề an ninh phi truyền thống, tạo vành đai bảo vệ Tổ quốc từ sớm, từ xa.
Tính chất nguy hiểm của các mối đe dọa an ninh phi truyền thống không chỉ biểu hiện ở mức độ hủy hoại, sự tàn phá của nó đối với cuộc sống của con người mà còn đặt ra nhiều thách thức đối với sự ổn định xã hội, sự tồn vong của cả cộng đồng; thậm chí còn làm nảy sinh các vấn đề về an ninh quân sự. Các thảm họa thiên nhiên, động đất, sóng thần, bão lụt, dịch bệnh, cạn kiệt tài nguyên… ngày càng thách thức các thành tựu của khoa học – công nghệ hiện đại và khả năng, nỗ lực của con người.Khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, tội phạm công nghệ cao, những vấn đề tài chính, an ninh năng lượng, an ninh lương thực… đang thách thức năng lực, khả năng điều hành của các chính phủ, sự vững chắc của các thể chế chính trị và các nền kinh tế, kể cả nền kinh tế giàu mạnh nhất cũng như tính khả thi, bền vững của các liên kết quốc tế.
Nội hàm của vấn đề an ninh phi truyền thống mang tính chất “động”, có thể thay đổi theo quá trình vận động phát triển của kinh tế – xã hội, cũng như không gian, điều kiện khách quan của từng quốc gia, khu vực và cộng đồng mà có những điểm khác nhau nhất định. Việc xác định những vấn đề cụ thể nào đó trong nội hàm của vấn đề an ninh phi truyền thống chỉ mang ý nghĩa tương đối, nhằm phục vụ cho việc hoạch định, xây dựng đường lối, chính sách, chiến lược an ninh của đất nước và những cam kết an ninh song phương, đa phương trong hợp tác, liên kết quốc tế; mặt khác, để so sánh sự khác biệt vấn đề an ninh phi truyền thống của từng quốc gia, từng khu vực và trên toàn thế giới.
Một số đặc trưng cơ bản của thách thức an ninh phi truyền thống.
Tính phi quân sự: thách thức an ninh phi truyền thống bắt nguồn chủ yếu từ các yếu tố phi quân sự, như: biến đổi khí hậu, dịch bệnh, khủng hoảng năng lượng, ô nhiễm môi trường, buôn bán người, tội phạm mạng, tội phạm công nghệ cao… Các nguy cơ này không trực tiếp liên quan đến xung đột vũ trang giữa các quốc gia mà tác động mạnh mẽ tới an ninh con người, an ninh xã hội và an ninh môi trường, qua đó, gián tiếp ảnh hưởng đến sự ổn định và phát triển bền vững của các quốc gia, dân tộc.
Tính xuyên quốc gia: các thách thức an ninh phi truyền thống có phạm vi tác động vượt khỏi biên giới quốc gia. Các hiện tượng, như: biến đổi khí hậu, dịch bệnh, tội phạm mạng… lan truyền nhanh, không chịu sự ràng buộc lãnh thổ, tất cả các quốc gia đều có thể trở thành đối tượng bị tác động, ảnh hưởng. Điều này đặt ra yêu cầu tất yếu phải có sự hợp tác quốc tế, liên khu vực và đa phương để ứng phó hiệu quả, vì an ninh phi truyền thống không thể được giải quyết đơn lẻ bởi bất kỳ quốc gia hay thiết chế riêng lẻ nào.
Tính đa dạng và phức hợp: các thách thức an ninh phi truyền thống bao trùm nhiều lĩnh vực đời sống xã hội: môi trường, y tế, kinh tế, năng lượng, xã hội, văn hóa và chính trị… Sự đa dạng này khiến cấu trúc đe dọa trở nên phức hợp, đan xen và có thể tạo ra hiệu ứng dây chuyền. Do đó, việc nhận diện và xử lý an ninh phi truyền thống cần cách tiếp cận liên ngành, tích hợp và phối hợp giữa nhiều thiết chế khác nhau trong hệ thống chính trị – xã hội.
Khó dự báo và có tác động dài hạn: các thách thức an ninh phi truyền thống thường xuất hiện bất ngờ, khó lường về thời gian, quy mô và mức độ tác động. Chúng có khả năng gây hậu quả kéo dài, ảnh hưởng sâu rộng đến tăng trưởng kinh tế, cấu trúc xã hội, chính sách phát triển và ổn định chính trị. Biến đổi khí hậu, dịch bệnh hay sự cố an ninh mạng đều minh chứng rõ nét cho tính dai dẳng và hệ lụy lâu dài của nhóm thách thức này.
