(Quanlynhanuoc.vn) – Sự phát triển mạnh mẽ của cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra sự bùng nổ thông tin, khối lượng tri thức nhân loại ngày càng lớn, đã và đang đặt ra đối với giảng viên và sinh viên các trường đại học, như: Dạy cái gì? Dạy như thế nào? Học cái gì? Học như thế nào? Dựa trên cơ sở nghiên cứu lý luận dạy học nói chung và tiếp cận từ thực tiễn công tác giảng dạy môn Kinh tế chính trị Mác – Lênin tại các trường đại học, bài viết nêu những vấn đề cơ bản đặt ra đối với giảng viên và sinh viên trong quá trình đổi mới phương pháp dạy và học môn Kinh tế chính trị Mác – Lênin. Từ đó trang bị cho sinh viên đại học hành trang tri thức để đóng góp cho sự phát triển của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN.
Cơ sở lý luận về đổi mới phương pháp giảng dạy môn Kinh tế chính trị Mác – Lênin
Cho đến nay, định nghĩa về phương pháp dạy học vẫn chưa có sự thống nhất và mang tính hệ thống. Có nhiều cách tiếp cận khác nhau trong quan điểm về khái niệm phương pháp dạy học. Theo Robert và cộng sự (2013), “phương pháp dạy học là một hệ thống những hành động có mục đích của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và thực hành của học sinh, bảo đảm học sinh lĩnh hội nội dung học vấn”1. Theo J. Piagert (1999) cho rằng, “phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học”2. Phương pháp dạy học theo Phan Trọng Ngọ (2015) “là cách thức hoạt động tương hỗ giữa thầy và trò nhằm đạt được mục tiêu dạy học. Hoạt động này được thể hiện trong việc sử dụng các nguồn nhận thức, các thủ thuật lôgic, các dạng hoạt động độc lập của người học và cách thức điều khiển quá trình nhận thức của người dạy”3.
Tuy còn nhiều quan điểm khác nhau về phương pháp dạy học nhưng có thể nhận thấy những đặc trưng sau: một là, phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của người học nhằm đạt được mục đích đã đặt ra dưới sự dẫn dắt, hỗ trợ của người dạy; hai là, phản ánh cách thức hoạt động tương tác, trao đổi thông tin giữa người dạy và người học nhằm đạt được mục tiêu đã được người dạy đặt ra.
Như vậy, phương pháp dạy học có thể được hiểu là phương pháp, là cách thức, là con đường đã được người dạy hoạch định nhằm đạt được mục tiêu dạy học. Trong hoạt động “dạy và học” giữa “người dạy và người học” cần kết hợp nhiều phương pháp đồng thời nhằm bảo đảm sự phù hợp cho từng nội dung, yêu cầu của bài học cũng như nâng cao hiệu quả tối đa cho công tác dạy và học của cơ sở đào tạo. Hiện nay, các phương pháp dạy học thường được áp dụng tại các trường đại học như sau:
(1) Phương pháp dạy học truyền thống. Phương pháp này là cách thức dạy học quen thuộc được duy trì qua nhiều thế hệ, “lấy hoạt động của người dạy là trung tâm” và là quá trình truyền tải thông tin từ giảng viên đến sinh viên. Giảng viên là người thuyết trình, diễn giảng, sinh viên là người nghe, nhớ, ghi chép và suy nghĩ theo. Phương pháp dạy học truyền thống cung cấp những tri thức có sẵn một cách áp đặt, tỉ mỉ, cặn kẽ. Hoạt động nhận thức của sinh viên hoàn toàn thụ động, mang tính ghi nhớ, tái hiện.
Có một số phương pháp dạy học truyền thống phổ biến, như:
– Phương pháp diễn giảng: là phương pháp giảng viên sử dụng lời nói sinh động cùng với các phương tiện kỹ thuật thông tin, nghe – nhìn, như: bảng – phấn, văn bản in, máy tính… để trình bày tài liệu học tập một cách có hệ thống trong những khoảng thời gian nhất định.
Phương pháp dạy học luyện tập và thực hành: là phương pháp củng cố, bổ sung, làm vững chắc thêm kiến thức lý thuyết qua việc giảng viên thường xuyên nhấn mạnh, lặp lại các kiến thức trọng tâm, yêu cầu sinh viên luyện tập và thực hành dưới sự hướng dẫn của giảng viên.
