(Quanlynhanuoc.vn) – Ở nước ta, nghiên cứu về an ninh phi truyền thống và vai trò của Nhà nước trong giải quyết các vấn đề an ninh phi truyền thống vẫn còn khá mới mẻ. Tuy đã nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu lý luận và các nhà hoạt động thực tiễn, việc nghiên cứu về an ninh phi truyền thống vẫn mới chỉ đang ở những bước đi đầu tiên. Các cơ chế bảo đảm cho hoạt động quản lý nhà nước để chủ động ứng phó với các thách thức an ninh phi truyền thống cũng mới chỉ được đề cập, do đó cần phải được tập trung nghiên cứu nhiều hơn nữa.
Một trong những đặc điểm nổi bật của thế giới ngày nay là tiến trình toàn cầu hóa diễn ra ngày càng mạnh mẽ. Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế đang có tác động sâu sắc đến mọi mặt đời sống của các quốc gia, dân tộc, thậm chí đến cuộc sống, sinh hoạt của từng cá nhân. Cùng với quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, các vấn đề an ninh phi truyền thống (ANPTT) sẽ xuất hiện và ngày càng mạnh mẽ hơn, với tốc độ lan truyền nhanh, hậu quả lớn và rất khó lường, có ảnh hưởng không nhỏ tới quá trình phát triển quốc gia. Hệ quả tất yếu của quá trình này là sự liên hệ, phụ thuộc lẫn nhau giữa các quốc gia trên thế giới ngày càng chặt chẽ. Các mối đe dọa từ ANPTT biểu hiện ở mức độ hủy hoại, tàn phá của nó đối với cuộc sống của con người, của cộng đồng, thậm chí còn làm nảy sinh các vấn đề liên quan đến an ninh truyền thống.
Đại hội lần thứ XII của Đảng đã xác định: “Những vấn đề toàn cầu như an ninh tài chính, an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh có nhiều diễn biến phức tạp. Cộng đồng quốc tế phải đối phó ngày càng quyết liệt hơn với các thách thức an ninh truyền thống, phi truyền thống, đặc biệt là an ninh mạng và các hình thái chiến tranh kiểu mới”`1. Từ đó, nhiệm vụ đặt ra trong tương lai là “sẵn sàng ứng phó với các mối đe dọa an ninh truyền thống và phi truyền thống; bảo đảm an ninh, an toàn thông tin, an ninh mạng”2. Các thách thức của ANPTT có ảnh hưởng mạnh mẽ tới hoạt động quản lý nhà nước (QLNN), đặt Nhà nước trước những thách thức mới.
Nhận thức về an ninh phi truyền thống
Những vấn đề ANPTT được đề cập tới ngay sau Chiến tranh lạnh và đã giành được sự quan tâm của giới nghiên cứu trong vài năm trở lại đây. Mặc dù vậy, trên thế giới hiện nay có khá nhiều cách hiểu, quan niệm khác nhau về ANPTT, tuy nhiên, vẫn chưa có một sự thống nhất về nội hàm của thuật ngữ này. Tùy thuộc vào cách nhìn nhận, góc độ, lĩnh vực tiếp cận, hoàn cảnh cụ thể mà mỗi nhà nghiên cứu đưa quan niệm khác nhau về ANPTT.
ANPTT thường được hiểu như một phần cấu thành của an ninh quốc gia. Trước đây, an ninh quốc gia thường được tiếp cận từ giác độ truyền thống với nội dung cơ bản là bảo vệ lợi ích và chủ quyền quốc gia, loại trừ các mối uy hiếp đối với lợi ích cơ bản đó từ giác độ chính trị, quân sự3. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của thời đại, sự uy hiếp an ninh đối với quốc gia ngày càng mở rộng sang nhiều lĩnh vực khác nhau. Richard H. Ullman (học giả người Mỹ) trong khi xem xét các yếu tố ảnh hưởng tới an ninh quốc gia đã đưa ra quan niệm “an ninh quốc gia không nên hiểu theo nghĩa hẹp là bảo vệ nhà nước trước những cuộc tấn công quân sự qua biên giới lãnh thổ mà an ninh quốc gia còn phải đối mặt với những thách thức phi truyền thống, bao gồm: khủng bố quốc tế, tội phạm xuyên quốc gia có tổ chức, an ninh môi trường, di cư bất hợp pháp, an ninh năng lượng và an ninh con người4.