Tác động trực tiếp đến an ninh con người: các thách thức, như: an ninh lương thực, an ninh kinh tế hay an ninh năng lượng ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống, chất lượng sống và sự an toàn của từng cá nhân, từ đó, lan tỏa thành vấn đề của cộng đồng, xã hội và quốc gia.
2. Nhận diện thách thức an ninh phi truyền thống và một số giải pháp
Việt Nam là quốc gia đang phát triển, có vị trí địa lý đặc thù, nằm trên dải khí hậu xích đạo nhiệt đới nên chịu tác động rất nặng nề từ an ninh phi truyền thống, nhất là những mối hiểm họa từ thiên tai, bão lụt, sự biến đổi khí hậu, nước biển dâng cao, dịch bệnh, tội phạm công nghệ cao. Cùng với đó, những vấn đề về buôn lậu, vận chuyển trái phép vũ khí, ma túy, tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia, khủng bố, ô nhiễm môi trường… đã và đang tác động mạnh mẽ đến an ninh của Việt Nam.
Đối với lĩnh vực chính trị – tinh thần, tác động của an ninh phi truyền thống làm hạn chế hiệu lực, hiệu quả lãnh đạo của Đảng, sự quản lý, điều hành của Nhà nước và chính quyền các cấp, nhất là trong việc thực hiện các chủ trương, quyết sách về phát triển kinh tế – xã hội, gây tâm lý hoang mang, hoài nghi, thiếu niềm tin của Nhân dân đối với chế độ.
Về văn hóa – xã hội, xu thế mở cửa hội nhập ngày càng sâu rộng hiện nay là điều kiện cho các luồng tư tưởng, văn hóa khác nhau của nước ngoài du nhập vào nước ta. Do vậy, sẽ chịu tác động không nhỏ từ các văn hóa, thậm chí làm lệch chuẩn về tư tưởng, phẩm chất đạo đức, lối sống của giới trẻ và biến dạng bản sắc văn hóa truyền thống nghìn năm văn hiến của dân tộc Việt Nam.
Về lĩnh vực quốc phòng – an ninh, những tác động từ các hiểm họa của an ninh phi truyền thống đã ảnh hưởng lớn đến nguồn lực tăng cường quốc phòng – an ninh, trực tiếp là xây dựng lực lượng, thế trận, các công trình phòng thủ và các mặt bảo đảm cho hoạt động của lực lượng vũ trang thực hiện nhiệm vụ quốc phòng, quân sự, bảo vệ Tổ quốc trong thời bình, hoạt động tác chiến khi đất nước có chiến tranh, xung đột. Mặt khác, trong điều kiện bùng phát của công nghệ thông tin, truyền thông đang xuất hiện một loại tội phạm mới rất nguy hiểm, đe dọa trực tiếp tới quốc phòng – an ninh quốc gia, đó là: tội phạm an ninh mạng, tội phạm công nghệ cao. Các đối tượng này tìm cách đánh cắp các thông tin mật về an ninh quốc gia, về quân sự, quốc phòng, đối ngoại của đất nước, gây tổn hại nghiêm trọng đến quan hệ đối ngoại, hợp tác quốc tế của nước ta đối với các quốc gia, khu vực.
Từ nghiên cứu trên cho thấy, những thách thức từ an ninh phi truyền thống đối với nước ta xuất phát từ các nguyên nhân bên trong và bên ngoài, cả chủ quan và khách quan, tác động xấu đến sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Để giải quyết và ứng phó hiệu quả với tác động của an ninh phi truyền thống, bảo vệ an ninh quốc gia, cần tập trung vào một số vấn đề chủ yếu sau:
Một là, nâng cao nhận thức cho cả hệ thống chính trị, các chủ thể quản trị an ninh phi truyền thống, cộng đồng doanh nghiệp, Nhân dân về các mối đe dọa an ninh phi truyền thống. Đây là giải pháp có vị trí ý nghĩa căn cơ hàng đầu nhằm thống nhất nhận thức, trách nhiệm của các chủ thể trong chủ động ứng phó với tác động của an ninh phi truyền thống. Cần quán triệt các quan điểm, đường lối,chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, làm cho cả hệ thống chính trị, các chủ thể chịu trách nhiệm quản trị an ninh phi truyền thống, cộng đồng doanh nghiệp và toàn thể nhân dân nhận thức đầy đủ các thách thức, tác động, ảnh hưởng của an ninh phi truyền thống đối với đời sống con người, cộng đồng và an ninh quốc gia. Thường xuyên đổi mới nội dung, hình thức tuyên truyền, giáo dục, phát huy hiệu quả hệ thống thông tin truyền thông chính thống, nhất là trên không gian mạng; lồng ghép với các chương trình, dự án phát triển kinh tế, văn hóa – xã hội, bảo vệ môi trường sinh thái; đặc biệt, đưa vào chương trình đào tạo tại các cơ sở đào tạo để nghiên cứu chuyên sâu, tìm ra những biện pháp, giải pháp hiệu quả.
