Thực hiện phân quyền giữa trung ương và chính quyền địa phương trong điều kiện hiện nay

(Quanlynhanuoc.vn) – Vấn đề phân quyền giữa trung ương và chính quyền địa phương có tầm quan trọng, được quy định trong Hiến pháp và các đạo luật về tổ chức chính quyền địa phương. Đây vừa là một yêu cầu cũng vừa là một trong những cách thức để thực hiện quyền lực nhà nước theo sự ủy quyền của Nhân dân cho các cơ quan nhà nước. Phân quyền giữa trung ương và chính quyền địa phương cũng thể hiện quan niệm của Đảng, Nhà nước về vai trò của các cấp chính quyền địa phương, hướng đến phát huy hiệu quả bộ máy nhà nước nói chung trong giải quyết tốt các vấn đề của đất nước, thúc đẩy sự phát triển kinh tế –  xã hội.

 

Ảnh minh họa (internet).

Nghiên cứu triển khai các quy định về phân quyền giữa trung ương và chính quyền địa phương (CQĐP) để nhằm đẩy mạnh phân quyền, phân cấp mạnh mẽ, hợp lý hơn giữa Chính phủ, các bộ, ngành với CQĐP và giữa các cấp CQĐP để tinh gọn bộ máy, tinh giản biên chế, nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động; bảo đảm các điều kiện cho phân quyền đồng bộ từ các quy định của các luật liên quan. Phát huy tính chủ động, sáng tạo, đề cao tinh thần trách nhiệm của từng cấp, từng ngành gắn với cơ chế kiểm soát quyền lực, pháp luật về phân định thẩm quyền giữa trung ương và CQĐP, giữa các cấp CQĐP tại Việt Nam hiện nay là vấn đề được đặt ra cấp bách và có tính thời sự.

Quan niệm về phân quyền giữa trung ương và địa phương

Có nhiều nghiên cứu về thuật ngữ “phân quyền” “phân cấp” với nhiều cách tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên, từ thực tiễn ở Việt Nam, có thể hiểu khái niệm phân cấp quản lý nhà nước (QLNN) là sự phân định thẩm quyền, trách nhiệm giữa các cấp chính quyền trên cơ sở bảo đảm sự phù hợp giữa chức năng, nhiệm vụ với năng lực và điều kiện thực tế của từng cấp nhằm tăng cường chất lượng, hiệu lực và hiệu quả của hoạt động QLNN. Ở đây tồn tại tính thứ bậc hành chính giữa các đơn vị hành chính – lãnh thổ.

Phân quyền giữa trung ương và địa phương là nghiên cứu phân quyền theo chiều dọc (theo lãnh thổ). Đó là việc cấp trung ương chuyển giao một phần quyền hạn, nhiệm vụ, phương tiện, vật chất… cho các cấp CQĐP thực hiện. CQĐP là pháp nhân công quyền, được tự quyết các vấn đề của địa phương trên cơ sở pháp luật. Trung ương thực hiện kiểm tra hoạt động của CQĐP thông qua hệ thống pháp luật và tài phán hành chính1. Trong phân quyền không tồn tại tính thứ bậc hành chính giữa các đơn vị hành chính – lãnh thổ như trong phân cấp. Các địa phương có quyền hạn riêng do Hiến pháp và pháp luật quy định.

Phân quyền giữa trung ương và địa phương là sự phân giao quyền lực giữa các cấp chính quyền, mỗi cấp có nhiệm vụ, quyền hạn riêng của mình, hạn chế việc can thiệp vào nhiệm vụ, quyền hạn của nhau, nhưng cấp trên có thể kiểm tra, thanh tra cấp dưới theo quy định của pháp luật. Có thể nói, phân cấp, phân quyền giữa trung ương và địa phương có nhiều điểm tương đồng, thực chất là sự phân định rõ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn nhằm tăng tính chủ động, chịu trách nhiệm của mỗi cấp hành chính.

