Fake news và chống fake news – Vì sao cái giả hấp dẫn hơn cái thật?

(Quanlynhanuoc.vn) –  “Fake news và chống fake news – Vì sao cái giả hấp dẫn hơn cái thật?” là cuốn sách của tác giả, nhà báo Đỗ Đình Tấn. Với mỗi trang sách, mỗi thông tin được tác giả chắt lọc, trình bày trong cuốn sách chính là những hạt mầm. Hạt mầm này sẽ nảy nở, sinh sôi và lan tỏa giá trị tốt đẹp của nó tới tất cả mọi người.

Fake news là gì?

“Fake news” là chủ đề nóng kể từ cuộc bầu cử tổng thống Mỹ năm 2016, sau đó lan rộng khắp thế giới, trở thành “Từ của năm” vào năm 2017, theo bình chọn của Từ điển Collins. Fake news (tin tức giả) không chỉ xuất hiện trong lĩnh vực chính trị vào giai đoạn tranh cử ở các nước, fake news còn “nở rộ” vào những thời điểm thiên tai, dịch bệnh bùng phát, như trong đại dịch Covid-19. Nó thâm nhập vào mọi ngóc ngách của đời sống kinh tế – xã hội, trong các lĩnh vực khoa học, thậm chí cả trong lĩnh vực y tế và chăm sóc sức khỏe, đang được xem là một thị trường hốt bạc với vô số tin giả về “thần y”, về cây thuốc, bài thuốc “thần kỳ” có thể chống được béo phì, chữa trị được ung thư hay những bệnh nan y khác.

Đáng buồn là, ngày càng có nhiều cư dân mạng tiếp cận thông tin qua trung gian truyền thông mạng xã hội. Thế nhưng, mạng xã hội lại không được thiết kế để làm một cơ quan báo chí mà chỉ làmôi trường “chia sẻ” các thông tin từ khắp nơi đổ về. Trong môi trường như thế, ai phát tin không quan trọng mà quan trọng hơn là “tin” nào, hình ảnh nào “câu” được nhiều view (lượt xem) nhất, thu hút được nhiều cú nhấp chuột nhất, hay nhiều “like” (lượt thích) nhất. Càng thu hút được sự quan tâm nhiều thì càng “quan trọng”, và như vậy, càng tạo ra được nhiều giá trị. Những người tạo ra tin giả sử dụng các công cụ truyền thông mạng xã hội với mục đích chính là tạo ra sự theo dõi hay chú ý.

Cuốn sách đề cập cuộc chiến chống “fake news” trên khắp thế giới với nhiều giải pháp được nêu ra, từ những tư liệu cập nhật và những tham luận của các nhà nghiên cứu được trình bày tại một cuộc hội thảo quốc tế ở Ca-na-đa vào năm 2018. Qua cuốn sách, nhiều câu hỏi liên quan đến fake news được giải đáp, như: Vì sao cái giả lại hấp dẫn hơn cái thật? Vì sao cái giả dễ được tin là thật? Vì sao cái giả lại gây hậu quả và tác hại thật?

Cuốn sách gồm 5 chương với các nội dung chính:

Chương 1: Fake news, sự lây lan và mục đích được tạo ra. Chương này giúp bạn đọc nhận diện fake news và trả lời các câu hỏi: Fake news là gì? Một hiện tượng “rượu mới bình cũ” hay là một thực tế hoàn toàn mới được sinh ra cùng với các mạng xã hội? Fake news lây lan như thế nào, được dẫn dắt bởi những động cơ nào và được tạo ra nhằm mục đích gì? Tuyên truyền điện tử là gì? Vì sao nó được xem là một công cụ để kiểm soát xã hội hiện nay?

Chương 2: Tin giả, thách thức và khủng hoảng báo chí. Chương này nhận diện những thách thức và những nguy cơ mới mà tin giả đặt ra, như: xóa nhòa ranh giới giữa chung và riêng, sự chú ý (theo dõi) trở thành giá trị, sự phân hóa xã hội, sự thật trở thành thứ yếu. Trong bối cảnh của những nguy cơ mới này, truyền thông truyền thống (báo chí) lại rơi vào khủng hoảng nghiêm trọng. Biểu hiện của cuộc khủng hoảng này là gì? Ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng đối với thông tin ra sao?

Chương 3: Báo chí tự cứu mình và chống tin giả. Chương này mô tả cuộc chiến “kép” của truyền thông truyền thống. Một là, thoát khỏi khủng hoảng tài chính bằng cách nào? Hai là, chống tin giả ra sao? Xem ra cuộc chiến này giống như cuộc đối đầu giữa “chàng tí hon David và gã khổng lồ Goliath”.

Chương 4: Pháp luật, cách tiếp cận và chọn lựa khác. Chương này đề cập đến luật pháp như “cây gậy” để răn đe những ai tạo ra tin giả. Tùy theo thực tế pháp luật, chính trị và xã hội, mỗi nước có cách tiếp cận và chọn lựa khác nhau. Nhiều nước không xem fake news là phạm pháp nhưng không phải vì thế mà bó tay với fake news. Trong khi đó, một số nước lại đưa ra một đạo luật mới với những khoản tiền phạt rất nặng cùng với nhiều ràng buộc trách nhiệm khác, thậm chí “bỏ tù” đối với người phát tán tin giả.

Chương 5: Xóa mù, kiến thức và kỹ năng số cho công dân. Chương này khảo sát giải pháp dựa trên các công dân để đấu tranh chống tin giả, đó là “Xóa mù truyền thông” (hay xóa mù tin tức), đây được xem là chương trình hành động của thế giới trong thế kỷ 21 (giống như chương trình xóa mù chữ trong thế kỷ 20). Xóa mù truyền thông là trang bị cho công dân, nhất là công dân trẻ những hiểu biết và kỹ năng cần thiết để giúp họ có được một tư duy phê phán, từ đó hiểu, phân tích và đánh giá các thông tin, hình ảnh trên không gian trực tuyến.

Do các đặc điểm của tin giả, không một giải pháp đơn lẻ nào có thể giải quyết được vấn đề tin giả mà cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp khác nhau. Sử dụng luật pháp là cần thiết, nhưng nếu muốn bảo đảm có sự hợp tác của các mạng xã hội thì việc vung cao “cây gậy” này là không đủ. Không thể chỉ có một trung tâm xử lý tin giả mà mỗi công dân phải là một “trung tâm”. Khi mỗi công dân có hiểu biết và năng lực tự xử lý, tự “miễn nhiễm”, trước hết là cho mình và tiếp theo là hành động, thì mới có thể tạo nên thế trận “nghìn tay, nghìn mắt” đủ sức lập ra những rào cản để ngăn chặn sự xâm nhập của tin giả.

Cuốn sách “Fake news và chống fake news – Vì sao cái giả hấp dẫn hơn cái thật?” thực sự hữu ích để chúng ta nhận biết và đánh giá được đâu là tin thật, đâu là tin giả, tác hại của việc đăng tin giả…

Tạp chí Quản lý nhà nước trân trọng giới thiệu cuốn sách tới quý bạn đọc.

Thúy Vân