Như vậy, ANPTT không chỉ bó hẹp trong bảo vệ chủ quyền quốc gia mà còn bao gồm bảo vệ con người, môi trường sống, kinh tế, văn hóa…, cũng không chỉ bảo vệ quốc gia trong lĩnh vực chính trị và quân sự mà cần quan tâm tới tất cả vấn đề có khả năng tác động tới vấn đề này, như: khủng bố quốc tế, tội phạm xuyên quốc gia, dịch bệnh, an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước,…
Từ định nghĩa này có thể nhận thấy, ANPTT thường có đặc điểm chung là bao hàm những yếu tố phi quân sự, không tồn tại trong phạm vi một quốc gia, dân tộc; phát triển, lan tỏa và được truyền đi nhanh chóng nhờ xu thế toàn cầu hóa và cuộc cách mạng khoa học – công nghệ. Điều này cho thấy rõ, những vấn đề ANPTT có thể gây ra những hậu quả nguy hiểm đáng sợ không thua kém, thậm chí còn mạnh hơn cả các vấn đề an ninh truyền thống.
Ở Việt Nam, thuật ngữ ANPTT cũng bắt đầu được sử dụng từ cách đây không lâu. Tại Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 17/12/1998 của Bộ Chính trị (khóa VIII) về Chiến lược an ninh quốc gia đã có nội dung về vấn đề ANPTT. Nội hàm này đã được khẳng định và thể hiện cụ thể trong Nghị quyết Đại hội XI của Đảng: “Các yếu tố đe dọa an ninh phi truyền thống, tội phạm công nghệ cao trong các lĩnh vực tài chính – tiền tệ, điện tử – viễn thông, sinh học, môi trường… còn tiếp tục gia tăng”5 và tiếp tục được ghi nhận trong Văn kiện Đại hội lần thứ XII của Đảng: “Những vấn đề toàn cầu như an ninh tài chính, an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh có nhiều diễn biến phức tạp. Cộng đồng quốc tế phải đối phó ngày càng quyết liệt hơn với các thách thức an ninh truyền thống, phi truyền thống, đặc biệt là an ninh mạng và các hình thái chiến tranh kiểu mới”6. Từ đó, nhiệm vụ đặt ra trong tương lai là “sẵn sàng ứng phó với các mối đe dọa an ninh truyền thống và phi truyền thống; bảo đảm an ninh, an toàn thông tin, an ninh mạng”7.
Các thách thức đặt ra đối với quản lý nhà nước từ các vấn đề an ninh phi truyền thống
Trong tình hình hiện nay, ANPTT đã trở thành chủ đề quan trọng, mối quan tâm lớn của các quốc gia và được đề cập trong chiến lược an ninh của nhiều quốc gia, đặt QLNN của các quốc gia trước những thách thức mới.
Thứ nhất, những vấn đề ANPTT đe dọa nghiêm trọng tới sự phát triển ổn định, bền vững của xã hội, có thể làm suy giảm tăng trưởng kinh tế, tác động tiêu cực tới đời sống của từng người dân và toàn xã hội, có thể dẫn tới những xung đột làm ảnh hưởng tới sự tồn vong của cả chế độ chính trị. Những thảm họa thiên tai như động đất, sóng thần, bão lụt, dịch bệnh, hay sự cạn kiệt về tài nguyên thiên nhiên, ô nhiễm môi trường;… vẫn đang có xu hướng ngày càng gia tăng và biến động rất khó lường. Vấn đề về khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, tội phạm công nghệ cao hay khủng hoảng tài chính, an ninh năng lượng, an ninh lương thực là những lĩnh vực quan trọng đang đe dọa trực tiếp tới mọi quốc gia và thực sự là thách thức đối với hoạt động quản lý của Nhà nước, đòi hỏi Nhà nước không chỉ phải dành những nguồn lực to lớn để giải quyết, khắc phục (đôi khi vượt quá khả năng hiện tại, chẳng hạn vấn đề chi phí cho vắc xin phòng, chống Covid-19 đối với các nước nghèo) mà còn cần có chiến lược lâu dài để ứng phó.
Thứ hai, các vấn đề ANPTT đang làm phức tạp hóa các nhiệm vụ của Nhà nước, đặt ra các nhiệm vụ mới. Bên cạnh những nhiệm vụ QLNN truyền thống để duy trì trật tự xã hội và bảo đảm các điều kiện cho xã hội phát triển, các cơ quan nhà nước và cán bộ, công chức cần đảm nhận các chức năng, nhiệm vụ ứng phó với các vấn đề ANPTT phát sinh, như: tội phạm công nghệ cao, khủng bố quốc tế, dịch bệnh toàn cầu… Điều đó đòi hỏi phải nâng cao năng lực hoạt động của bộ máy QLNN nói chung và của từng cán bộ, công chức nói riêng để đáp ứng các yêu cầu mới.