(2) Phương pháp dạy học chủ động (Active teaching). Đây là phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học. “Chủ động” trong phương pháp này được dùng với nghĩa là hoạt động, tích cực, trái nghĩa với bị động, thụ động. Phương pháp dạy học chủ động hướng tới việc chủ động hóa hoạt động nhận thức của người học, tập trung vào phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học.
Một số phương pháp dạy học chủ động được áp dụng phổ biến hiện nay tại các trường đại học, như:
– Phương pháp đàm thoại: là phương pháp dạy học phổ biến, theo đó giảng viên đặt ra hệ thống các câu hỏi và dẫn dắt cho sinh viên trả lời, đồng thời, giảng viên cũng có thể thực hiện các cuộc trao đổi qua lại giữa sinh viên – sinh viên, qua đó sinh viên lĩnh hội được tri thức mới. Với phương pháp đàm thoại, sinh viên học tích cực bằng cách chủ động khám phá, phát hiện được tri thức mới.
– Phương pháp suy nghĩ – từng cặp – chia sẻ (think – pair – share: TPS): là phương pháp học tập tích cực trên lớp học, theo đó, giảng viên sẽ cung cấp tài liệu để tất cả sinh viên cùng suy nghĩ về một chủ đề. Ban đầu mỗi sinh viên tự tìm câu trả lời cho chủ đề mà giảng viên đã đặt ra, sau đó thảo luận cùng một sinh viên khác theo từng cặp và cuối cùng sẽ chia sẻ, thảo luận cùng với cả lớp. Phương pháp TPS khuyến khích sinh viên thể hiện suy nghĩ, trình bày những kiến thức của họ trước sinh viên khác nói riêng và cả lớp nói chung; đồng thời sẽ nhanh chóng nhận được phản hồi về kiến thức, hiểu biết bởi các thành viên khác và giảng viên trong lớp học để từ đó chủ động tiếp thu được tri thức mới.
– Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề: được thực hiện bởi giảng viên nêu tình huống và tổ chức, hướng dẫn, dẫn dắt sinh viên chủ động, tự lực tìm tòi cách giải quyết vấn đề, qua đó sinh viên tự lĩnh hội tri thức mới, phát triển năng lực tư duy sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề.
– Phương pháp dạy học theo nhóm: được áp dụng bởi giảng viên tổ chức, chia sinh viên thành từng nhóm học tập nhỏ để cùng thảo luận, trao đổi ý kiến, giải quyết vấn đề học tập dưới sự tổ chức, dẫn dắt, hướng dẫn của giảng viên. Với phương pháp dạy học theo nhóm, sinh viên sẽ không thụ động lĩnh hội tri thức mà học tích cực bằng hành động của chính mình, tự mình tìm ra tri thức và cách thức tìm ra tri thức. Sinh viên sẽ chủ động hợp tác với bạn, với giảng viên, tự khám phá, phát hiện tri thức mới… qua đó, tính tích cực, chủ động của sinh viên được duy trì và phát huy trong suốt tiến trình học tập theo nhóm.
– Phương pháp dạy học theo dự án: giảng viên tổ chức cho sinh viên tự lực nghiên cứu và vận dụng kiến thức để giải quyết bài tập tình huống có gắn liền với thực tiễn, với nghề nghiệp tương lai của sinh viên – dự án. Qua quá trình giải quyết các vấn đề theo tình huống thực tiễn, nghề nghiệp đã được giảng viên đặt ra, sinh viên sẽ lĩnh hội được tri thức mới, hình thành, phát triển năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết các vấn đề thực tiễn và nghề nghiệp.
Điểm khác biệt giữa phương pháp dạy học theo dự án với phương pháp dạy học giải quyết vấn đề là mục tiêu của phương pháp dạy học theo dự án là kết quả (dự án), còn mục tiêu của phương pháp dạy học giải quyết vấn đề là phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề cho người học.
– Phương pháp đóng vai là phương pháp mà giảng viên sẽ phân công sinh viên vào các vai tương ứng trong những tình huống, kịch bản mô phỏng thực tế hoặc thực tế nhằm đạt được mục tiêu dạy học đã được hoạch định. Phương pháp này được sử dụng nhằm tạo môi trường trải nghiệm cho sinh viên, giúp tăng sự tham gia của sinh viên vào quá trình dạy học, gây hứng thú và sự tập trung của sinh viên vào bài giảng, qua đó sinh viên sẽ chủ động tìm hiểu, phát hiện được tri thức mới và rèn luyện được các kỹ năng giao tiếp, ứng xử.
