(Quanlynhanuoc.vn) – Khu vực châu Á – Thái Bình Dương, trong đó Đông Nam Á có vị trí chiến lược ngày càng quan trọng, là khu vực cạnh tranh gay gắt giữa các cường quốc, tiềm ẩn nhiều bất ổn. Tranh chấp chủ quyền lãnh thổ, chủ quyền biển, đảo diễn ra căng thẳng, phức tạp, quyết liệt hơn. Hòa bình, ổn định, tự do, an ninh, an toàn hàng hải, hàng không trên Biển Đông đứng trước thách thức lớn, tiềm ẩn nguy cơ xung đột. ASEAN có vai trò quan trọng trong duy trì hòa bình, ổn định, thúc đẩy hợp tác khu vực nhưng cũng đứng trước nhiều khó khăn trong việc bảo đảm ANCN5.
Vai trò của an ninh con người tại khu vực Đông Nam Á
Theo quan niệm của Liên hiệp quốc, an ninh con người (ANCN) được cấu thành bởi 7 nhân tố cơ bản, bao gồm: kinh tế, lương thực, sức khỏe, môi trường, cá nhân, cộng đồng, chính trị và tương ứng với nó. Như vậy, có thể hiểu bảo đảm ANCN là phải bảo đảm “An ninh kinh tế; an ninh lương thực; an ninh sức khỏe; an ninh môi trường; an ninh cá nhân và an ninh cộng đồng”1.
Chính sự ra đời của khái niệm ANCN đã tạo ra những thay đổi quan trọng trong nhận thức của nhiều quốc gia về khái niệm “an ninh”. Trong đó, quan trọng nhất chính là nhận thức về hai khía cạnh: an ninh cho ai và an ninh trước các mối đe dọa nào? Nếu như theo cách hiểu truyền thống, an ninh đồng nghĩa với an ninh quốc gia, trong đó quốc gia là chủ thể cần được bảo vệ về mặt an ninh thì theo cách hiểu mới, con người và xã hội nổi lên trở thành chủ thể chính của an ninh và cần được ưu tiên bảo vệ.
Nếu như an ninh truyền thống (hay an ninh quốc gia) đề cao mối đe dọa đến từ ngoại xâm đối với chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của quốc gia thì ANCN, an ninh xã hội hay thường được gọi là an ninh phi truyền thống (ANPTT) tập trung vào các mối đe dọa, như: nghèo đói, kém phát triển, ô nhiễm môi trường, bệnh dịch, tội phạm, khủng bố,…
Hiện nay, vấn đề ANCN đang thu hút sự quan tâm nghiên cứu của nhiều học giả, chính trị gia, Nhà nước, tổ chức quốc tế và khu vực. Các nhà nghiên cứu đưa ra các quan niệm về ANCN hay an ninh, an toàn của con người được hiểu khá tương đồng với nhau. Ở phạm vi hẹp, ANCN hầu hết đề cập đến bảo vệ cá nhân khỏi những mối đe dọa bạo lực, cụ thể như: xung đột vũ trang, bất hòa dân tộc, Nhà nước không hoạt động như mong đợi, buôn lậu nhỏ có vũ trang… Ở phạm vi rộng, ANCN đề cập đến giải quyết những nhu cầu con người và tự do được xác định để bảo đảm hạnh phúc của cá nhân, cũng như bảo vệ các cá nhân khỏi những mối đe dọa.
Với cách tiếp cận trên, có thể nhận thấy, mục tiêu của ANCN là “tất cả vì con người”, con người làm trung tâm trong hoạch định chính sách phát triển kinh tế – xã hội của mỗi quốc gia. Theo đó, việc xây dựng tiêu chí, chỉ số đo lường về ANCN được dựa trên các nhân tố: kinh tế; sức khỏe; chính trị; môi trường; giáo dục… Những tiêu chí, chỉ số đo lường trong nội hàm ANCN luôn được bổ sung, mở rộng và cụ thể hóa tùy theo thời gian, môi trường, điều kiện, hoàn cảnh nhất định2.