Tăng cường phân cấp, phân quyền giữa trung ương và địa phương luôn gắn liền với đề cao và thực hiện nghiêm kỷ luật, kỷ cương hành chính. Hoạt động của các cấp CQĐP luôn chịu sự kiểm tra, giám sát của Chính phủ và bộ, ngành trung ương, bảo đảm giữ vững nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, thuộc về Nhân dân.

Một số vấn đề thực hiện phân quyền giữa trung ương và địa phương hiện nay

Nghị quyết số 18-NQ/TW ngày 25/10/2017 lần thứ Sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XII) xác định: “Thực hiện phân cấp, phân quyền mạnh mẽ, hợp lý giữa Trung ương và địa phương, giữa cấp trên và cấp dưới, gắn quyền hạn với trách nhiệm; đồng thời, xây dựng cơ chế kiểm soát quyền lực chặt chẽ bằng các quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước, bảo đảm dân chủ, công khai, minh bạch, đề cao trách nhiệm giải trình và tăng cường kiểm tra, giám sát việc thực hiện”.

Luật Tổ chức Chính phủ năm 2015 và Luật Tổ chức CQĐP năm 2015 được ban hành đã cụ thể hóa các quy định của Hiến pháp và các chủ trương, định hướng của Đảng về Chính phủ và CQĐP, tạo hành lang pháp lý quan trọng cho tổ chức, hoạt động của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các bộ, cơ quan ngang bộ và CQĐP các cấp. Việc phân công, phân cấp, phân quyền giữa Chính phủ với CQĐP đã được đẩy mạnh, đáp ứng yêu cầu cải cách hành chính, bảo đảm sự chỉ đạo, điều hành thống nhất.

Tuy nhiên, qua thực tiễn triển khai, một số quy định của Luật về phân định thẩm quyền, phân quyền, phân cấp, ủy quyền chưa được quy định rõ, nhất là chủ thể thực hiện ủy quyền, gây khó khăn trong việc áp dụng và hạn chế hoạt động của CQĐP các cấp. Luật chưa có quy định để tạo cơ sở cho các Luật chuyên ngành quy định cụ thể các nhiệm vụ, quyền hạn không được phân cấp, ủy quyền nhằm tránh việc phân cấp, ủy quyền tràn lan, làm giảm hiệu quả QLNN ở địa phương.

Để khắc phục các hạn chế này, ngày 22/11/2019 Quốc hội đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Chính phủ và Luật Tổ chức CQĐP. Luật hướng đến thể chế hóa các chủ trương của Đảng, thực hiện Nghị quyết của Quốc hội về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy hành chính nhà nước tinh gọn; bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật; sửa đổi những quy định không còn phù hợp, vướng mắc, bất cập; bổ sung những vấn đề mới bảo đảm sự lãnh đạo, chỉ đạo tập trung thống nhất của Chính phủ, đồng thời thực hiện phân quyền, phân cấp mạnh mẽ, hợp lý giữa trung ương với CQĐP; giữa các cấp CQĐP; đẩy mạnh cải cách hành chính.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Chính phủ và Luật Tổ chức CQĐP năm 2019 có nhiều quy định mới mang tính đột phá trong việc thực hiện phân quyền giữa trung ương và địa phương nhằm phân định thẩm quyền, sắp xếp tổ chức bộ máy hành chính nhà nước tinh gọn; bảo đảm tính đồng bộ. Cụ thể:

Thứ nhất, tính tự chủ, tự quản của địa phương đặt trong mối quan hệ với trung ương chỉ mang tính tương đối. Nó bị giới hạn về phương diện pháp lý, đó là sự tự chủ được giới hạn trong luật định. Khẳng định tính tự chủ, tự quản của địa phương nhưng vẫn phải bảo đảm quyền lực của trung ương là thống nhất. Đây là nguyên tắc đã được Hiến định bởi bản thân sự tồn tại của CQĐP là hệ quả của việc công nhận từ phía Nhà nước trung ương. Mặt khác, Nhà nước trung ương luôn nắm giữ quyền xác định quyền lực của các cấp CQĐP. Việc thực hiện quy chế tự chủ, tự quản của địa phương phải tuân thủ tinh thần, các nguyên tắc của Hiến pháp và Luật. CQĐP vẫn luôn chịu sự kiểm tra, giám sát của trung ương.