Về mục tiêu của đổi mới phương pháp giảng dạy cho sinh viên
Thứ nhất, đổi mới phương pháp giảng dạy, giảng viên phải phát huy tính tích cực chủ động học tập của sinh viên, làm cho sinh viên tích cực tự giác và hứng thú học tập. Mục tiêu này rất quan trọng đối với việc nâng cao tính chủ động trong học tập của sinh viên, vì vậy, dù có cải tiến hay đổi mới phương pháp giảng dạy như thế nào đi nữa cũng phải tập trung thực hiện cho được mục tiêu này. Nhà trường có áp dụng bất cứ kiểu dạy học hiện đại nào, cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học có tối tân, tinh xảo đến đâu đi nữa mà sinh viên cứ bị gò bó, ép buộc phải học, học để đối phó, để thi cử, để có điểm thì hiệu quả dạy và học không thể đạt tới chất lượng được.
Thứ hai, đổi mới phương pháp giảng dạy, giáo viên phải làm cho sinh viên nắm được kiến thức cơ bản, khoa học, thực tiễn, phải làm cho sinh viên hiểu bài, biết vận dụng những kiến thức đã học được đưa vào thực tiễn và sử dụng những kiến thức để giải quyết được các vấn đề của thực tiễn.
Thứ ba, đổi mới phương pháp giảng dạy, giáo viên phải làm cho sinh viên có khả năng vừa học tập, vừa nghiên cứu, có thói quen và kỹ năng tự học tập, đọc sách, tham khảo thông tin qua mạng, nghiên cứu khoa học. Luôn chú trọng đến việc tạo điều kiện thuận lợi và nhất thiết yêu cầu sinh viên phải đọc sách, tham khảo tài liệu và tự tìm tòi nghiên cứu, nhất là trong nghiên cứu khoa học.
Đặc điểm dạy học môn Kinh tế chính trị Mác – Lênin ở các trường đại học
Mục tiêu môn học nhằm: (1) Trang bị cho sinh viên những tri thức cơ bản, cốt lõi của Kinh tế chính trị Mác – Lênin trong bối cảnh phát triển kinh tế của đất nước và thế giới ngày nay. Bảo đảm cơ bản, hệ thống, khoa học, cập nhật tri thức mới, gắn với thực tiễn, tính sáng tạo, kỹ năng, tư duy, phẩm chất người học, tính liên thông, khắc phục trùng lặp, tăng cường tích hợp và giảm tải, lược bớt những nội dung không còn phù hợp hoặc những nội dung mang tính kinh viện đối với sinh viên các trường cao đẳng, đại học không chuyên lý luận. (2) Hình thành tư duy, kỹ năng phân tích, đánh giá và nhận diện bản chất của các quan hệ lợi ích kinh tế trong phát triển kinh tế – xã hội của đất nước, góp phần giúp sinh viên xây dựng trách nhiệm xã hội phù hợp trong vị trí việc làm và cuộc sống sau khi tốtnghiệp. (3) Góp phần xây dựng lập trường, ý thức hệ tư tưởng Mác – Lênin đối với sinh viên4.
Nội dung môn học gồm 6 chương: chương 1, bàn về đối tượng, phương pháp nghiên cứu và chức năng của Kinh tế chính trị Mác – Lênin. Từ chương 2 – chương 6, trình bày nội dung cốt lõi của Kinh tế chính trị Mác – Lênin theo mục tiêu của môn học. Cụ thể các vấn đề, như: hàng hóa, thị trường và vai trò của các chủ thể trong nền kinh tế thị trường; sản xuất giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường; cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường; kinh tế thị trường định hướng XHCN và các quan hệ lợi ích kinh tế ở Việt Nam; công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam5.
Thời lượng: 2 tín chỉ, trong đó thời gian giảng dạy lý thuyết là 70% và thời gian thảo luận là 30%6.
Đối tượng nghiên cứu là các quan hệ xã hội của sản xuất và trao đổi mà các quan hệ này được đặt trong sự liên hệ biện chứng với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và kiến trúc thượng tầng tương ứng với phương thức sản xuất nhất định7.