Vai trò trung tâm của ASEAN thể hiện cả từ khía cạnh bên trong và bên ngoài. Khía cạnh bên trong liên quan đến khả năng của ASEAN trong việc phục vụ lợi ích của các nước thành viên và thúc đẩy ổn định, hòa bình và thịnh vượng của khu vực. Vai trò trung tâm cũng thể hiện ở tầm quan trọng của Cộng đồng ASEAN trong chương trình nghị sự chính sách và tính toán chiến lược của các nước thành viên. Khía cạnh bên ngoài hàm chứa vai trò trung tâm của ASEAN trong việc tạo dựng các cơ chế hợp tác an ninh khu vực thông qua việc khởi xướng, kết nối và thu hút sự can dự của các nước lớn trong những nỗ lực giải quyết các vấn đề khu vực, phòng ngừa và quản lý xung đột ở khu vực. Nói cách khác, ASEAN đã áp dụng cách tiếp cận thúc đẩy sự can dự của các cường quốc thông qua mạng lưới các cơ chế đối thoại và hợp tác do ASEAN dẫn dắt, đồng thời, tăng cường đoàn kết nội khối và sự tự cường, tự chủ của khu vực để tránh bị cuốn vào cạnh tranh nước lớn.
Trong khi giữa các quốc gia trong khu vực vẫn tồn tại sự khác biệt quan điểm về luật lệ và trật tự dựa trên luật lệ, đã có 39 nước chấp nhận các chuẩn mực chung của ASEAN và tham gia Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC) ở Đông Nam Á, trong đó có hầu hết các nước chủ chốt ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Số lượng các nước bày tỏ mong muốn tham gia TAC ngày càng nhiều, phản ánh sự công nhận của các quốc gia ngoài ASEAN về các chuẩn mực này và khẳng định vai trò tạo dựng “luật chơi” nhằm tăng cường lòng tin và hợp tác giữa các quốc gia ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương, rộng hơn là Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Điều này, cùng với sức sống dẻo dai qua lịch sử tồn tại và phát triển 55 năm của ASEAN là cơ sở quan trọng để tin tưởng rằng các quốc gia Đông Nam Á sẽ tiếp tục nỗ lực củng cố đồng thuận, phát huy tinh thần gắn kết và chủ động thích ứng để đưa ASEAN vượt qua những thách thức của cạnh tranh nước lớn, phát triển vững mạnh, góp phần vào an ninh, ổn định và phát triển của từng quốc gia thành viên cũng như của khu vực và thế giới3.
ASEAN luôn khẳng định tầm quan trọng của việc duy trì và thúc đẩy hòa bình, an ninh, ổn định, an toàn và tự do hàng hải và hàng không tại Biển Đông, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thực thi đầy đủ và hiệu quả Tuyên bố về ứng xử của các bên tại Biển Đông (DOC) năm 2002 nhằm tránh làm phức tạp thêm tình hình và leo thang căng thẳng tại Biển Đông. ASEAN cũng trao quy chế Đối tác đối thoại đầy đủ cho Vương quốc Anh. Đây là kết quả của quá trình tham vấn trong ASEAN và giữa ASEAN với Vương quốc Anh từ năm 2020, thể hiện tính tích cực và rộng mở trong quan hệ đối ngoại của ASEAN. Các nước thành viên ASEAN luôn đóng vai trò tích cực trong việc giải quyết vướng mắc, khó khăn, bế tắc do có các quan điểm khác nhau trong ASEAN. Các nước thành viên ASEAN đã đưa ra các đề xuất và vận động các nước đi đến thỏa thuận về Mi-an-ma và sự đồng thuận để Anh trở thành đối tác đối thoại đầy đủ của ASEAN, đẩy mạnh việc tăng cường hợp tác của ASEAN với các nước đối tác.
Những kết quả đạt được trong tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN rất đáng khích lệ, với trụ cột chính trị – an ninh đã hoàn tất 96% các dòng hành động, trụ cột kinh tế hoàn tất 88% và trụ cột văn hóa – xã hội hoàn tất 72%. Những kết quả thực chất đạt được một lần nữa chứng minh rằng sự đoàn kết, nhất trí đã làm nên sức mạnh và khẳng định vai trò quan trọng của ASEAN, để tổ chức khu vực gồm 10 thành viên này tiếp tục vượt qua những thách thức, vững bước trên con đường xây dựng Cộng đồng thịnh vượng. Với vị thế ngày càng được khẳng định trong ASEAN, đặc biệt sau nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN năm 2020, sự tham gia của Việt Nam góp phần không nhỏ vào sự phát triển và thành công của mái nhà chung ASEAN, thúc đẩy tiến trình xây dựng cộng đồng cũng như hiện thực hóa các ưu tiên, sáng kiến trong năm 2021 dưới chủ đề “Cùng quan tâm, cùng chuẩn bị, cùng thịnh vượng” vì an ninh con người trong khu vực và trên thế giới4.