Thứ ba, các vấn đề ANPTT đòi hỏi phải có sự hợp tác chặt chẽ giữa các quốc gia để giải quyết, qua đó thúc đẩy xu hướng vừa hợp tác, vừa đấu tranh giữa các quốc gia. Những vấn đề ANPTT hầu hết đều là các vấn đề xuyên quốc gia, hoặc xuất hiện ở một quốc gia nhưng có ảnh hưởng ở mức độ quốc tế, thậm chí toàn cầu. Vì vậy, các vấn đề này sẽ chỉ được giải quyết tốt nếu có sự hợp tác quốc tế chặt chẽ. Chẳng hạn, cuộc chiến chống biến đổi khí hậu hay tội phạm xuyên quốc gia sẽ không thể đạt được kết quả tốt nếu không có sự hợp tác của tất cả quốc gia trên toàn cầu.
Thứ tư, các mối đe dọa từ các vấn đề ANPTT trong thời gian tới đang có xu hướng ngày càng gia tăng, trong nhiều trường hợp có thể vượt ra ngoài khả năng giải quyết của các quốc gia, có thể trở thành những thảm họa đe dọa cuộc sống của con người. Các vấn đề ANPTT hiện đang nổi lên như một trong những nguyên nhân chủ yếu tạo ra bất ổn, rối loạn về an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội ở các quốc gia, khu vực và thế giới. Nếu Nhà nước không giải quyết tốt những vấn đề này, sẽ có thể dẫn tới các đe dọa an ninh truyền thống.
Tăng cường quản lý nhà nước trước thách thức của an ninh phi truyền thống
Những thách thức mới từ các vấn đề ANPTT đặt hoạt động QLNN trước những yêu cầu mới. Nhận diện chính xác các vấn đề ANPTT và mức độ ảnh hưởng của ATPTT đối với sự an toàn và phát triển của quốc gia là yêu cầu cấp thiết để từ đó tăng cường năng lực của Nhà nước ứng phó với các thách thức này. Trong điều kiện hiện nay ở nước ta, cần tập trung thực hiện những giải pháp chủ yếu sau:
Một là, cần tăng cường nhận thức về các vấn đề ANPTT đối với an ninh quốc gia.
Nhận thức đúng đắn về các mối đe dọa an ninh quốc gia từ các vấn đề ANPTT góp phần giúp các cơ quan nhà nước và toàn xã hội chủ động phòng ngừa và tích cực chuẩn bị ứng phó, từ đó hạn chế việc xuất hiện và những tác động tiêu cực từ hậu quả của các vấn đề này đến phát triển kinh tế – xã hội, góp phần ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội và phát triển bền vững.
Cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền về ANPTT, nhất là mức độ nguy hiểm của các vấn đề này với an ninh quốc gia, với cuộc sống của người dân và toàn xã hội. Trên cơ sở đó, nâng cao cảnh giác, xác định rõ trách nhiệm của cá nhân, tổ chức và của toàn xã hội để có biện pháp phòng, chống hiệu quả đối với các vấn đề ANPTT và giải quyết các hậu quả mà các vấn đề này gây ra.
Việc tuyên truyền cần được thực hiện cho các đối tượng khác nhau, trước hết là đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức, nhất là đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức đang giữ cương vị lãnh đạo để họ nhận thức sâu sắc hơn những tác động của các vấn đề ANPTT, qua đó, có ý thức giải quyết các vấn đề ANPTT qua quá trình hoạch định và thực thi chính sách. Đồng thời, cần tăng cường tuyên truyền, phổ biến về ANPTT tới tất cả người dân và toàn xã hội, coi việc giải quyết các vấn đề ANPTT là của toàn dân, của toàn xã hội dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước.
Hai là, tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý để ứng phó với ANPTT.
Chủ trương của Đảng xác định trong tương lai các vấn đề ANPTT sẽ ngày càng diễn biến phức tạp và cần phải chủ động ứng phó với những vấn đề ANPTT đã rõ ràng và nhất quán. Trên cơ sở đó, cần xây dựng một hệ thống pháp lý đủ mạnh để tạo sự đồng bộ, thống nhất trong nhận thức và hành động của toàn xã hội ứng phó với các vấn đề ANPTT. Việc thể chế hóa ANPTT cần được thực hiện thống nhất và đồng bộ với tất cả các vấn đề trong mối quan hệ chung với an ninh truyền thống; đồng thời có các quy định cụ thể để ứng phó với từng vấn đề ANPTT cụ thể, như: phòng, chống dịch bệnh, chống biến đổi khí hậu, hạn chế ô nhiễm môi trường,…
Chủ động lồng ghép các nội dung ANPTT trong quá trình xây dựng, bổ sung hoàn chỉnh quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội, trong các định hướng chính sách của Nhà nước.
Ba là, tăng cường năng lực cho bộ máy nhà nước nói riêng và cả hệ thống chính trị nói chung trong giải quyết các vấn đề ANPTT.