Nội dung cần đổi mới
Một là, áp dụng linh hoạt và đa dạng các phương pháp dạy học. Qua tìm hiểu thực tiễn, phần lớn giáo viên và nhất là giáo viên giảng dạy các môn lý luận chính trị nói chung và môn Kinh tế chính trị Mác – Lênin nói riêng hiện nay vẫn áp dụng chủ yếu phương pháp thuyết trình. Đây là một phương pháp truyền thống và có nhiều ưu điểm, như: giảng viên luôn chủ động được việc truyền thụ kiến thức, nhấn mạnh được trọng tâm bài giảng, chủ động việc phân phối thời gian, điều khiển lớp học,… đặc biệt việc thuyết trình có thể thực hiện tốt trong những lớp có số lượng sinh viên đông. Khi vận dụng tốt phương pháp thuyết trình, giáo viên sẽ giúp cho sinh viên nắm được kiến thức sâu sắc, đầy đủ, sinh động.
Tuy nhiên, cần biết khắc phục những nhược điểm của phương pháp này, trong đó, kết hợp sử dụng linh hoạt và đa dạng các phương pháp khác thì việc giảng dạy sẽ đạt hiệu quả cao. Để làm được việc đó cần quan tâm cải tiến một số vấn đề sau: (1) Nâng cao năng lực và kỹ thuật thuyết trình; (2) Thuyết trình theo hướng nêu vấn đề, bài tập tình huống để thu hút sự chú ý và kích thích nhu cầu hiểu biết, khám phá của sinh viên; (3) Kết hợp với phương pháp vấn đáp, trực quan; (4) Kết hợp với việc sử dụng các thiết bị dạy học hiện đại; (5) Giảm thiểu thời gian và tăng chất lượng thuyết trình, kết hợp thêm các phương pháp: báo cáo, nghiên cứu thực hành, làm bài tập, seminar,…
Mỗi phương pháp giảng dạy đều có những ưu điểm và nhược điểm nhất định. Tùy thuộc vào mục tiêu dạy học mà giảng viên cần linh hoạt sử dụng kết hợp phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp dạy học chủ động nhằm nâng cao sự chủ động, tích cực học tập của sinh viên. Qua việc linh hoạt kết hợp áp dụng các phương pháp dạy học như: diễn giảng, đàm thoại, giải quyết vấn đề, dự án…, giảng viên sẽ dẫn dắt sinh viên chủ động tìm hiểu tri thức mới, phát huy được tối đa tính sáng tạo của sinh viên, đồng thời rèn luyện được các kỹ năng mềm cần thiết trong học tập nói riêng cũng như trong cuộc sống nói chung.
Hai là, yêu cầu sinh viên phải làm bài tập nghiên cứu, viết tiểu luận. Phương pháp này giúp sinh viên tích cực nghiên cứu, đọc sách, vận dụng kiến thức và rèn luyện nếp làm việc khoa học. Đối với giảng viên cũng cần đưa nhiều bài tập tình huống; đưa nhiều đề tài để sinh viên tự chọn; hướng dẫn sinh viên lựa chọn các đề tài, đọc sách và tài liệu; hướng dẫn cách xây dựng kế hoạch nghiên cứu, cách viết tiểu luận, các trình bày kết quả nghiên cứu.
Ba là, cải tiến phương pháp kiểm tra và đánh giá kết quả học tập của sinh viên.
Trước hết, việc cho điểm không chỉ xảy ra một lần vào kỳ thi kết thúc học phần, mà phải bao gồm toàn bộ hoạt động mà sinh viên thực hiện trong suốt học phần đó. Như vậy, sẽ giúp cho việc điều chỉnh, cải tiến việc dạy và học ngay trong quá trình đào tạo đang diễn ra. Hơn nữa, tiêu chí cho điểm cũng phải phản ánh được các mục tiêu và chuẩn mực do môn học đề ra qua các bài kiểm tra, bài làm. Ngoài ra, giảng viên trong cùng bộ môn cũng cần có sự trao đổi thông tin để việc đánh giá chính xác hơn.
Để hiệu quả hơn, thông tin trao đổi của giảng viên cần bao gồm: mục tiêu môn học, các bài kiểm tra hay bài làm đã được sử dụng, thang điểm đánh giá, một vài mẫu bài làm đã chấm điểm, bảng điểm các lần thi, kiểm tra của sinh viên, và cách thức vận dụng kết quả đánh giá vào quá trình dạy và học. Đánh giá kết quả học tập của sinh viên là những nhận định, những xác nhận mức độ đạt được về trình độ nắm kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo, phát triển tư duy và phương pháp tư duy của sinh viên so với mục tiêu đã xác định. Đánh giá theo cách nào thì sinh viên học theo cách ấy.