Vấn đề an ninh con người và những thách thức tại khu vực Đông Nam Á hiện nay
Thách thức ở Đông Nam Á đối với ANCN chủ yếu là ANPTT (là một cụm từ được xuất hiện chính thức trong “Tuyên bố chung ASEAN – Trung Quốc về hợp tác trên lĩnh vực ANPTT”) là những vấn đề về các loại tội phạm xuyên quốc gia, đặc biệt là tội phạm khủng bố và ma túy đe dọa an ninh khu vực và thế giới, đồng thời tạo ra những thách thức mới đối với hòa bình, ổn định trong và ngoài khu vực6. Cũng trong Tuyên bố trên, các nhà lãnh đạo ASEAN và Trung Quốc đã bày tỏ “sự quan ngại về những vấn đề ANPTT ngày càng gia tăng như buôn lậu, ma túy, buôn bán phụ nữ và trẻ em, cướp biển, khủng bố, buôn lậu vũ khí, rửa tiền, tội phạm kinh tế quốc tế và tội phạm công nghệ cao”, nhất là tình hình tội phạm, tệ nạn ma túy và các tội phạm xuyên quốc gia, an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, an ninh môi trường, bệnh dịch, tai nạn và ùn tắc giao thông, vi phạm quy định về an toàn thực phẩm.
Thực chất ANPTT là một loại quan niệm an ninh mới. Bản chất của nó là vấn đề xuyên quốc gia do nhân tố phi chính trị, phi quân sự gây ra, trực tiếp ảnh hưởng, thậm chí uy hiếp tới sự phát triển, ổn định và an ninh của nước mình, nước khác, thậm chí là khu vực và toàn cầu. Hiện nay, những vấn đề ANCN, ANPTT đã vượt qua khỏi phạm vi lợi ích an ninh quốc gia của một nước, trở thành những thách thức mang tính toàn cầu, bởi hoạt động của tội phạm xuyên quốc gia, khủng bố quốc tế nhất là khủng bố bằng vũ khí sinh, hóa học, bệnh dịch là “không biên giới”. Chính vì vậy, cuộc đấu tranh với những vấn đề này đòi hỏi phải có sự nỗ lực chung của cộng đồng quốc tế, những giải pháp và bước đi hài hòa kết hợp giữa kinh tế, chính trị, ngoại giao, pháp luật, khoa học – kỹ thuật và các mặt khác.
Gần đây, các nước Đông Nam Á đang là “điểm nóng” của đợt bùng phát dịch Covid-19 do biến thể siêu lây nhiễm Delta gây ra, ASEAN đã nỗ lực chống dịch song song với phục hồi kinh tế, trên cơ sở tiếp tục thực thi Khuôn khổ phục hồi toàn diện ASEAN và Kế hoạch thực hiện, được thông qua tại Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 37 (tháng 12/2020). Đây được coi như một chiến lược hợp nhất để ASEAN vươn lên kiên cường hơn và mạnh mẽ hơn từ đại dịch Covid-19. Quỹ ứng phó ASEAN về Covid-19, một trong những sáng kiến quan trọng của Việt Nam trong năm Chủ tịch ASEAN 2020, đã nhận được sự ủng hộ tích cực của các nước thành viên và các đối tác. Các đối tác đối thoại, đặc biệt là Mỹ, Ốt-xtrây-li-a, Ấn Độ và Nga đã đồng ý tăng hỗ trợ cho ASEAN trong ứng phó với đại dịch Covid-19, đồng thời đưa ra các cam kết, sáng kiến cụ thể hỗ trợ ASEAN nâng cao năng lực y tế dự phòng, nghiên cứu phát triển và tiếp cận vaccine phòng Covid-19 an toàn, hiệu quả và đồng đều.
Bên cạnh đó, các ngoại trưởng ASEAN cũng đề ra Kế hoạch hành động và Chiến lược khu vực về An ninh và Tự cường về vaccine của ASEAN 2021 – 2025, trong đó kêu gọi các nước thành viên và các đối tác tăng cường hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm trong nghiên cứu, phát triển, sản xuất và phân phối vaccine, cung cấp khả năng tiếp cận công bằng đối với thuốc điều trị Covid-19, cũng như chuẩn bị cho các trường hợp khẩn cấp sức khỏe cộng đồng khác trong tương lai.