Xây dựng bộ máy QLNN thích hợp với việc ứng phó với các vấn đề ANPTT. Tăng cường phân cấp, phân nhiệm rõ ràng cho các cấp, ngành, địa phương trong tổ chức lực lượng toàn dân và huy động cơ sở vật chất tại chỗ, kết hợp với cơ động lực lượng, phương tiện từ nơi khác đến nhằm đối phó kịp thời, hiệu quả với những vấn đề ANPTT phát sinh.
Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao nhận thức và kỹ năng cho đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức trong xây dựng chính sách; đồng thời, tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, phương tiện kỹ thuật thích hợp để nâng cao năng lực giải quyết các vấn đề ANPTT.
Bốn là, xây dựng cơ chế phát huy sức mạnh tổng hợp của toàn xã hội trong việc giải quyết những vấn đề ANPTT.
Tăng cường xã hội hóa trong việc đối phó với thách thức ANPTT theo hướng huy động mọi tầng lớp nhân dân, các doanh nghiệp, nhà đầu tư,… tham gia. Bên cạnh việc tăng cường nguồn lực của Nhà nước, cần đa dạng hóa các nguồn lực để phòng ngừa và ứng phó với các vấn đề ANPTT trong huy động các nguồn lực từ nguồn vốn ngoài ngân sách, như: nguồn vốn của các doanh nghiệp, nguồn vốn đầu tư nước ngoài, nguồn vốn trong dân,…
Năm là, mở rộng quan hệ đối ngoại để tăng cường khả năng ứng phó với thách thức ANPTT.
Thực tế hiện nay, các vấn đề ANPTT không thể được giải quyết mà thiếu sự hợp tác quốc tế. Thực hiện chủ trương “tích cực và chủ động hội nhập quốc tế” của Đảng và Nhà nước, chúng ta cần chủ động kêu gọi, phối hợp trong việc chia sẻ thông tin, đưa ra những cảnh báo sớm về những vấn đề liên quan đến ANPTT có tính xuyên biên giới, toàn cầu, xây dựng cơ chế chia sẻ thông tin, bảo đảm có đủ các thông tin cần thiết thường xuyên, kịp thời.
Tập trung đầu tư thích đáng, sử dụng hiệu quả sự giúp đỡ quốc tế cho các công trình trọng điểm quốc gia, các chương trình ứng phó với biến đổi khí hậu; dịch bệnh Covid-19; đẩy mạnh hợp tác với các tổ chức quốc tế, cơ quan an ninh, cảnh sát của các nước trong đấu tranh phòng, chống khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, tội phạm mạng thông qua việc thiết lập hành lang pháp lý phù hợp và chủ động, tích cực xây dựng các cơ chế hợp tác quốc tế.
Chú trọng hợp tác quốc tế, trước hết là với các nước ASEAN, trong đào tạo, huấn luyện, diễn tập, khắc phục hậu quả thảm họa, thiên tai, hỗ trợ nhân đạo; đối phó với biến đổi khí hậu, thảm họa thiên nhiên bằng các chương trình, kế hoạch cụ thể, phù hợp,… góp phần giảm thiểu tác động của các thách thức ANPTT.
Tích cực tham gia vào các công ước quốc tế, các hiệp ước đa phương hoặc song phương liên quan đến các vấn đề ANPTT để có tiếng nói chung.
Như vậy, có thể nhận thấy rõ tầm quan trọng của việc tăng cường QLNN để ứng phó với các thách thức cũng như phòng ngừa việc phát sinh và hạn chế các thiệt hại, hậu quả do các vấn đề ANPTT mang lại, bảo đảm an ninh quốc gia, an toàn, trật tự xã hội, bảo vệ cộng đồng và thúc đẩy xã hội phát triển lành mạnh.
Chú thích:
1, 2, 6, 7. Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII. H. Văn phòng Trung ương Đảng, 2016, tr. 71, 148.
3. Phùng Hữu Phú – Nguyễn Văn Đặng – Nguyễn Viết Thông (chủ biên). Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng. NXB. H. Chính trị quốc gia – Sự thật, 2016, tr. 13.
4. Non traditional security. http://www.globalindiafoundation.org, ngày 20/7/2020.
5. Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2011, tr. 28.
Tài liệu tham khảo:
1. Những vấn đề an ninh phi truyền thống và tác động của nó đối với các nước. http://hdll.vn, truy cập ngày 20/10/2020.
2. Tạ Ngọc Tấn – Phạm Thành Dung – Đoàn Minh Huấn. An ninh phi truyền thống – những vấn đề lý thuyết và thực tiễn. H. NXB Lý luận chính trị, 2015.
3. Nguyễn Văn Thạo – Nguyễn Viết Thông (chủ biên). Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội XI của Đảng. H. NXB Chính trị quốc gia, 2011.
4. Trịnh Tiến Việt (chủ biên). Pháp luật hình sự Việt Nam trước thách thức an ninh phi truyền thống. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2017.
PGS. TS. Đặng Khắc Ánh
Học viện Hành chính Quốc gia