Trong đánh giá kết quả học tập của sinh viên, ngoài các tiêu chí đã xác định như hiện nay, cần coi trọng đánh giá mặt đạt được về kết quả tự học của sinh viên, gồm các nội dung: thể hiện tính ghi nhớ, tái hiện chính xác nội dung học tập; thể hiện suy nghĩ độc lập, không rập khuôn theo sách, theo thầy; thể hiện giải quyết, trình bày, lập luận vấn đề sáng tạo; thể hiện được kiến thức tìm tòi thông qua tự học, trao đổi với thầy với bạn bè; thể hiện việc cập nhật những thông tin đã đọc được, thu thập được trong giáo trình, tài liệu và thực tiễn.
Bốn là, đổi mới phương pháp hướng dẫn đọc tài liệu qua việc hướng dẫn sinh viên tìm kiếm tài liệu, tra cứu thông tin trên mạng internet. Môn học Kinh tế chính trị Mác-Lênin đã có giáo trình chuẩn, thống nhất. Tuy nhiên, để phù hợp với đối tượng sinh viên đại học, bên cạnh việc hướng dẫn sinh viên đọc tài liệu là các giáo trình chính thức và các tài liệu tham khảo khác, giảng viên cũng cần phải hướng dẫn sinh viên đọc tài liệu qua việc tham khảo các sách điện tử, tìm kiếm tài liệu bằng cách tra cứu nguồn thông tin trên mạng internet. Đây là nguồn tri thức vô cùng phong phú và đa dạng, giúp sinh viên hiểu rõ bài học hơn qua việc tiếp cận bài học ở các quan điểm khác nhau.
Năm là, ứng dụng công nghệ thông tin đổi mới phương pháp dạy học. Giảng viên có thể sử dụng các công cụ hỗ trợ dạy học nhằm đổi mới phương pháp dạy học, như: www.polleverywhere.com, kahoot.com, socrative.com, mentimeter.com… tùy theo mục tiêu bài học. Ví dụ, để phương pháp dạy học luyện tập và củng cố trở nên thu hút sự tập trung, tạo sự hứng khởi cho sinh viên đối với môn học, giảng viên sử dụng công cụ mentimeter.com, cụ thể, như: giảng viên truy cập vào trang mentimeter.com, thiết kế các câu hỏi trắc nghiệm với mục tiêu tổng hợp lại những tri thức mới đã giảng dạy. Sinh viên chọn câu trả lời cho mỗi câu hỏi, nếu trả lời đúng và nhanh nhất sẽ được thống kê ở thứ bậc cao nhất, được giảng viên tuyên dương và cho điểm thưởng nhằm tạo cuộc thi đua trong lớp học.
Như vậy, sau mỗi buổi học, giảng viên có thể thống kê được số lượng sinh viên hiểu bài. Tri thức mới được củng cố, truyền tải sinh động hơn, đồng thời gia tăng sự thu hút, chủ động học tập của sinh viên qua các cuộc thi đua về tri thức như vậy.
Kết luận
Đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao tính chủ động của sinh viên trong học tập là một vấn đề cần được quan tâm ở nhiều khía cạnh, là đòi hỏi thường xuyên và cấp bách, không chỉ đối với môn học Kinh tế chính trị Mác – Lênin. Cần căn cứ vào điều kiện, hoàn cảnh cụ thể, lựa chọn biện pháp, bước đi thích hợp để đạt hiệu quả cao. Tuy nhiên, để đạt được những biến chuyển mạnh về chất lượng cần phải có sự thống nhất giữa sự thay đổi trong tư duy của cả tập thể nhà trường, và điều quan trọng là nhà trường phải thực sự quan tâm và kiên quyết đổi mới.
Việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực, chủ động, xem người học là trung tâm trong môi trường đại học là hết sức cần thiết, qua đó giảng viên sẽ định hướng sinh viên chủ động trong việc khám phá tri thức mới. Đặc biệt, trong thời đại công nghệ 4.0, phương pháp dạy học phải được ứng dụng thành tựu của khoa học – công nghệ để việc dạy và học được hiệu quả hơn, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo của nhà trường.
* Bài báo này là kết quả sản phẩm của đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường, tác giả là Chủ nhiệm đề tài, mã số ĐTKHCN.10/2022.