Vấn đề Mi-an-ma cũng là nội dung quan trọng. Việc ASEAN bổ nhiệm Bộ trưởng thứ hai Bộ Ngoại giao Bru-nây, ông Erywan Yusof, làm đặc phái viên của khối tại Mi-an-ma được xem là điểm nhấn quan trọng để tháo gỡ những thách thức trong khu vực. Vai trò của đặc phái viên ASEAN tại Mi-an-ma là gây dựng lòng tin và uy tín giữa các bên, đồng thời cung cấp một lịch trình rõ ràng nhằm thực thi Đồng thuận 5 điểm để giải quyết cuộc khủng hoảng tại nước này. Mi-an-ma đã đồng ý với quyết định này và cam kết sẽ tạo điều kiện để đặc phái viên thực hiện nhiệm vụ. Cùng với việc đạt được thỏa thuận giao cho Trung tâm điều phối hỗ trợ nhân đạo, quản lý thiên tai của ASEAN (AHA) nhiệm vụ hỗ trợ nhân đạo, quyết định bổ nhiệm đặc phái viên khẳng định cam kết của ASEAN trong hỗ trợ, tạo điều kiện cho đối thoại mang tính xây dựng giữa tất cả các bên ở Mi-an-ma và cung cấp hỗ trợ nhân đạo cho quốc gia thành viên này. Bước tiến của ASEAN trong việc tìm giải pháp cho vấn đề Mi-an-ma đã được cộng đồng quốc tế hoan nghênh. Tổng Thư ký Liên hiệp quốc Antonio Guterres nhấn mạnh quyết định bổ nhiệm đặc phái viên của ASEAN là bước đi quan trọng nhằm thực thi Đồng thuận 5 điểm đã được thông qua tại cuộc họp của các nhà lãnh đạo ASEAN ngày 24/4/2021. Liên hiệp quốc mong muốn tiếp tục hợp tác với ASEAN để ứng phó phù hợp với cuộc khủng hoảng chính trị ở Mi-an-ma, đồng thời ghi nhận các vai trò bổ sung của đặc phái viên ASEAN và đặc phái viên của Liên hiệp quốc. Nhiều nước, như: Nhật Bản, Mỹ… đã hoan nghênh và bày tỏ ủng hộ quyết định của ASEAN.
Trong bối cảnh tác động của ANPTT, đại dịch toàn cầu Covid-19, vấn đề Mi-an-ma và cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc có xu hướng quyết liệt hơn, các nhà phân tích cho rằng, nếu nội bộ của ASEAN thiếu thống nhất sẽ khiến Hiệp hội khó đạt được lập trường chung giữa các nước thành viên về các vấn an ninh khu vực liên quan đến nước lớn. Điều này, đưa đến hệ quả là vai trò của ASEAN trong chiến lược của các nước lớn có khả năng suy giảm. Thực tế cho thấy, cả Mỹ và Trung Quốc đều tiếp tục triển khai các chiến lược lớn, bao gồm IPS và BRI; đồng thời, tăng cường hoạt động của các cơ chế nhằm khẳng định vị trí dẫn dắt của mình, như: Hội nghị về phối hợp hành động và các biện pháp xây dựng lòng tin ở châu Á (CICA), Hội nghị hợp tác Mê Kông – Lan Thương (LMC), Sáng kiến Hạ nguồn sông Mê Kông (LMI) và mới đây là Hội nghị Bộ trưởng quan hệ đối tác Mê Kông – Mỹ (MUSP), Nhóm “Bộ tứ” (QUAD), Thỏa thuận quốc phòng ba bên giữa Ốt-xtrây-li-a, Anh và Mỹ (AUKUS). Vai trò trung tâm của ASEAN tuy được các nước lớn tuyên bố công nhận và ủng hộ, nhưng thực chất ASEAN có nguy cơ trở thành diễn đàn để các nước lớn tranh thủ, lôi kéo phục vụ mục tiêu tập hợp lực lượng, từ đó làm suy giảm vai trò trung tâm của ASEAN trong nỗ lực bảo đảm ANCN7.