Hai là, chủ động, tích cực phòng ngừa, ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống. Để triển khai có hiệu quả, trước hết cần phát triển kinh tế – xã hội, nâng cao đời sống Nhân dân về mọi mặt; phân loại từng lĩnh vực an ninh phi truyền thống với đặc điểm khác nhau để xác định những cơ chế, phương thức quản trị an ninh phi truyền thống phù hợp; hoàn thiện thể chế quản trị an ninh phi truyền thống, nâng cao tương đồng giữa pháp luật Việt Nam với luật pháp quốc tế; xây dựng củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc; xây dựng nguồn lực, phương án và tổ chức diễn tập tránh bị động bất ngờ.
Ba là, phát huy sức mạnh tổng hợp của hệ thống chính trị và toàn xã hội trong quản trị, kiểm soát các mối đe dọa an ninh phi truyền thống. Đây là giải pháp có ý nghĩa quyết định đến kết quả phòng ngừa và ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống. Trong đó, tăng cường vai trò lãnh đạo của tổ chức đảng các cấp đối với hoạt động quản trị an ninh phi truyền thống; hoàn thiện quản lý nhà nước về an ninh phi truyền thống từ xây dựng hệ thống đến tổ chức bộ máy, đội ngũ cán bộ, công chức và chế độ công vụ chuyên nghiệp; phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức xã hội, doanh nghiệp và Nhân dân trong phòng ngừa và ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống.
Bốn là, mở rộng và tăng cường hợp tác quốc tế về phòng ngừa, kiểm soát và ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống. Đây là giải pháp cơ bản, có vai trò quan trọng cần được nhận thức đầy đủ và triển khai tích cực, chủ động, bởi vì an ninh phi truyền thống là vấn đề mang tính xuyên quốc gia, khu vực và toàn cầu. Do đó, cần thống nhất nhận thức, xây dựng cơ chế lòng tin và hoàn thiện thể chế giữa các nước trong phòng ngừa và ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống; tăng cường hợp tác chia sẻ thông tin giữa Việt Nam với các nước trên từng nội dung về các mối đe dọa an ninh phi truyền thống thông qua cơ chế hợp tác cụ thể và hữu hiệu; hợp tác chia sẻ thành tựu khoa học – kỹ thuật, đào tạo nhân lực và nguồn lực tài chính trong phòng ngừa và ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống.
Năm là, huy động nguồn lực tài chính bằng nhiều kênh khác nhau để đầu tư cho hoạt động phòng ngừa, ngăn chặn, kiểm soát, ứng phó các mối đe dọa an ninh phi truyền thống. Đây là giải pháp mang ý nghĩa tất yếu, không thể thiếu bởi xét bất cứ hoạt động nào trong đời sống kinh tế – xã hội đều cần đến nguồn lực tài chính. Vì vậy, cần triển khai có hiệu quả nguồn lực tài chính của Nhà nước; huy động nguồn lực kinh tế, chú trọng cộng đồng doanh nghiệp; xây dựng quan hệ đối tác công – tư trong phòng ngừa và ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống; thiết lập nguồn lực tài chính xã hội hóa với sự đóng góp rộng rãi của Nhân dân, các nhà tài trợ, đặc biệt cần có nguồn lực tài chính quốc tế.
3. Kết luận
Vấn đề an ninh phi truyền thống là một nội dung quan trọng của nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. Vì vậy, đối phó với những thách thức từ an ninh phi truyền thống vừa là yêu cầu, nhiệm vụ của sự nghiệp quốc phòng – an ninh, bảo vệ Tổ quốc; vừa là điều kiện quan trọng để bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ, bảo vệ chế độ, giữ vững hòa bình, ổn định chính trị và an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội. Quá trình thực hiện nhiệm vụ này đòi hỏi phải có sự vào cuộc đồng bộ và nỗ lực của toàn xã hội, sự quyết tâm cao của Đảng, Nhà nước và Nhân dân với những giải pháp phù hợp và hiệu quả.
Chú thích:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam (1996). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 77.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 74.
3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. H. NXB Chính trị quốc gia, tr. 69.
4. Đảng Cộng sản Việt Nam (2016). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII. H. Văn phòng Trung ương Đảng, tr. 71 – 72.
5. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật.