Thứ hai, phân quyền và tổ chức CQĐP gắn với tổ chức đơn vị hành chính lãnh thổ. Sự phân định thẩm quyền giữa trung ương và địa phương, giữa các cấp chính quyền, trong mọi trường hợp đều không mang tính tuyệt đối. Việc thực hiện phân  quyền cho mỗi cấp chính quyền đều hướng tới mục đích hoàn thành những chính sách chung của Nhà nước. Sự liên kết giữa trung ương và địa phương còn thể hiện ở việc thu hút sự tham gia của địa phương vào việc giải quyết những vấn đề chung của quốc gia. Việc xác định mối quan hệ giữa trung ương và địa phương với mục đích tạo ra ranh giới hoạt động của các cơ quan nhà nước trung ương, đồng thời giới hạn phạm vi, khuôn khổ hoạt động ở địa phương, về bản chất chính là sự phân công quyền lực theo chiều dọc.

Thứ ba, cải cách nền hành chính, xu hướng hội nhập quốc tế và tốc độ đô thị hóa gắn với đặc điểm địa lý, kết cấu dân cư, truyền thống lịch sử, văn hóa vùng, miền. Vấn đề phân quyền các cấp CQĐP phụ thuộc rất lớn vào yếu tố kết cấu cộng đồng dân cư theo đơn vị hành chính, lãnh thổ truyền thống; đặc điểm của yếu tố địa lý – văn hóa, tình hình phát triển kinh tế – xã hội của từng địa phương, vùng, miền. Yêu cầu từ đổi mới cơ chế vận hành nền kinh tế đòi hỏi phải đổi mới mô hình và cơ chế trong quản lý các mặt kinh tế – xã hội, sự cần thiết phải tiến hành cải cách bộ máy nhà nước. Việc phân quyền nhất thiết phải phục vụ cho mục tiêu cải cách, đổi mới bộ máy nhà nước trong tình hình mới hiện nay.

Bên cạnh đó, trong việc phân quyền cần tính đến điểm khác biệt đô thị với nông thôn. Mật độ dân số ở đô thị rất cao, vấn đề về kinh tế, văn hóa – xã hội, an ninh trật tự, kết cấu hạ tầng cần phải giải quyết; nếp sống của cư dân đô thị. Mặt khác, đô thị thường là các “đầu tàu”, động lực trong phát triển kinh tế của đất nước, đi tiên phong trong mở cửa, hội nhập và cạnh tranh toàn cầu… Do đó, đặc thù quản lý đô thị đòi hỏi phải có cách thiết kế phân định thẩm quyền các cấp ở chính quyền đô thị khác với vùng nông thôn (cả về khía cạnh thẩm quyền và khía cạnh số tầng nấc, cấp chính quyền). Hiện nay, sự hình thành đơn vị hành chính – kinh tế đặc biệt với việc xác định mô hình tổ chức CQĐP ở đơn vị hành chính kinh tế đặc biệt, phân cho CQĐP cũng là một vấn đề cần được xác định rõ nhằm phát huy hiệu quả của mô hình này.

Một số kiến nghị trong thực hiện phân quyền, phân cấp cho cấp chính quyền địa phương hiện nay

Một là, hoàn thiện, bổ sung các văn bản pháp luật về phân quyền, phân cấp CQĐP. Triển khai tính tích cực của điểm mới trong Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Chính phủ và Luật Tổ chức CQĐP. Cần thiết hoàn thiện, bổ sung các văn bản quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành các nội dung mới. Tổ chức rà soát các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến phân quyền cho CQĐP các điều kiện bảo đảm, như: ngân sách, kinh phí… Sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan, bảo đảm tính thống nhất giữa các quy định của Luật chuyên ngành và các văn bản của Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân các cấp với các quy định của Luật Tổ chức CQĐP.

Tổ chức quán triệt thực hiện và tuyên truyền, phổ biến Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Chính phủ và Luật Tổ chức CQĐP; tập trung vào các nhiệm vụ thực hiện phân cấp quản lý, phân quyền quản lý giữa các cấp CQĐP để mỗi cấp nắm được những nhóm công việc thuộc thẩm quyền giải quyết của cấp mình.

Có hệ thống danh mục các công việc cần phân quyền, phân cấp cho các cấp CQĐP, tập trung giải quyết vấn đề quyền tài sản của mỗi cấp CQĐP, đặc biệt là cấp tỉnh và cấp cơ sở, tạo điều kiện cho tính tự chủ, tự quản của CQĐP. Đồng thời, chủ động giải quyết dịch vụ hành chính công theo yêu cầu của người dân và doanh nghiệp theo hướng Chính phủ phục vụ.

Hai là, thực hiện phân cấp, phân quyền, tổ chức bộ máy phù hợp với đặc điểm, tính chất của mỗi loại hình địa phương. Thực tiễn hiện nay: đã thí điểm mô hình chính quyền đô thị kiểu mới ở TP. Hồ Chí Minh với mô hình thành phố trong thành phố, thu gọn cấp hành chính quận; Hà Nội với mô hình chính quyền phường mới, bỏ Hội đồng nhân dân phường. Cần đẩy nhanh thí điểm, đánh giá từng giai đoạn và nếu được, chủ động nhân rộng ở một số địa phương đô thị khác, như: Đà Nẵng, Hải Phòng, Cần Thơ… để có thể đánh giá khách quan, toàn diện phục vụ cho việc xây dựng mô hình chính quyền đô thị, nông thôn phù hợp. Bên cạnh đó, cũng cần xây dựng quy định về luật đơn vị hành chính – kinh tế đặc biệt với mô hình tổ chức CQĐP đặc thù. Trao quyền cho người đứng đầu và thành lập cơ chế kiểm soát độc lập, hiệu quả, thúc đẩy kinh tế quốc gia.

Ba là, thực hiện phân quyền, phân cấp cho cấp CQĐP phù hợp với năng lực, trình độ của đội ngũ cán bộ, công chức các cấp. Triển khai phân quyền, phân cấp phải có lộ trình phù hợp, tránh tình trạng phân quyền, phân cấp tràn lan. Quá trình phân định thẩm quyền phải bảo đảm kế thừa có chọn lọc trên cơ sở năng lực và điều kiện triển khai cụ thể của từng địa phương. Với hoàn cảnh hiện nay, chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức của CQĐP nói chung và ở cấp cơ sở nói riêng còn nhiều hạn chế về trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, phân quyền cho chính quyền cấp dưới phải căn cứ vào khả năng, trình độ thực hiện nhiệm vụ được phân cấp.

Bốn là, tăng cường trách nhiệm thanh tra, kiểm tra, giám sát của chính quyền và các cơ quan chuyên môn cấp trên đối với việc thực hiện các nhiệm vụ được phân quyền. Phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, thực hiện tốt quy chế dân chủ ở cơ sở, tăng cường sự lãnh đạo của cấp ủy đảng và nâng cao vai trò kiểm tra, giám sát của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân tại địa phương. Tăng cường trách nhiệm hướng dẫn, thanh tra, kiểm tra, giám sát của chính quyền và các cơ quan chuyên môn cấp trên đối với việc thực hiện các nhiệm vụ được phân quyền. Mặt khác, cần nâng cao đạo đức và trách nhiệm của cán bộ, công chức trong khi giải quyết công việc của người dân và doanh nghiệp.

Chú thích:
1. Phân biệt phân cấp với một số hình thức phân định thẩm quyền trong quản lý nhà nước. http://tcnn.vn, ngày 10/5/2017.
Tài liệu tham khảo:
1. Luật Tổ chức Chính phủ năm 2015.
2. Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015.
3. Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Chính phủ và Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2019.

ThS. Lê Ngọc Hưng
 Học viện Hành chính Quốc gia